Hazrati Xizr masjidi

Hazrati xizr masjidi — Samarqanddagi meʼmoriy yodgorlik (19-asr oʻrtalari); afsonaviy oʻlmas shaxs Hazrati Xizr nomi bilan bogʻliq. Bino Shohizinda J majmuasi qarshisidagi tepalikda joylashgan qad. masjid poydevori ustiga qurilgan (mehrobdagi yozuvga koʻra 1855 y.). Masjid xonaqoh, uning 2 yonida hujralar, qoʻshimcha xonalar, omborxona, minoradan iborat; keyinchalik binoga qoʻshimcha ayvon (1899), darvozaxona (1919) qurilgan. Bosh tarzidagi’ tik zinapoyadan darvozaxonaga chiqiladi, undan uncha katta boʻlmagan xonaga kiriladi. Darvoza peshtoqgumbazli, peshtoqning 2 burchagiga qubbasi qovurgʻali guldasta-minoralar ishlangan; peshtoqning chap tomonida ravoqli, oʻymakori bezatilgan 5 ta yogʻoch ustunli peshayvon jozibador naqshlar bilan serhasham bezatilgan, qirma usulidagi ganch bezaklar mahorat bilan ishlangan. Peshayvondan baland gumbaz bilan yopilgan xonaqohga utiladi. Tashqarisi piltavor gumbaz 8 qirrali poygumbazga oʻrnatilgan, oraligʻi muqarnaslar bilan ziynatlangan. Peshtoq hamda qafasali minora koshinkori bezatilgan, peshtoq poy-gumbaziga ravoqli darchalar ishlangan. Bino 20-asr 90-yillarida qayta taʼmirlandi.

Tarixi

Shahrimizning eng muqaddas ziyoratgohi va me’moriy obidalaridan biri, Samarqandning eng birinchi musulmon masjidi payg‘ambar Hazrati Xizr masjididir.

Masjidning peshayvonidan tevarak-atrofga razm solinsa, ufq bilan qo‘shilib ketgan manzara ko‘rinadi. Ulug‘vor Amir Temur jome’ masjidi va Bibixonim maqbarasining gavdasini to‘laligicha ko‘rish mumkin. Undan sal uzoqroqda mashhur Registon madrasalari minora va gumbazlari savlat to‘kib turadi. Pastroqda esa Shohi Zinda maqbara va masjidlar turkumining lojuvard gumbazlari ajoyib manzara kasb etadi. 

Musulmon dunyosidagi Xizr alayhissalomning nufuzi haqida ko‘p gaplarni so‘zlash mumkin. Bu payg‘ambar Haq taolo tomonidan aziz tutilgan zotlardan biri bo‘lib o‘tgandir.

Hazrati Xizr shajaralari eski manbaalarda quyidagicha keltirilgan:

1.Xizr alayhissalom.
2. Binni Mulko.
3. Binni Qole’.
4. Binni Omir.
5. Binni Mard.
6. Binni Hud.
7. Binni Shoyix.
8. Binni Sadad.
9.Binni Arfaxshod.
10. Binni Som.
11. Binni Nuh
12. Binni Lamak.
13. Binni Matushalax.
14. Binni Idris.
15. Binni Bard.
16.Binni Mahloyil.
17. Binni Qaynon.
18. Binni Anush.
19. Binni Shis.
20. Odam Safiyulloh alayhissalomlar.

Tarixchi Abu Tohirxo‘janing «Samariya» asarida ushbu shaharning masjidlari va madrasalarining xosiyat va sifatlari to‘g‘risida bobida keltiradi: «Hazrati Xizr alayhissalom masjidi. Shahar tashqarisida Afrosiyob tepasi ustida, Ohanin, boshqacha aytganda Hazrati shoh darvozasining qarshisidadir. Aytadilarkim, Samarqandda eng avval solingan masjid ushbudir. Imom Qutayba Hazrati Xizr ishorati bilan imorat qilingandir. Boshqa bir rivoyatga sahobalar tiklaganlar. Ba’zi kishilarning aytishlariga qaraganda, uning mehrobini Hazrati Xizr to‘g‘rilagan. Derlarkim, 40 dushanba kuni ulashtirib bomdod namozini o‘sha masjidda o‘tsa, Hazrati Xizrni a.s.ni ko‘rar emish. Ushbu masjid Amir Muzaffarxonning xonligi chog‘ida qayta imorat qilingan». O‘tmishda Samarqand shahri ko‘plab marotaba istilochilar tomonidan zabt qilingan. Har bir tarixiy vaziyatda ushbu yodgorlikka alohida bir urg‘u berilib kelingan. Masjid o‘zining jo‘g‘rofik joylashuvi jihatdan shaharning eng baland va namoyon nuqtasidan o‘rin olgan bo‘lib, yana bir asosiy tomoni uning shahardan tashqari, Kesh darvozasi yo‘li yoqasida joylashishidir.
Ushbu darvozadan Baqtriya, Hindiston, Eron va boshqa davlatlardan savdo karvonlari kirib kelishgan va uning (masjidning) yon bag‘rida butun shaharni ichimlik suvi bilan ta’minlovchi Arziz qudug‘i va arig‘i joylashishi masjidning mavqeini yanada ko‘targan. Afsuski, biz uning o‘tmishdagi avvalgi suratini tiklay olmaymiz. Zero, masjid tuzilishi haqida hech qanday yozma va ashyoviy dalil yo‘q. Olimlarning ma’lumotlariga qaraganda, bu joyda masjiddan oldin ibodatxona, otashparastlarning sajdagohi mavjud bo‘lgan, degan taxminlar bor.
VII asrda arab xalifaligi Samarqand shahrini zabt etib, shahardagi barcha otashparastlarning ibodat-xonalarini buzib tashlashadi, lekin qandaydir sabablarga ko‘ra Hazrati Xizr masjidini saqlab qoladilar va bu joyni hatto obod qilish payiga ham tushadilar. Qadimdan Xizr payg‘ambar «o‘lmas shaxs» hisoblanib, u yer ostidagi konlar, boyliklar va suv piri va musulmonlarning Xojatbarori bo‘lgan ekan.
Rivoyatlarda aytilishicha, Shohi Zinda (Qusam ibn Abbos)ni g‘ayridinlar boshini tanasidan judo qilganda yordamga Hazrati Xizr keladilar va Qusam ibn Abbosni yo‘l osti yo‘llari bilan bog‘i bihishtga olib borib, «obi hayot» tomizadilar. Qusam ibn Abbos qayta tirilib, Xizr alayhissalom va Doniyor payg‘ambar bilan birgalikda Samarqand ostidagi jannat bog‘i taxtiga o‘tirishadi.
Hazrati Xizr alayhisalomga e’tiqod yuqori bo‘lgan va uning masjidini ta’mirlash ishlari davom ettirilgan. Samarqandda hatto XVIII asr qahatchilik va qimmatchilikga qaramasdan, Samarqandliklar ziyoratni Hazrati Xizr masjididan boshlagan. Doniyor payg‘ambar, Qusam ibn Abbos va Hazrati Xizr masjidi bir vaqtda biriktirilgan majmua bo‘lgan. Bu haqda Muhammad Ali Parvonichi vaqfnomasida (XIX asr) aytiladiki, Samarqandda qattiq qurg‘oqchilik vaqtida Ollohga sig‘inish ma’rakalari Hazrati Xizr va Shohi Zindada bo‘lib o‘tgan. Vaqf hujjatidagi muhrda 1239 hijriy (1823-1824) sana bitilgan. Ushbu hujjatdan ko‘rinib turibdiki, o‘sha davrda masjid faoliyat ko‘rsatib kelgan. Masjidga kiraverishdagi marmar toshida ko‘rsatilgan 1854 yil sanasi uning faqatgina ta’mirlanish sanasi bo‘lganligini tasdiqlaydi.
Masjid supasimon tabiiy asosga qurilgan. Ancha tik zinadan ko‘tarilib darvozaxonaga, so‘ng to‘g‘risidagi eshikdan kichkina xonaga kiriladi. Chap tomondagi eshikdan peshayvonga o‘tiladi. Peshayvondan masjid xonoqohiga kiriladi. Xonaqoh to‘rtburchak bo‘lib, to‘rdagi g‘arbiy devorida mehrob, ikkala tomonida hujralar bor. Xonaqoh izorasida to‘g‘ri burchakli rasmlar nusxasi solingan. Masjidning peshayvoni ancha baland asos-poydevor ustiga tushgan va g‘arb tomonda guldasta bilan tugallangan. Peshayvonning yuqori qismiga g‘isht dandana qilib terilgan. Sharq tomondagi darvozaxona peshtog‘i masjidning tarkibiy qismidir. Darvozaxonaning ikkala tomoniga guldasta qilingan, peshtoq darvozasiga o‘ymakor naqsh solingan. Bu qator sharq tomonda qad ko‘tarib turgan minora bilan tugallanadi.
1899 yilda peshayvon qayta qurilgan. Sharq tomondan kiriladigan darvozaxona ham o‘sha yili qurilgan bo‘lsa kerak. Darvoza yuzasiga yozilgan sana 1334 (1913) darvozaxonaning qayta tiklangan vaqtini ko‘rsatadi. O‘shanda janubi-sharqiy peshtoq va sharq tomondagi minora qurilgan. Peshtoqqa rahli gumbaz qilingan. Minora eshigi tepasida Usta Abduqodir ibn Boqi Samarqandiy degan yozuv bor. Ayvon bilan darvozaxona va minoraning me’moriy jihatdan ana shu tarzda joylanishi imoratning bosh me’mori usta Abduqodir Boqiyev (1860-1933) rejasidir. Hazrati Xizr masjidi XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Usta Abduqodir boshchiligida ishlangan samarqandlik ustalar ijodining ajoyib namunasidir.
Hazrati Xizr masjidi davlat muhofazasiga olingan. Ayniqsa mustaqillik yillarida ustalar katta mahorat bilan minora va darvozaxonadagi qirmani ta’mirlashdi. Rang-barang naqshin bezaklarni mustahkamlash va qayta tiklash sohasida ham juda nozik ishlar boshlab yuborilgan. Masjidning yon bag‘rida eng qadimiy va muqaddas «Arziz» qudug‘i mavjud bo‘lib keyinchalik ko‘milib ketgan.

Hozirgi ahvoli

Shavkat Mirziyoyevning 25 yanvardagi «O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Abdug‘aniyevich Karimovning xotirasini abadiylashtirish to‘g‘risida"gi qaroriga muvofiq bu borada izchil ishlar amalga oshirilmoqda. Samarqand shahrida Islom Karimov dafn etilgan hududda yodgorlik majmuasi barpo etilmoqda.

Loyihaga ko‘ra, maqbara granit va marmar bilan qoplanadi, naqshlar bilan bezatiladi, Qur’on oyatlari bitiladi. Ziyoratchilar uchun ayvon, keksalar uchun liftlar bunyod etiladi. Maqbara atrofida ayvon bunyod etilgan, maqbara yonida joylashgan Hazrati Xizr masjidi restavratsiya qilinmoqda. Shohi Zinda va Hazrati Xizr qabristonlari devorlari yangi ko‘rinish olmoqda.

«Islom Karimov mustaqilligimizga, xalqimizning farovon hayotiga asos solgan, ma’naviyatimizni tiklagan buyuk inson edi, — dedi Shavkat Mirziyoyev. — Majmuada Birinchi Prezidentimizning buyukligi, pok iymon-e’tiqodi, sermazmun hayoti aks etishi kerak. Shu majmua timsolida Islom Karimovga bo‘lgan mehr-muhabbatimizni, milliy o‘zligimizni ko‘rsatishimiz zarur».

Manbalar

• Samarqand davlat muzey-qo‘riqxonasi - SAMARQANDNING TARIXIY OBIDALARI VA MUZEYLARI BO‘YIChA EKSKURSIYA MATNLARI, 2010
• OʻzME