Goʻri Amir
| Goʻri Amir | |
|---|---|
.JPG) Goʻri Amir saqlanib qolgan qismining umumiy koʻrinishi | |
| Umumiy maʼlumot | |
| Turi | xilxona |
| Shahar | Samarqand |
| Mamlakat | Oʻzbekiston |
| Qurilishi tugagan | 1405-yil |
| Texnik holati | |
| Material | pishgan gʻisht, marmar, oniks |
| Xarita | |
 Goʻri Amir xaritada | |
 Goʻri Amir Vikiomborda | |
Goʻri Amir yoki Amir Temur maqbarasi (15-asr boshi – 1405-yil) – Samarqanddagi meʼmoriy yodgorlik. Xalq orasida Goʻri Amir yoki Goʼri Mir (Mir Sayyid Baraka) deb nomlanib kelinadi. Maqbaraga temuriylar sulolasiga mansub kishilar (Amir Temur, uning piri Mir Sayyid Baraka, oʻgʻillari Umarshayx, Mironshoh va Shohrux, nabiralari Muhammad Sulton, Ulugʻbek va boshqalar) dafn etilgan. Boburning taʼkidlashicha, dastlab Temurning nabirasi Muhammad Sulton Mirzo Samarqand qalʼasi yaqinida Toshqoʼrgʼon – tomonda Madrasa qurdirgan. Muhammad Sulton halok boʼlgach (1403), Amir Temur uning xotirasiga maqbara qurish haqida farmon beradi. Maqbara Madrasa hovlisining toʻriga bunyod etilgan.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Goʻri Amir Oʻrta Oʻrta Osiyo meʼmor-chiligining noyob asari sifatida eʼtirof etiladi. Maqbara qurilishi Amir Temur buyruʻgiga asosan 1403-yilda boshlanib, Mirzo Ulugʻbek davrida tugallangan hamda temuriylar xilxonasiga aylantirilgan.
Maqbara, oʻrta asr Samarqandining janubiy-sharqiy qismida, Temurning nabirasi Muhammad Sulton tomonidan, XIV asrning oxirida bino qildirgan majmua qoshida tiklangan.
Muhammad Sulton 1403-yilda Kichik Osiyo qirgʻoqlariga uzoq safardan qaytayotib, toʻsatdan vafot etadi. Shahzodaning jasadi Samarqandga keltirilib, ansamblning janubiy peshtoqidagi ayvon orqasidagi daxmaga dafn etiladi. Amir Temur shahzoda nomi bilan atalgan maqbara qurishni buyurdi. Shundan soʻng, kulbada sakkiz burchakli bino quriladi. Tarixchi Shoʻrqa Sharafiddin Ali Yazdiy binoni „baland gumbazi osmondek, devorlarining pastki qismi marmardan yasalgan, oltin va lapis lazuli bilan bezatilgan“ deb taʼriflaydi. Ammo Amir Temur maqbara qurilishini bu bilan tugatmaydi. U 1405-yilda erta vafot etgan va Muhammad Sulton jasadi yoniga dafn etilgan.
Amir Temur vafotidan keyin taxt uchun oʻzaro urushlar boshlanib, maqbara qurilishiga toʻsqinlik qildi. Mamlakat faqat 1409-yilda tinchlandi. Amir Temurning oʻgʻli Shohruh Mirzo Hirotni poytaxt qildi. Mirzo Ulugʻbek Samarqandga hokim etib tayinlanadi. U mamlakatda madaniyat va qurilish ishlarini rivojlantirib yuboradi. Mirzo Ulugʻbek buyuk bobosiga hurmat yuzasidan sakkizyoqli maqbarani temuriylar avlodi dafn qilinadigan maqbaraga aylantiradi.
Mirzo Ulugʻbek Amir Temurdan juda koʻp boylik meros qilib olgan. Olimlar, hunarmandlar, rassomlar uning ixtiyorida. U mamlakatda madaniyat va qurilish ishlarini olib boradi. Mirzo Ulugʻbek oʻzining buyuk bobosi sharafiga sakkiz burchakli maqbarani temuriylar avlodlari dafn etiladigan maqbaraga aylantirdi. Maqbara qurilishi tugallangach, Amir Temurning maʼnaviyat ustozi Mirsaid Barakiyning jasadi ushbu maqbaraga koʻchiriladi. Amir Temurning maʼnaviyati ustozi poyiga dafn etilgan. Ayrim maʼlumotlarga koʻra, bunday vasiyatnomani Amir Temurning oʻzi tuzgan. Binoning ichki qismi qayta bezatilgan, maqbara sahnasida kulbalar quriladi, atrofi nafis marmar bilan oʻraladi. Maqbaraga sharqiy tomondan 1424-yilda qurilgan koʻp gumbazli galereya orqali kirish mumkin.
Maqbarada Amir Temurning oʻgʻillari Mironshoh va Shohrux ham dafn etilgan.
Maqbaraning gʻarbiy va janubiy tomonlarida qad rostlash boshlangan, ammo qurilishi tugallanmagan ulkan binolar Mirzo Ulugʻbek hukmronligining soʻnggi yillariga toʻgʻri kelgan boʻlsa kerak.
1449-yilda siyosiy inqiroz natijasida Mirzo Ulugʻbek vahshiylarcha oʻldirildi. Buyuk astronomning jasadi Goʻri Amir maqbarasiga dafn etiladi.
Arxitekturasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Baʼzi maʼlumotlarga koʻra, madrasa 20-asrda faoliyat koʻrsatgan, bizgacha faqat xonaqoning xarobalari saqlanib qolgan. XNUMX-yillardagi ijtimoiy-iqtisodiy inqiroz davrida tashlab ketilgan Muhammad Sulton madrasasi vayronaga aylangan.
Muhammad Sulton madrasasi va xonqohi unutilganligi sababli Samarqand yodgorliklarini birinchi tadqiqotchilar uzoq vaqt davomida madrasa va xonqaning joylashishini aniqlay olmadilar. Va faqat yigirmanchi asrning oʻrtalaridan boshlab qadimiy yodgorliklarni chuqur va har tomonlama oʻrganish imkoniyati paydo boʻldi. Arxeologik qazishmalar natijasida vayron boʻlgan binolarning devor va poydevor qoldiqlari topildi. Arxitektura tadqiqot ishlari binoning ayrim qismlarining oʻlchamlarini, dizayni va pardozlashini chizishda aniqlash imkonini berdi. Yigʻilgan materiallar rejalashtirilgan restavratsiya ishlari uchun asos sifatida ishlatilgan. Butunlay vayron boʻlgan hovli devorlari tiklandi. Natijada arxitektura majmuasi binolarining qanday tartibda qulashini aniqlash mumkin boʻldi.
Muhammad Sulton majmuasidan faqat peshtoqigina saqlangan. Bu peshtoq mohirlik bilan ishlangan boʻlib, koshinlar bilan devor fonida yaqqol koʻrinib turadi. Koshinlar orasiga binoni qurgan usta – Muhammad binni Mahmud Isfahoniyning nomi va „Dini jannat dili poklarnikidir“, deb jimjimador qilib yozib qoʻyilgan. gʻishtin ustunlar bezagida girih deb ataluvchi geometrik shakllarga asoslanib, nafis qilib ishlangan kompozitsiya asosiy oʻrinni egallaydi. Gumbazda jez, lojuvard va tillo suvlari ishlatilgan.
Dastlab maqbaraga shimoliy eshikdan kirilgan. Mirzo Ulugʻbek tomonidan sharqiy eshik 1425-yilda ochilgan, chunki Mir Sayyid Barakaning bosh tomonlaridan kirishni Mirzo Ulugʻbek hurmatsizlik deb hisoblagan. 1868-yilda Chor Rossiyasi istilosi-yillarida maqbara darvozalari oʻgʻirlab ketilgan. Sohibqiron Amir Temur saroyi darvozalaridan biri Londonda, yana biri Ermitajda va uchinchi eshik esa Oʻzbekiston madaniyati va tarixi davlat muzeyi fondida saqlanmoqda. Hovlining sharq tomonidagi devor ortida Muhammad Sulton madrasasining qoldiqlari koʻrinib turadi. Chorsu hovlisining atrofiga ikki qavatli hujralar tushirgan.
Madrasaning burchaklarida gumbazli darsxonalar boʻlgan. Maqbara devorlariga zangori, havo rang va oq sirli koshinlar qoplangan, bu koshinlar geometrik shaklda terilib, arabcha xat bitilib, ustalik bilan ishlangan. Meʼmor bir-biriga mos shakllardan foydalanib, binolarning katta sathlarini mohirlik bilan bezagan.
Maqbaraning tashqi tomoni bunyod qilinganda uning gumbaziga katta ahamiyat berilgan. Gumbaz ostki qismining aylanasi 15 metr, balandligi 12,5 metr boʻlsada, uning ogʻirligi sezilmaydi. Gumbazning rang-barang qilib ishlanishi katta ahamiyatga ega. Gumbazda havo rang koʻproq ishlatilgani uchun bu rang gumbazning egri chiziqli qobirgʻalarida tovlanib, quyoshda charaqlab, guyo osmonga qadalib turadi. Gumbazning usti sirli koshinlar bilan qoplangan. Sharafalarida ham shunday koshinlardan hajmi bir-biriga mos qilib ishlangan chiroyli jimjimalar bor. Maqbaraning tashqi gumbazi yodgorlikning tashqi qiyofasi yanada salobatli boʻlishi uchun uning ustiga ikkinchi gumbaz oʻrnatilgan.
Galereya zallarining shaklini devorlar qoldigʻidan, devorga ishlangan bezaklarni esa sharafa parchalaridan bilsa boʻladi. Inshootning qanchalik katta boʻlganligini uning gʻarb tomonida bitmay qolgan majmuaga qarab aniqlash mumkin. Katta zaldan uni toʻrt tomoniga qachonlardir qoʻyilgan toʻrtta ravogʻidan bittasigina saqlanib qolgan. Eni 10 metrlik ravoqning ikki tomonidan yoʻlak oʻtgan. Yoʻlakning shimol tomonidan qoʻsh gumbazli ikki qavatli binoga, janub tomondan esa galereyaga kiriladi. Goʻri Amir va dahmasiga shu galereyadan oʻtiladi. Demak, maqbara atrofi binolar bilan oʻralgan ekan.
Muhammad Sulton xonaqohi va madrasasidan devor qoldiqlari va koshin parchalarigina saqlangan. Shu qoldiqlar asrlar boʻyi pinhon boʻlib kelgan inshoot sirini bilishga imkon berdi. Xonaqoh oʻrtasida katta gumbazli keng zal, zalning atrofida ikki qavatli, biridan ikkinchisiga oʻtiladigan xonalar boʻlgan, bu xonalarning baʼzilarida kishilar yashagan, baʼzilari qaznoq boʻlgan.
Hovli atrofini oʻrab turgan devorlar ikki qavatli bezakli ravoqlarga boʻlingan. Hovlining tashqi burchaklarida toʻrt minoralar boʻlgan. Yuqoriga koʻtarilgan sari ingichkalashib borgan minora Registon maydonidagi Mirzo Ulugʻbek madrasasi minoralari kabi sharafa bilan bezatilgan. Minoraning asosi bilan tepasi orasidagi tafovut koshin plitalar terishda ustalik bilan bartaraf qilingan. Koshinlar har bir qatoriga bir xil miqdorda koshin plitalar terilgan holda, ular orasidagi choklar yuqoriga koʻtarilgan sari torayib boradi va tepasiga yetib tutashadi. Mirzo Ulugʻbek davrida maqbaraga kirish uchun qurilgan eshikning yoni va tepalari nafis bezatilgan. Ilgari eshik tepasida: „Bu shavkatli Amir Temurning qabri…“ deb yozilgan koshinli lavha boʻlgan (bu plita hozir Sankt-Peterburgdagi Davlat Ermitajida saqlanadi). Maqbaraga qator gumbazli galereyadan oʻtib kiriladi.
Galereyadan oʻtib, Temuriylar maqbarasiga kiriladi. Maqbara gʻoyatda nafis bezatilgan. Devorning pastki qismida koʻkimtir shaffof oniks toshidan ishlangan izora bor. Oniksning choklari koʻkimtir toshlar terib bezatilgan. Maqbaraga rangdor oynalar solingan panjarali darchadan yorugʻlik tushadi. Shu oynalardan oʻtib tushgan quyosh nuridan maqbara ichi rang-barang tovlanib turadi.
Maqbaraning oʻrtasiga oʻrnatilgan sagʻanalar ustida Temuriylarga bagʻishlangan yozuvlar bor. Shular orasida Amir Temurning qabri ustiga qoʻyilgan toʻq yashil rangli nefrit tosh diqqatni oʻziga jalb etadi. Mirzo Ulugʻbek 1425-yilda moʻgʻullar ustidan gʻalaba qozonganda qoʻlga kiritilgan oʻljalar ichida ikki boʻlak nefrit ham boʻlgan. Shu ikkala toshni yaxshilab ishlab, bir-biriga ulab, Amir Temur qabri ustiga quyilgan. 1740-yilda Eron shohi Nodirshoh Buxoro xonligini zabt etgan vaqtida (oʻsha vaqtda Samarqand Buxoro xonligiga qarar edi) Amir Temur qabri ustidagi toshni Mashhadga olib borishga buyruq bergan. Lekin, shakkok boʻlishdan choʻchigan Nodirshoh bu niyatidan qaytgan va oʻsha zamon uchun uzoq va qiyin boʻlgan safarlardan keyin toshni yana qaytadan joyiga keltirib qoʻydirgan.
Maqbaraning sharq tomonidagi ravoqda pastga tushadigan zina bor. Bu zinadan maqbaraning ostki qavatidagi dahmaga tushiladi. Ostki qavatdagi binoning shipi oʻn ikki qirrali gumbaz qilib qiya ishlangan, ichki bezaklari juda sodda. Temuriylarga qoʻyilgan sagʻanalar yuqori qavatda qanday tartibda boʻlsa, bu yerda ham shu tartibda. Har qaysi qabr usti marmartosh bilan qoplangan.
1994–1996-yillarda maqbarada katta hajmdagi taʼmirlash va tiklash ishlari amalga oshirildi.
Bizgacha, asosan, peshtoqli darvozasi bor hovli va maqbara binosi saqlangan. Arxeologik tadqiqotlar natijasida maqbara hovlisining ikki yonidan Muhammad Sulton qurdirgan Madrasa va xonaqoh qoddiqlari topilgan. Madrasa va xonaqoh chorsi hovlining sharqiy va gʻarbiy tomonlarini egalla-gan. Maqbara tashqi koʻrinishini qurishda gumbazga katta ahamiyat berilgan. Gumbazning pastki qismining aylanasi 15 metr, balandligi 12,5 metr boʻlsa-da, ogʻirligi sezilmaydi. Buning sababi shundaki, 64 qovurgʻali gumbazning ogʻirligi chiroyli ishlangan kamar orqali mustahkam poydevor doirasiga tushadi. Gumbazning rang-barang dizayni katta ahamiyatga ega. Gumbazda koʻk rang koʻproq qoʻllanilganligi sababli, bu rang gumbazning qiyshiq qovurgʻalarida yaltirab, quyoshda xuddi osmonga qaragandek porlab turadi. Gumbazning tepasi sirli koshinlar bilan qoplangan.
Ularning sharafiga, shuningdek, oʻlchamlari bir-biriga mos keladigan bunday plitkalardan chiroyli sukunatlar mavjud. Yodgorlik qiyofasini yanada mahobatli qilish uchun maqbaraning tashqi gumbazi ichki gumbazga oʻrnatilgan.
Ziyoratxona oʻrtasidagi marmar panjara bilan oʻralgan murabba xazira sahniga qator qabrtoshlar qoʻyilgan. Yuqorisi (toʻri)da Amir Temurning harbiy yurish-larida unga hamroh boʻlgan va uning yuk-sak hurmatini qozongan Mir Sayyid Baraka sagʻanasi joylashgan. Sayyid Baraka qabrining oyoq tomoniga Amir Temurning oʻzi dafn qilingan. Uning uch tomonida Muhammad Sulton, Mironshoh, Umarshayx qabrlari bor. Keyinchalik bu yerga Temurning nabiralari va evara-larining qabr toshlari qatʼiy tartib-da joylashtirilgan. Temur sagʻanasiga qoʻyilgan koʻk nefrit qabrtoshini Ulugʻbek Moʻgʻulistonga qilgan yurishi vaqtida olib kelgan. Toshdagi lavhada Temurni ulugʻlaydigan soʻzlar, uning shajarasi hamda marsiyalar oʻymakori yozuvlarda bitilgan. Hamma sagʻanalar Ulugʻbek tomonidan yaxlit oʻyma mar-mar panjara bilan oʻralgan. Ziyoratxona-ning sharqiy qismidagi ravoqdan zina orqali ostki qavatidagi goʻrxonaga tu-shiladi. Goʻrxona sakkiz qirrali. Undagi sagʻanalar yuqrri qavatda qanday joylash-gan boʻlsa, bu yerda ham shu tartibda joy-lashgan. Ziyoratxonadagi qabrtoshlarning har biri yuksak sanʼat asaridir. Ziyorat-xona serhasham bezaklarga boy. Boʻrtma bezak kundallar zaminiga lojuvard rang gullar ishlangan. Izorasi yashil toshdan girix shaklida terilgan. Toʻrtta chuqur ravoqlardagi darchalarga oʻsha vaqtda rangli oyna oʻrnatilgan. Oltin va kumush qandillardagi shamlar yonganda ziyoratgoh ichkarisi ulugʻvor va afsonaviy tus ol-gan. Tashqarisi sirkor gʻishtchalar bilan bezatilgan. Gumbaz va uning poyidagi bezaklar, turli arabiy yozuvlar alohida koʻzga tashlanadi. Maqbara darchalarida yogʻochdan ishlangan nafis panjaralar, eshiklarida esa murakkab qoʻsh zaminli oʻymakor bezaklar boʻlgan. Maqbaraning gʻarbiy tomoniga baland peshtoq yon-dashgan. Taxminlarga koʻra bu peshtoq qoldiklari XVII asrga mansub.
Majmuaning janubiy tomonidan qaralganda, uning muhim qismi Goʻri Amir maqbarasi tashqarisidan yaqqol koʻrinadi. Koʻp dumaloq, ulkan gumbazli silindrsimon doiralarni qoʻllab-quvvatlovchi sakkizburchak prizma binoning meʼmoriy kompozitsiyasining asosini tashkil qiladi. Maqbara devorlari geometrik naqshlar, arabcha xitlar va mahorat bilan ishlov berilgan koʻk, havodor va oq sirlangan koshinlar bilan qoplangan. Meʼmor oʻxshash shakllardan foydalangan holda binolarning katta qavatlarini mohirlik bilan bezatilgan.
Maqbara hashamatli sakkiz qirrali asosda qurilgan boʻlib, uning tashqi bezaklari devorlariga marmar bitiklar bilan qoplangan boʻlib, ular orasida „subhanallohu bihamdih va subhanollohul azim va bihamdih“ duosi bitilgan, yaʼni kufiy yozuvida Alloh taologa hamd aytishdir.
Devor bezaklari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Flanj atrofida eni ikki metrli yozuv boʻlib, unga Qur’onning „Mulk“ surasi tepadan pastga qarab yozilgan. Xonalarning ichki devorlari ham katta-katta hoshiyalarga boʻlinib, kichik bezak naqshlarida „Muhammad Allohni koʻrdi, Ali“ soʻzlari bitilgan.
Maqbaraning uchta darvozasi va bitta mehrobgohi boʻlib, uning tepasida va yon tomonlarida islomda juda nodir va ishonchli hisoblangan hadislar bor. Ular:
1. „كافو بداهري فويز، جوهيل عيسى مفركدير“.
– Maslahat berishga vaqt yetarli. Uni ajratish uchun bitta oʻlim kifoya.
2. „اشتيد ليل-مافتي كابلا نوزوليل-مافت“.
„Oʻlishdan oldin, bunga tayyor ekanligingizga ishonch hosil qiling.“
3. „مو من بيتين من بيوت الله، يوتلونا كتاب الله ويدريسوننا فيما بينهم إلا نوزيلا لادوم رحمة وغوشياهم ملائكة وذكر الله فيمو إنداهم“.
„Qur’on oʻqiladigan va oʻrganiladigan har bir xonadonga Allohning rahmati yogʻiladi va Allohni zikr qiluvchilarni farishtalar oʻrab oladi“.
4. „السلطان زيلولو في أرزي فامان أكراماهو، عكرمة الله ومن أهونه أهوناه الله“.
„Podshoh Allohning yerdagi soyasidir, kim uni hurmat qilsa, Alloh ham uni hurmat qiladi“. Kim uni xor qilsa, Alloh ham uni xor qiladi.
5.''المكسيتينا إندالوهو المانوبيري منان نوري".
– Muqislar (kamtar odamlar) Alloh huzurida nur minbarlarida oʻtiradilar.
6. „الزينة يدلنا في حكمين ساتان هيرون من عبدات ستين سنة“.
„Bir soatlik adolat oltmish yillik namozdan afzaldir“.
7. „هناك كتابات تذكر صفات الماضي الجيدة وتمتنع عن الحديث عن السيئات“.
– Oʻtmishning yaxshi fazilatlarini tilga olgan, yomonliklarini gapirishdan saqlanuvchi yozuvlar bor.
Uzoqdan maqbara havoday kumushrang koʻrinadi. Faqat gumbaz biroz mavimsi va sezilmas tarzda aralashadi. Binoga yaqinlashganda, gumbazning sakkiz burchakli qismida havorang rangdagi geometrik shakllar va gumbazni ushlab turgan doira havodor rangdagi bosh harflardan iborat boʻlgan tartibda yozilgan yozuvlar yaqqol koʻrina boshlaydi. Keyin kirish shaklini toʻldirish uchun koʻk chiziqlar va harflar orasiga sukunatlar oʻrnatiladi. Binoga yaqinlashgan sari uning arxitekturasining hunarmandchiligidan hayratga tushasiz. Derazalarga yotqizilgan muhtasham koshinlar, maqbara poydevoridagi marmardagi nafis naqshlar eʼtiborni tortadi va bundan nafis bezak yaratishning iloji yoʻqdek taassurot uygʻotadi. Ammo Izora sharafiga hovlining miniatyura arklarida shunday nafis tilla taqinchoqlar borki, ular juda mohirona ishlangan, nodir durdona asarlar qolgan.
Maqbaraning mutanosiblik nisbati, naqshlari, turli bezaklari katta mahorat bilan bajarilgan. Tashqi peshtoq darvozasining tepasida meʼmor – usta „Muhammad binni Mahmud al-banno Is-faxoniy“ nomi saqlangan. Keyinchalik maqbara bir necha bor taʼmirlandi, gum-bazi qayta tiklanib, xonaqoh va Madra-sa qoldiqlari kavlab topildi, ichki va tashqi bezaklar taʼmir etildi. 1941-yilda musulmon odatiga zid ravishda Amir Temur va Ulugʻbek qabrlari ochib tekshirilib, ular ruhlari bezovta etildi[1].
Qayta tiklash ishlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Markaziy Osiyo meʼmorchiligining noyob asari sifatida eʼtirof etilgan Amir Temur maqbarasining qurilishi 1403-yilda boshlanib, 1424-yilda tugatilgan[2]. Maqbara Amir Temurning taxt vorisi, deb eʼlon qilingan nabirasi Muhammad Sulton uchun qurdirilgan. Muhammad Sulton 1403-yilda Kichik Osiyoga qilgan safari vaqtida, 29 yoshida bevaqt vafot etadi. Shahzoda Samarqandga keltirilib, dastlab masjidning xonaqosida dafn qilingan.
Maqbara sakkiz burchakli gumbaz asosida barpo etilgan. Hozirgi zamon mutaxassislarini ham birmuncha oʻychanlik bilan fikrlashga undaydi.
Binoning moʻtadil haroratini saqlash, Sharqona qurilish uslublari orqali el ardogʻida boʻlgan shaxslarni oʻziga xos hurmat bilan ulugʻlash, ularning buyukligini bejirim bezaklar orqali ifodalash kabi xususiyatlari har qanday kishini lol qoldiradi.
Sohibqiron Amir Temur ham ushbu maqbaradan (1405-yil) abadiy qoʻnim topgan.
1409-yilda Amir Temurning kenja oʻgʻli, Xuroson hukmdori Shohrux Mirzo otasining maʼnaviy piri Mirsaid Barakaning jasadini (turbati) Andxoydan olib keltirib, shu maqbaraga, Sohibqironning bosh tomoniga dafn ettiradi. Bu bilan otasi – Amir Temurning vasiyatini bajaradi.
1424-yilda Mirzo Ulugʻbek tomonidan maqbara sahniga qabrtoshlar qoʻyilib, atrofi nafis marmar toshdan qilingan panjara bilan oʻraldi va koʻk gumbazli galeriya qurilib, ziyoratxonaga Sharq tomon dan kirilishi taʼminlandi. Maqbara markaziga oʻrnatilgan sagʻanalarda temuriylar davriga bagʻishlangan bitiklar bor. Ular orasida Temur qabriga qoʻyilgan toʻq yashil nefrat ham bor. Ushbu toshning kelib chiqishi, uning kuchi va aql bovar qilmaydigan qiymati haqida koʻplab afsonalar mavjud. Ulugʻbek 1425-yilda moʻgʻullar ustidan gʻalaba qozonganida, ikki boʻlak nefrit oʻljalari orasida edi. Bu ikki tosh ehtiyotkorlik bilan qayta ishlanib, Amir Temur qabri ustiga qoʻyilgan. 1740-yilda Eron shohi Nodirshoh Buxoro xonligini (oʻsha paytda Samarqand Buxoro xonligiga qarashli edi) bosib olgach, Amir Temur qabridagi toshni Mashhadga koʻchirishni buyuradi. Ammo Nodirshoh xafa boʻlishdan qoʻrqib, bu niyatidan qaytdi va oʻsha paytdagi uzoq va mashaqqatli sayohatlardan soʻng toshni joyiga qoʻydi. Maqbara Temurning koʻrsatmasi boʻyicha ikki qavatli qurilgan. Maqbaraning birinchi qavatida ziyoratgoh, pastda esa haqiqiy yer osti kulbalari joylashgan. Uning shifti oʻn ikki qirrali gumbaz shaklida qiyshaygan boʻlib, ichki koʻrinishi juda sodda. Temuriylar ustiga qoʻyilgan sagʻanalar bu yerda xuddi yuqori qavatdagi tartibda joylashgan. Har bir qabr marmar bilan qoplangan. 1941-yilda maxsus komissiya tomonidan temuriylar qabri ochildi. Tobutda Amir Temurning bir necha qatlam mato va bir qatlam chimildiq bilan oʻralgan suyagi yotar, boshi qiblaga qaragan, qoʻllari toʻgʻrilangan, panjalari choʻzilgan. XVI asrda buyuk saltanat asoschisi, nomi dunyoning yarmini larzaga keltirgan buyuk Amir Temur siymosi haqidagi tarixiy maʼlumotlar Ulugʻbekning fojiali oʻldirilishi va boshqa temuriylar dafn etilganligining haqiqiyligini tasdiqladi. Komissiya boshqa temuriylar qabrini ham ochib, har tomonlama tekshiruvdan oʻtkazdi. 1994—1996-yillarda maqbarada kapital taʼmirlash ishlari olib borildi.
Maqbaraning ichki tomoni tilla suvi yugurtirilgan boʻrtma qogʻoz naqshi bilan bezatilgan.
Bezaklarda ishlatilgan kompozitsiyada Qurʼoni Karim oyatlari islomiy, handasaviy naqshlar hamda arabiy xattotlik sanʼatining kaligrafik naqshlari bilan bitilgan.
Maqbaraga, shuningdek, Mironshoh Mirzo va Shohrux Mirzo ham dafn etilib, temuriylar xilxonasiga aylangan.
1449-yilda Mirzo Ulugʻbek ham shu maqbaraga, bobosining poyiga dafn etilgan.
1941-yilda qabrlarning ochilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1941-yil iyun oyida SSSR hukumati Temur va uning qarindoshlari qabrini ochishga qaror qildi[3]. Ekspeditsiya tarkibiga OʻzSSR Xalq Komissarlari Soveti raisining oʻrinbosari, shuningdek, tarixchi va mutaxassis professor T. N. Qori Niyoziy, yozuvchi Sadriddin Ayniy, sharqshunos A. A. Semenov, haykaltarosh-antropolog M. M. Gerasimov, arxeolog olim E.Masson kiritilgan. Ekspeditsiya aʼzolari sifatida arxeologlar V. A. Shishkin va Yahyo Gʻulomov, adabiyotshunos Hodi Zaripov, yozuvchi M. I. Sheverdin, antropolog L. V. Oshaninlar qatnashdilar. Qabrlarni ochish jarayonini suratga olish yosh operator M.Qayumovga ishonib topshirilgan[4][5][3].
Boshqa bir maʼlumotga koʻra, 1941-yilda Goʻri Amir maqbarasi yaqinida Inturist mehmonxonasi qurilishi munosabati bilan qabristonni suv bosgan. Bu Temuriylar maqbarasi qoldiqlarini yoʻq qilishi mumkin edi. Maqbarani vayron boʻlishini oldini olish uchun bir guruh olimlar antropolog Mixail Mixaylovich Gerasimov boshchiligida qazish ishlarini boshlaganlar[6]. T. N. Qori-Niyozov tomonidan tuzilgan OʻzSSR Hukumatining maxsus ekspeditsiyasi davomida qabrlarning haqiqiyligini aniqlash, dafn marosimi, Temur va uning avlodlarini dafn etish bilan bogʻliq boshqa holatlarni aniqlash, chuqur antropologik oʻrganish vazifasini bajargan[7].
Qayta tiklash ishlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Birinchi restavratsiya ishlarini temuriylar sulolasi vakillari amalga oshirgan boʻlsa, XVII asrdan boshlab Hindistonda boburiylar oʻz ajdodlari Temur xotirasiga har yili maqbara binosini taʼmirlash uchun katta miqdorda mablagʻ joʻnatgan. Masalan, 1621-yilda Boburiy Jahongir (1605—1627) Samarqandga kelib, 30 ming rupiy olib kelgan, shundan 5 ming rupiysi Amir Temur qabrini obod qilishga ajratilgan[8].
1916-yilda qabrlar ustidagi qabrtosh qayta qurilib, marmar pollar qayta ishlangan. 1950-yillarda tashqi gumbazlari va ustunlari qayta tiklangan.
1967-yilda Samarqand shahrining 2500 yillik tantanalariga tayyorgarlik munosabati bilan Sh. Rashidov tashabbusi ostida majmuada keng koʻlamli restavratsiya ishlari boshlangan.
Mustaqillikdan soʻng
[tahrir | manbasini tahrirlash]Mustaqillik-yillarida, Sohibqiron Amir Temur tavalludining 660-yilligi va Mirzo Ulugʻbek tavalludi ning 600-yilligi munosabati bilan maqbarada katta hajmda taʼmirlash ishlari olib borildi. XIX asr ning oxirida qulab tushgan minora va gumbazning zar qubbasi qayta tiklandi.
Galereya
[tahrir | manbasini tahrirlash].jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.JPG)
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
- ↑ Samarqand viloyati rasmiy sayti, 2013-02-18da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2013-01-15
- ↑ 3,0 3,1 М. Герасимова, К. Герасимова Михаил Герасимов: Издательство: М.: , с.. Я ищу лица. О восстановлении внешнего облика исторических лиц. М.: Наука, 2007 — 37—38-bet.
- ↑ Милана Милана. „Тайна гробницы Тимура Проклятие Тамерлана“ (ru). YouTube. 2020-yil 18-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 5-yanvar.
- ↑ Amriddin Berdimuradov. Gur-i Amir makbarasi, Toshkent, 1996, s.5-7
- ↑ Г. Н. Матюшин. Археологический словарь, Учебное издание, М.: Просвещение, 1996 — 61-bet. ISBN 5-09-004958-0.
- ↑ „Гений научной реставрации. Памяти М.М.Герасимова (110 лет со дня рождения)“. Государственный Дарвиновский музей. www.darwinmuseum.ru (2017-yil 21-sentyabr). 2020-yil 16-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 3-yanvar.
- ↑ Burton Audrey. The Bukharans. A dynastic, diplomatic and commercial history 1550-1702. Palgrave Macmillan, 1997. ISBN 0312173873.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Samarqand davlat muzey-qoʻriqxonasi – SAMARQANDNING TARIXIY OBIDALARI VA MUZEYLARI BOʻYIChA EKSKURSIYA MATNLARI, 2010
.jpg)