Karmana

Karmana
shaharcha
40°8′24″N 65°21′36″E
Mamlakat	Oʻzbekiston
viloyat	Navoiy viloyati
tuman	Karmana tumani
Hukumat
Ilk eslatilishi	712-yil
Rasmiy til(lar)i	oʻzbek
Aholisi	20 816
Milliy tarkib	oʻzbeklar, tatarlar, koreyslar, ruslar, yahudiylar, loʻlilar
Vaqt mintaqasi	UTC+5
Telefon kodi	+998 79 532;
Pochta indeks(lar)i	210603, 210604, 210612
Avtomobil kodi	85-89
Karmana

Karmana — Navoiy viloyati Karmana tumanidagi shaharcha (1979-yildan shahar maqomida boʻlgan, 2003-yildan shaharcha maqomida), tuman markazi. Viloyat markazidan 3 km va yaqin temir yoʻl stansiyasi (Navoiy sh.)dan 8 km masofada. Mahalliy tilda baʼzan „Eski shahar“ deb yuritiladi. 1926-yil 29-sentabrdan 1958-yilgacha Karmana tumani, 1958-yildan 2003-yilgacha Navoiy tumani, 2003-yil 27-dekabrdan Karmana tumani markazi. 1968-yil 21-noyabrdan shahar posyolkasi. 1982-yilgacha Buxoro viloyati, 1983—1989-yillar yangi tashkil qilingan Navoiy viloyati, 1989—1992-yillar yana Buxoro viloyati (Navoiy viloyati tugatilgan), 1992-yildan qayta tashkil qilingan Navoiy viloyati tarkibida, 1999-yildan Navoiy shahrining Karmana tumani tarkibiga qoʻshilgan. 2003-yil dekаbrdan Navoiy shahri tarkibidan chiqarilib, Karmana tumani markazi etib belgilangan. Aholisi — 20 816 kishi (2004).

Karmanada tuman hokimiyati binosi, pilla qurti urugʻi zavodi („Gren zavod“), tuman korxona va tashkilotlari, avtovokzal, savdo, madaniy va maishiy xizmat koʻrsatish shoxobchalari faoliyat koʻrsatadi. 4 umumiy taʼlim, maktab-internat, sanʼat maktablari, 2 kasb-hunar kolleji, Karmana tuman markaziy kutubxonasi, madaniyat saroyi, „Yoshlik“ madaniyat va istirohat bogi, sport majmuasi, „Karmana ovozi“ gazetasi tahririyati, dehqon bozori, markaziy poliklinika mavjud. Navoiy viloyat tarixiy-oʻlkashunoslik muzeyi va Navoiy viloyatining markaziy „Motamsaro ona“ haykali aynan Karmana shaharchasida joylashgan. Avval shahar markazida Alisher Navoiyga haykal oʻrnatilgan, keyinchalik olib tashlangan (2000-yillar), oldin haykal boʻlgan joyga 2019-yil flagshtok oʻrnatilgan, unga Oʻzbekiston bayrogʻi ilingan.

Karmana temir yoʻl va avtomobil yoʻllari orqali Nukus, Urganch, Buxoro, Samarqand va boshqa shaharlar bilan bogʻlangan.

Buxoro amirligi davrida Karmana bekligining markazi boʻlgan. Shaharda Qosim Shayx va Mir Said Bahrom tarixiy meʼmoriy obidalari va Buxoro amirligi hukmdori Abdulahadxonning yozgi saroyi qoldiqlari saqlanib qolgan.

Nomlanishi va etimologiyasi

Karmana Buyuk ipak yoʻlida joylashgan Movarounnahrning qadimiy shaharlaridan biri boʻlib, uning nomi, bunyod boʻlishi, yillar davomida taraqqiy topishi haqida qiziqarli tarixiy maʼlumotlar, afsona va rivoyatlar mavjud. „Karmana“ atamasi uch komponentli toponim hisoblanib, u soʻz bogʻlovchi suffiks morfema „kar“/„har“/„kal“, substrat oʻzak „man“/„min“ va nom yasovchi topoformant „a“ birikmasidan kelib chiqqan. Baʼzi tarixchilar atama morfemasi („kar“) xalq tilida „har“ baʼzida „kal“, „qal“ shaklida qoʻllanilishi natijasida Buxoro vohasida „Xarkon“, „Xarqon“, „Xarjon“, „Qalqon“ kabi nomlar kelib chiqqan deb hisoblaydi.

„Karmana“ toponimidagi „man“ soʻzi sugʻdiycha boʻlib, „saroy“, „koshona“, „qarorgoh“ maʼnolarini anglatgan. Bu fikrga asoslangan tarixchilar toponimning asl shakli „Karmana“ emas, balki „Xarman“ yoki „Xarmana“ boʻlib, bu soʻz „katta saroy“, „hashamatli koshona“, „oliy qarorgoh“ maʼnolarini anglatishi haqida fikr bildirganlar.

Aytilishicha qadim vaqtlarda Karmanani „Bodyayi xoʻrdak“ („Dashtdagi koʻzacha“) deb ataganlar, arab tilidan olingan bodiya soʻzi ikki xil maʼnoni anglatadi, birinchi maʼnosi „koʻza“, „qumgʻon“ boʻlsa, ikkinchisi „dasht“, „biyobon“dir. Shundan kelib chiqib ayrim tarixchilar „Bodyayi xoʻrdak“ jumlasini „Kichik choʻl“, „Kichkina dasht“ maʼnosida qoʻllaydilar.

Tarixi

Karmana — aholi yashaydigan qadimiy maskanlardan biri. Karmana va uning atrofidagi qishloqlar tarixi uzoq paleolit davriga borib taqaladi. Arxeolog olimlar fikricha, ushbu maskan hududida dehqonchilik madaniyati ancha gavjum boʻlgan. Karmananing eski oʻrni Koʻhna qoʻrgʻon nomi bilan atalgan joyda boʻlgan. U hozirgi Karmana shahrining shimol tomonidan, Zarafshon daryosining janubiy sohilida qad koʻtargan. Qoʻrgʻonning maydoni 1—2 kvadrat kilometrni tashkil etgan. Ammo Karmana hududining qadimiy tarixi, ayniqsa, bu koʻhna maskanda dehqonchilik va chorvachilik yoki hunarmandchilik kabi kasb va xoʻjaliklarning yuzaga kelishi va taraqqiyoti, shaharsozlik madaniyatining shakllanishi tarixiga oid moddiy-madaniyat obidalari hozirgi davrgacha yetib kelmagan. Yozma manbalarda keltirilgan bor maʼlumotlar esa, asosan, keyingi davrga — oʻrta asrlarga mansubdir. Buning ustiga ular gʻoyatda qisqa va uzuq-yuluqdir. Karmananing alohida shahar sifatida paydo boʻlishi va rivojlanishi fanda hali atroflicha oʻrganilmagan.

Karmana asrlar mobaynida maʼrifat va madaniyat oʻchoqlaridan biri sifatida, savdo-sotiq, madaniy aloqalar rivojlangan Markaziy Osiyoning Samarqand, Buxoro, Shosh, Nasaf, Balx kabi shaharlari qatoridan joy olgan.

X asrga tegishli „Hudud ul-Olam“ nomli asarda Karmana Soʻgʻd shahriga qarashli obod joy sifatida tilga olingan boʻlsa, shu davrda yashagan mahalliy tarixchi Narshaxiy oʻzining „Buxoro tarixi“ asarida Karmanaga shunday taʼrif bergan:

“ Karmina Buxoro qishloqlari jumlasidan boʻlib, uning suvi Buxoro suvidan keladi; xiroji Buxoro xirojiga qo'shiladi. Uning o'ziga tegishli alohida bir qishloq ham bor: unda masjidi jomeʼ barpo etilgan, adib va shoirlar koʻp boʻlgan. ”

Bu maʼlumotlardan maʼlum boʻlishicha, Karmana Buxoro vohasining dehqonchilik rustoqlari (tumanlari) qatoridan joy olgan. U Zarafshon daryosidan chiqarilgan alohida kanal orqali sugʻorilgan. Karmana rustogʻi ilk oʻrta asrlarda Buxoro vohasining 15 ta dehqonchilik rustoqlarini oʻrab oʻtgan qadimiy mudogaa inshooti — Kanpirak devoridan tashqarida joylashgan. Oʻrta asr yozma manbalarida bu tashqi rustoq Karmana, baʼzan esa Yasir nomlari bilan tilga olinadi. Rustoqning markazi ham Karmana nomi ostida shuhrat topgan.

Buxoro vohasining sugʻorma dehqonchilik yerlari Karmana hududidan boshlangan. Narshaxiyning taʼrificha, vohaning Zarafshon daryosidan bosh olgan sugʻorish tarmoqlaridan dastlabkisi Karmina anhori hisoblangan. Uni Narshaxiy katta anhor deb yozadi. IX—X asrlarda Buxoroning dehqonchilik yerlaridan toʻolangan xiroj soligʻidan tushgan har yilgi daromad Karmana yerlarini qoʻshib hisoblaganda, "1 million 166 dirham-u 5,5 donakni tashkil etgan". Keyinchalik Karmananing xiroji Buxoro xirojidan ajratilib alohida olingan.

XII asrda Karmana shahri xorazmshoh Elarslon (1156—1172) tomonidan vayron qilingan. Keyinchalik u qayta tiklanib, XV asrda yana yirik shaharga aylangan.

Shaharning Temuriylar davlati va Buxoro xonligi ijtimoiy-siyosiy hayotida tutgan oʻrni masalasi maxsus tadqiqotga muhtojdir.

XVI asrdan boshlab Karmana shahri Buxoro xonligi va Buxoro amirligining Karmana (Karmana va Miyonqol) viloyati markazi boʻlgan.

Oʻzbek hukmdori Amir Abdulahadxon (1885—1910) davrida Karmana shahri Buxoro amirligining 2-poytaxti edi. Uning davrida Karmanada Asqarobod, Charmgar chorbogʻ, Jar chorbogʻ, Gul chorbogʻ, Bogʻiolchin, Xayrobod, Mirza chorbogʻ kabi saroy va chorbogʻlar qurilgan. Bulardan tashqari Karmanada 1,7 km² li toʻrt burchakli oʻrda ham boʻlgan. Yuqorida sanab oʻtilgan obidalarning koʻpi Avliyoqul devonbegi va bolsheviklar oʻrtasida boʻlgan janglar oqibatida bolsheviklar tomonidan buzib yuborilgan. 1918-yil bolsheviklar tomonidan Buxoroni bosib olish harakatlari oqibatida Karmanada koʻplab mahalliy aholi va Mangʻitlar sulolasi vakillari qirilib ketdi.

Shoʻrolar tuzumi davrida Karmana tarixi bir qadar unutilib, tarixiy va madaniy yodgorliklarga katta ziyon yetkaziladi.

Fizik-geografik xarakteristika

Geografik joylashuvi

Karmana tabiatan choʻl hududida, Qizilqum sahrosining janubi-sharqiy qismida joylashgan. Karmana shimolidan Zarafshon daryosi oqib oʻtadi. Karmanadan Toshkentgacha boʻlgan masofa 506 km. Eng yaqin katta shahar — Navoiy (3 km).

Relyefi

Karmana choʻl va daryo vohasi hududida joylashgan, relyefi asosan tekislikdan iborat.

Iqlimi

Karmana iqlimi keskin kontinental boʻlib, yoz oylari quruq va issiq, qish oylari quruq va sovuqdir. Yoz oylarida Karmanaga quruq va issiq havo asosan Eron, Turkmanistondan keladi, bahorda Markaziy Rossiya, Qozogʻistondan nam havo massasi kelishi holatlari ham uchraydi. Bahor va kuzda yomgʻirlar koʻp yogʻadi, yozda yogʻingarchilik deyarli kuzatilmaydi. Qishda qor koʻp yogʻmaydi. Yozda Karmanada anomal issiqlik kuzatilishi mumkin. Eng sovuq oy — fevral, eng issiq oy — iyul.

Karmana (1981-2010) iqlimi
Koʻrsatkich	Yan	Fev	Mart	Apr	May	Iyun	Iyul	Avg	Sen	Okt	Noy	Dek
Oʻrtacha maksimal, °C	6,8	10,0	15,8	23,5	29,0	34,7	36,2	35,0	29,6	22,6	15,7	9,1
Oʻrtacha minimal, °C	−1,2	0,3	4,7	10,5	14,7	18,7	20,4	18,2	12,6	7,2	3,7	0,3
Yogʻingarchilik meʼyori, mm	28,1	28,6	40,9	25,9	16,0	1,7	1,8	0,5	1,8	3,6	17,7	27,3
Manba: Oʻzbekiston gidrometeorologiya xizmati

Ekologik holati

Karmana sanoatlashgan Navoiy shahriga juda yaqin joylashganligi va Karmana shaharchasi yaqinida bir nechta issiqlik elektr stansiyalari joylashganligi sababli Karmana havosi ancha ifloslangan, havoda toksik zararli moddalar koʻp.

Madaniyati

Muzey

Navoiy viloyat tarixiy-oʻlkashunoslik muzeyi. (2022-yilgi holati)

Karmana shaharchasining janubiy qismida Navoiy viloyat tarixiy-oʻlkashunoslik muzeyi joylashgan boʻlib (1992-yil tashkil etilgan), uning ekspozitsiyasi Karmana shaharchasi va yondosh hududlardan topilgan osori-atiqalar (qadimiy pichoqlar, xanjarlar, kiyimlar, koʻzalar, xumlar, kashta va b.), Karmana atrofida yashovchi hayvonlarning qotirilgan nusxalari, mahalliy rassomlarning asarlarini oʻz ichiga oladi.

Kinoteatr

SSSR davrida Karmanada „Zarafshon“ deb nomlangan kinoteatr boʻlgan, u Oʻzbekiston mustaqilligining ilk yillarida ham ishlagan ammo keyinchalik kinoteatr binosi xususiy tadbirlorlarga berilgan.

Madaniy meʼros yodorliklari

Karmana shaharchasi qadimiyligi bilan mashhur boʻlsa-da, shaharchada tarixiy diqqatga sazovor joylar juda kam saqlangan. Karmana tumanida saqlanib qolgan 44 ta moddiy va madaniy meʼrosning koʻchmas mulk obyektlaridan 5 ta arxitektura yodgorligi, 1 ta monumental sanʼat yodgorligi va 1 ta diqqatga sazovor joy Karmana shaharchasida joylashgan.

Oʻzbekiston madaniy meʼrosining koʻchmas mulk obyektlari milliy roʻyxatiga kiritilgan Karmana shaharchasida joylashgan yodgorliklar roʻyxati 

№	Illustratsiya	Obyektlar	Yodgorlik turi	Qurilgan davri	Joylahgan oʻrni	Izoh
1		Qosim Shayx masjidi	Arxitektura yodgorligi	XVI asr	Xoʻja Xisrav MFY	Koʻchmas mulkka boʻlgan huquq: Davlat mulki. Navoiy viloyati madaniyat boshqarmasi operativ boshqaruv huquqi asosida. Vaqf xayriya jamoat fondiga tekin foydalanish shartnomasi asosida biriktirilgan.
2		Axatxon masjidi	Arxitektura yodgorligi	1910-yil	Xoʻja Xisrav MFY	Koʻchmas mulkka boʻlgan huquq: Davlat mulki. Navoiy viloyati madaniyat boshqarmasi operativ boshqaruv huquqi asosida.
3		Mir Said Bahrom maqbarasi	Arxitektura yodgorligi	XI asr	Mir Said Bahrom MFY	Koʻchmas mulkka boʻlgan huquq: Davlat mulki. Navoiy viloyati madaniyat boshqarmasi operativ boshqaruv huquqi asosida. Vaqf xayriya jamoat fondiga tekin foydalanish shartnomasi asosida biriktirilgan.
4		Shayx Xoʻja Xisrav maqbarasi	Arxitektura yodgorligi	XII asr	Xoʻja Xisrav MFY	Koʻchmas mulkka boʻlgan huquq: Davlat mulki. Navoiy viloyati madaniyat boshqarmasi operativ boshqaruv huquqi asosida.
5		Mirzachorbogʻ qarorgohi	Arxitektura yodgorligi	XIX asr	Koʻhna qoʻrgʻon MFY	Koʻchmas mulkka boʻlgan huquq: Davlat mulki. Navoiy viloyati madaniyat boshqarmasi operativ boshqaruv huquqi asosida.
6		Nuriddin Shayx	Arxitektura yodgorligi	XIV asr	Mir Said Bahrom MFY	Koʻchmas mulkka boʻlgan huquq: Davlat mulki. Navoiy viloyati madaniyat boshqarmasi operativ boshqaruv huquqi asosida.
7		Motamsaro ona haykali	Monumental sanʼat yodgorligi	2001-yil	Xoʻja Xisrav MFY	Koʻchmas mulkka boʻlgan huquq: Davlat mulki. Navoiy viloyati madaniyat boshqarmasi operativ boshqaruv huquqi asosida.
8		Qosim Shayx majmuasi	Monumental sanʼat yodgorligi	XVI asr	Xoʻja Xisrav MFY	Koʻchmas mulkka boʻlgan huquq: Davlat mulki. Navoiy viloyati madaniyat boshqarmasi operativ boshqaruv huquqi asosida.

Karmanadagi eng mashhur va diqqatga sazovor joy — shaharchaning janubida joylashgan Qosim Shayx xonaqohi hisoblanadi, bu yerga turli mamlakatlardan turistlar ham kelib turadi. Xonaqoh hududida Qosim Shayx daxmasi, Qosim Shayx jomeʼ masjidi (XVI asr) va Abdulahadxon daxmasi (1910-1911-yillarda qurilgan) joylashgan.

Karmananing markazida joylashgan, X-XI asrlarga oid Mir Said Bahrom maqbarasi oʻziga xos meʼmoriy yechimga egaligi bilan ahamiyatlidir. U arxitektura jihatidan Buxorodagi Somoniylar maqbarasini eslatadi.

Karmananing yahudiylar mahallasi oʻziga xosligi bilan ajralib turadi. U tor koʻchalar va tigʻiz joylashgan hovlilardan tashkil topgan boʻlib, bugungi kunda u yerda yahudiylar juda kam qolgan. Hozirda mahallada asosan oʻzbeklar yashaydi. Karmanadagi yahudiylar yashagan mahalla xalq tilida „juguton koʻcha“, „jugut mahalla“ deyiladi.

Karmana matbuot uyi XX asr boshlarida qurilgan binodir, hajmi kichik boʻlsa-da eshik va derazalarining ustki qismi Romanovlar davrida Toshkentda qurilgan saroylar uslubida tiklangan. Binoda oʻz vaqtida „Karmana ovozi“ gazetasi tahririyati faoliyat yuritgan, bugungi kunda bu bino tadbirkorlarga sotilgan boʻlib, xaroba ahvolda saqlanmoqda. Mazkur bino madaniy meros obyektlari roʻyxatiga kiritilmagan.

Galereya

• 

  Qosim Shayx qabri (orqada Qosim Shayx jomeʼ masjidi koʻringan, XVI asr)

• 

  Mir Said Bahrom maqbarasi (X-XI asrlar)

• 

  Karmana yahudiylar mahallasi (2022-yil)

• 

  Karmanadagi matbuot uyi, hozirda xarobaga aylangan (2022-yilgi holati)

• 

  „Navoiy avtoshoxbekat“, Karmana shaharchasi (2022-yil olingan surat)

• 

  Karmanadagi polyak harbiylari qabristoni

• 

  Yahudiylar qabristoni

Maqomi

Karmana 2003-yil 12-dekabrda Navoiy shahri tarkibidan chiqarilib, unga shaharcha maqomi berilgan, Karmana shaharchasi maʼmuriy jihatdan Karmana tuman hokimligi tomonidan nazorat qilinadi ammo bir necha oʻrinlarda Karmana shaharchasida joylashgan obyektlar de-jure Navoiy shahriga tegishli hisoblanadi, jumladan quyidagilar:

• Karmana shaharchasi hududida joylashgan sobiq Navoiy pedagogika va xizmat koʻrsatish kolleji (eski nomi: Navoiy pedagogika kolleji);
• Karmana shaharchasi markazida joylashgan (Toshkent koʻchasi) „Navoiy avtoshohbekat“.

Bundan tashqari, viloyat miqyosida ish yurituvchi Navoiy viloyat Yoʻl harakati xavfsizligi boshqarmasi Karmana shaharchasi hududida joylashgandir.

Mashhur shaxslar

• Qosim shayx Azizon (XVI asr)
• Eshon Imlo Avliyoulloh (shoir, olim)
• Qozi Zuhayr (1688-1758; Buxoro xonligi qozikaloni, fiqhga oid asarlar yozgan)
• Mirmuhammad Vafo Karminiy (1712-1784; Qozi Zuhayrning oʻgʻli, „Tuhfai xoniy“ nomli tarixiy asarning muallifi)
• Said Abdulahadxon (1859-1910; Buxoro amiri)
• Said Olimxon (1880/81-1944; Buxoro amiri)

Manbalar

Adabiyotlar

• Inoyatov S.. Sohibqiron va Temuriylar nazari tushgan diyor. Toshkent: Sharq, 2002. — s. 32. 
• Inoyatov S., Toʻrayev H., Hayitova O.. Amir Abdulahadxon davrida Karmana. Toshkent: Sharq, 2004. — s. 48. 
• Inoyatov S., Yoʻldoshev N., Hayitova O.. Koʻhna tarix guvohi (Karmana tarixidan lavhalar). Toshkent: Sharq, 2000. — s. 43. 
• Hotamov A., Halilov Sh.. Yillar sadosi. Toshkent: Adolat, 1995. — s. 72. 
• Qorayev S.. Oʻzbekiston viloyatlari toponimlari. Toshkent: Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi, 2005. — s. 240.