Ayoz qalʼa

Ayoz qalʼa
	; Kichikroq Ayoz qalʼa 2 qalʼasi (milodiy VI—VIII asrlar)
	Shown within Gʻarbiy va Markaziy Osiyo Ayoz qalʼa (Uzbekistan)
Muqobil nomlar	Ayozqalʼa
Manzilgoh	Qoraqalpogʻiston, Oʻzbekiston
Koordinatalar	42°0′35″N 61°1′38″E / 42.00972°N 61.02722°E
Turi	Manzilgoh
Tarix
Davrlar	Parfiya, Sosoniylar
Makon qaydlari
Qazish sanalari	1938-yil
Vaziyat	Vayron boʻlgan

Ayoz qalʼa — milodiy II—IV asrlarga oid uchta qalʼa xarobasidan iborat arxeologik yodgorliklar majmuasi^[1]. Manzilgoh Qoraqalpogʻiston Respublikasi Beruniy tumanida joylashgan. Qizilqum choʻliga qaragan tepalik choʻqqisidagi bu joy qadimiy Xorazm qalʼasi xarobalarini oʻz ichiga oladi. Ayoz qalʼani Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi topib (1937), unda arxeologik qazishmalar olib bordi. Bu majmuadagi uchinchi qalʼa mufassalroq oʻrganildi. Uning sahni 260×180 m boʻlib, hovli va 40 xonali binodan iborat. Xonalarining umumiy maydoni 2400 m². Xona devorlari toʻrtburchakli xom gʻishtdan terilgan. Ayoz qalʼa majmuasida, asosan Kushon podsholigi davriga doir sopol, mehnat qurollari, qurol-yarogʻlar, zeb-ziynat buyumlari va tangalar, jumladan, Kanishka pullari topildi. Ayoz qalʼa oʻz davrida Xorazmning shimoli-sharqiy chegarasida mustahkam istehkom vazifasini oʻtagan.

Tarixi

Manzilgoh miloddan avvalgi IV asrdan milodiy VII asrgacha qurilgan uchta qalʼadan iborat^[2]. Saqlanib qolingan qalʼalar Qizilqum choʻli chetidagi bir qator qalʼalarning qismlaridan iborat boʻlib, ular koʻchmanchilar va Sirdaryo deltasidagi saklarning bosqinlaridan himoyalangan^[2]. Ayoz qalʼaning bir qismi II asrda Kushonlar imperiyasi tomonidan qurilgan^[3]. Hozirda vayron boʻlgan qalʼa Qizilqum choʻli chegaralarini qoʻriqlovchi qalʼalarning bir qismi sifatida qurilgan deb taxmin qilinadi. Mudofaa ishlari uchun xizmat qilgan, keyinchalik eroziyaga uchragan qalʼa qoldiqlari bilan bir qatorda, u yerdan bir nechta turar-joy inshootlarining qoldiqlari ham topilgan^[1].

Ayoz qalʼa 1

Ayoz qalʼa 1 — miloddan avvalgi IV asr oxiri yoki III asr boshlariga oid qalʼa boʻlib, bu davrda Xorazm Forslardan mustaqil boʻlgan. Ayoz qalʼa qishloq xoʻjaligi bilan shugʻullanuvchi aholi punktlarini koʻchmanchilar hujumidan himoya qiluvchi qalʼalar zanjirining bir qismi edi. Qalʼa tepalikda joylashgan boʻlib, balandligi taxminan 100 m (330 fut) boʻlgan, bu atrofdagi tekisliklarni yaxshiroq koʻrish imkonini bergan. Qalʼa toʻrtburchak shaklda, tomonlari 182 va 152 m (597 va 499 fut) uzunlikda boʻlib, janubdan shimolga tomon choʻzilgan^[4]^[5].

Qalʼaning janubiy uchida Xorazm chegara qalʼalarining tipik elementi boʻlgan kvadrat darvoza joylashgan. Dushmanlar janubi-sharqiy devorlarga parallel ravishda hujum qilishi kerak boʻlgan va bosqinchilar yuqoridan hujum qilishga ojiz edi. Ikkita toʻrtburchak minoralar bilan himoyalangan ulkan shlyuz kichik toʻrtburchak xonaga olib boradi. Bu xonani har tomondan baland devorlar orqali koʻrib turish mumkin edi, agar birinchi darvoza buzilsa, kamonchilar dushmanga oʻq uzishardi.

Qalʼaning toʻsigʻi ichki va tashqi devordan iborat boʻlib, ular orasida kengligi taxminan 2 m boʻlgan tonozli yoʻlak bor. Devorlarning balandligi 10 m (33 fut) gacha. Devorlar miloddan avvalgi 3-asrda yarim elliptik shakldagi 45 ta qoʻriqchi minoralar bilan mustahkamlangan, ular bir-biridan shimoldan 11,5 m, sharqiy va gʻarbiy tomondan 14 m masofada joylashgan.

Qalʼadan miloddan avvalgi I asrgacha foydalanilgan va u oʻrta asrlarning boshlarigacha mahalliy aholi uchun boshpana boʻlib xizmat qilgan.

Ayoz qalʼa 2

Ayoz qalʼa 1 ning old va pastki qismida joylashgan Ayoz qalʼa 2

Ayoz qalʼa 2 ning Ayoz qalʼa 1 dan koʻrinishi

Ayoz qalʼa 2 — feodallar qalʼasi boʻlib, eramizning VI—VIII asrlarida, Afrigʻiylar davrida qurilgan. U Ayoz qalʼa manzilgohining janubi-gʻarbida joylashgan, balandligi taxminan 40 m boʻlgan konussimon tepalikda qurilgan. Qalʼa janubi-gʻarbiy tomondan kirish joyi va oval shaklidagi asosiy binodan iborat^[6].

Milodiy VI—VIII asrlarda Xorazmni Xorazmshohlar sulolasi boʻlgan afrigʻiylar boshqargan. Bu vaqtda „dehqonlar“ – yangi feodal mulkdorlar tabaqasi vujudga keldi. Ular qadimgi zodagonlar, saroy aʼyonlari yoki harbiy xizmatlari uchun mukofotlangan askarlarning avlodlari edi. Dehqonlarning dehqonchilik yerlari „rustoq“ deb atalgan. Ular mudofaa devori bilan oʻralgan kichik kvadrat qalʼalarda, „donjonlarda“ yashagan.

Ayoz qalʼa 2 toʻrtburchak shaklidagi loy gʻishtdan qurilgan. Binoning pastki qismida jang qilish va oʻq otish uchun bir nechta tirqishlar mavjud. Ayoz qalʼa 2 qalʼasining janubiy tomonidagi qiyalikda 50 m uzunlikdagi zinapoya mavjud boʻlgan.

Asosiy bino turar-joy binolari, koʻplab ustunlar bilan mustahkamlangan shiftli marosim zallari va devordagi rasmlar bilan hashamatli qilib bezatilgan ibodatxonadan iborat boʻlgan saroy hisoblanadi. Bu bino Xorazmshohga sodiq boʻlgan biror feodalning qarorgohi boʻlgan. Bino miloddan avvalgi IV asrda qurilgan va ikkita yongʻin natijasida vayron boʻlgan. Saroydan eramizning VI—VII asrlarida uy-joy sifatida foydalanilgan. Qalʼa etagida ulkan shahar binolari majmuasi joylashgan edi^[6] .

Ayoz qalʼa 3

Ayoz qalʼa 3 — mustahkam garnizon boʻlib, miloddan avvalgi I—II asrlarga oid. Qalʼaning shimoli-sharqiy burchagidagi monumental bino miloddan avvalgi V—IV asrlarda qurilgan boʻlishi mumkin. Manzilgoh taxminan 5 gektar maydonni egallaydi^[7].

Mudofaa devoridan iborat Ayoz qalʼa 3 Qoraqalpogʻistondagi eng yirik qalʼalardan biridir. Ayoz qalʼa 3 Ayoz qalʼa 1 dan 66 foizga kattaroq. U yon tomonlari uzunligi 260 m va 180 m boʻlgan parallelogramm shakliga ega. Tashqi devorining tuzilishi Ayoz qalʼaning tuzilishi bilan bir xil, kengligi 7,5 m. Dumaloq mudofaa minoralarining oʻlchami 8 m. Qalʼaning pastki qismi paxsa, yuqori qismi toshdan qurilgan. Qalʼaning ichki qismi boʻsh^[7].

Shimoli-sharqiy burchakdagi monumental binolar 2400 m² maydonni egallaydi. Binoda 2 ta markaziy yoʻlak orqali 4 guruhga boʻlingan 40 ta xona mavjud. Binolarning uch tomonida yoʻlak qoldiqlari saqlanib qolgan. Janub va sharqiy devorlarda taxminan 2×2 metr kvadrat shakldagi qoʻriqlash minoralari mavjud.

Taxminlarga koʻra, Ayoz qalʼa 3 dan Kushonlar davrida garnizon yoki hukmdorning qarorgohi va mahalliy dehqon aholi uchun boshpana sifatida foydalanilgan, qoʻshinning kichik qismi esa Ayoz qalʼa 1 dan kuzatuv posti sifatida foydalangan.