Saparmurot Niyozov

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Saparmurot Niyozov
turkmancha: Saparmyrat Nyýazow
Saparmurat Niyazov (2).jpg
Turkmaniston Prezidenti
Mansab davri
1990-yil 2-noyabr — 2006-yil 21-dekabr
Oʻtmishdoshi lavozim taʼsis etilgan
Vorisi Gurbanguli Berdimuhamedov
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi 19-fevral 1940-yil
Qipchoq, Turkman SSR, Sovet Ittifoqi
Vafoti 21-dekabr 2006-yil(2006-12-21)
(66 yoshda)
Ashxobod, Turkmaniston
Siyosiy partiyasi Demokratik partiya
Turmush oʻrtogʻi Muza Niyazova[1]
Bolalari
Mukofotlari

TM Gold star.pngTM Gold star.pngTM Gold star.pngTM Gold star.pngTM Gold star.pngTM Gold star.pngTM Order For the love of Turkmenistan rib.png

TM Order Revival rib.pngTM Order Bitaraplyk rib.pngXalqlar doʻstligi ordeni100 lenin rib.png1-darajali Knyaz Yaroslav Mudriy ordeniI darajali muqaddas sadoqatli Knyaz Daniil Moskovskiy ordeni
Unvoni Armiya generali[2]

Saparmurat Atayevich Niyazov (ruscha: Сапармурат Атаевич Ниязов; turkmancha: Saparmyrat Ataýewiç Nyýazow; 1940-yil 19-fevral — 2006-yil 21-dekabr), Turkmanboshi nomi bilan ham tanilgan, Turkmanistonni 1990-yildan vafotigacha boshqargan turkman siyosatchisi. U 1985-yildan 1991-yilgacha Turkmaniston Kommunistik partiyasining birinchi kotibi boʻlgan va 1991-yilgi Sovet davlat toʻntarishiga urinishni qoʻllab-quvvatlagan.

Turkmaniston ommaviy axborot vositalari uni „Turkmaniston Prezidenti va Vazirlar Mahkamasi Raisi Janobi Oliylari Saparmurod Turkmanboshi“ degan nom bilan tilga olishgan[3]. Uning Turkmanboshi, yaʼni turkmanlar boshligʻi unvoni uning dunyo turkmanlari assotsiatsiyasi asoschisi va prezidenti lavozimiga ishora qiladi[4]. 1999-yilda Turkmaniston Assambleyasi Niyozovni Turkmanistonning umrbod prezidenti deb eʼlon qildi.

Oʻz davrida dunyodagi eng totalitar, despotik va repressiv diktatorlardan biri edi[5] U oʻz atrofida shaxsga sigʻinishni targʻib qildi va mamlakatga oʻzining gʻayrioddiy talablarini yukladi, masalan, turkman oylari va hafta kunlarini oʻzining avtobiografik „Ruhnoma“ asaridagi personajlarga oʻzgartirdi[6]. Maktablar, universitetlar va davlat tashkilotlarida „Ruhnoma“ni oʻqishni majburiy qilib qoʻydi, yangi davlat xizmatchilari ishga kirish uchun suhbatda kitobdan sinovdan oʻtkazildi va Turkmanistonda haydovchilik imtihonining bir qismi sifatida uning taʼlimoti boʻyicha imtihon oʻtkazildi. 2005-yilda poytaxt Ashxoboddan tashqaridagi barcha qishloq kutubxonalari va kasalxonalarini yopib qoʻydi, oʻsha paytda aholining yarmidan koʻpi qishloq joylarda istiqomat qiladigan mamlakatda[7], „Agar odamlar kasal boʻlsa, ular davolanishlari uchun Ashxobodga kelishlari mumkin“ligini aytgan[8]. Uning hukmronligi davrida Turkmaniston Markaziy Osiyoda eng past umr koʻrish darajasida edi. Londonda joylashgan Global Witness inson huquqlari tashkilotining xabar berishicha, Niyozov nazorati ostidagi va xorijda saqlanayotgan pullari 3 milliard dollardan ortiq boʻlishi mumkin, shundan 1,8-2,6 milliard dollari Olmoniyaning[9] „Deutsche Bank“idagi Valyuta zaxira jamgʻarmasida joylashgan.

Hayoti[tahrir | manbasini tahrirlash]

Niyozov 1940-yil 19-fevralda Turkmaniston SSRning Ashxobod yaqinidagi Gipjak (Qipchoq) shahrida tugʻilgan. Turkmanlarning nufuzli Teke qabilasidan[10]. Tarjimai holining rasmiy versiyasiga koʻra, otasi Otamurat Niyozov Ikkinchi jahon urushida fashistlar Olmoniyasiga qarshi kurashda halok boʻlgan, boshqa manbalarda esa, jangdan qochgan va harbiy sud tomonidan oʻlimga hukm qilingani aytiladi. Uning onasi va ikki ukasi 1948-yilgi Ashxobod zilzilasida halok boʻlgan. Onasi Gurbansulton keyinchalik shaxsga sigʻinish obyekti boʻlgan. Saparmurot bolalar uyida oʻsgan[11][12][13].

1959-yilda maktabni tugatgach, Turkmaniston kasaba uyushmasida instruktor boʻlib ishladi. Leningrad politexnika institutida tahsil oldi. 1967-yilda muhandis-elektrik diplomini oldi.

1962-yilda Niyozov oʻzining siyosiy faoliyatini boshladi va Kommunistik partiyaga aʼzo boʻldi. Ashxobod shahar qoʻmitasining birinchi kotibi[14], 1985-yilda Turkmaniston SSR Kommunistik partiyasining birinchi kotibi boʻldi. Bu lavozimni Sovet Ittifoqi rahbari Mixail Gorbachyov paxta bilan bogʻliq mojarodan soʻng oʻzidan oldingi Muhammetnazar Gapurovni lavozimidan chetlatganidan keyin egallagan. Niyozov davrida Turkmaniston Kommunistik partiyasi Sovet Ittifoqidagi eng qattiqqoʻl va isloh qilinmagan partiya tashkilotlaridan biri sifatida qaralgan. 1990-yil 13-yanvarda Niyozov respublikaning oliy qonun chiqaruvchi organi boʻlgan Turkmaniston SSR Oliy Kengashining raisi boʻldi.

Niyozov 1991-yilgi Sovet davlat toʻntarishiga urinishni qoʻllab-quvvatlagan[15] Toʻntarish barbod boʻlgach, Turkmanistonni Sovet Ittifoqidan ajratishga kirishdi. Turkmaniston Oliy Kengashi 1991-yil 27-oktyabrda Turkmanistonni mustaqil deb eʼlon qildi va Niyozovni mamlakatning birinchi prezidenti etib tayinladi. 1992-yil 21-iyunda prezidentlik saylovida Niyozov yagona nomzod sifatida koʻrsatildi va mamlakatning birinchi xalq tomonidan saylangan prezidenti etib saylandi. Bir yil oʻtgach, oʻzini Turkmanboshi deb eʼlon qildi.

1994-yilda parlament Niyozovning 10 yillik rivojlanish rejasini nazorat qilish uchun vakolatini 2002-yilgacha uzaytirdi. Rasmiy natijalar shuni koʻrsatdiki, saylovchilarning 99,9 foizi bu taklifni maʼqullagan. 1999-yil 28-dekabrda parlament Niyozovni umrbod prezident deb eʼlon qildi.

Niyozovning turmush oʻrtogʻi Muza Niyozova (Melnikova) kelib chiqishi rus va yahudiy boʻlib, oʻgʻil Murat va qizi Irina.

Prezidentlik davri (1990—2006)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Uning prezidentligi koʻp jihatdan yaroqsiz boʻlgan markazlashtirilgan sovet modelining koʻrinishi bilan tavsiflanadi. Matbuot erkinligi va ozchilikni tashkil qiluvchi diniy guruhlarning huquqlari haqida tashqaridan xavotirlar kuchaygan edi. Shuningdek, oʻziga xos turkman tabiatiga ega boʻlgan yangi bayramlarni yaratishda ishtirok etdi va rus kirill alifbosi oʻrniga lotin asosidagi yangi turkman alifbosini joriy qildi[16].

Hukmronligi davrida markaziy rejalashtirishdan bozor iqtisodiyotiga va toʻliq demokratiyaga oʻtish zarurligini taʼkidlagan boʻlsa-da, hech bir reja amalga oshmadi.

Iqtisodiyot[tahrir | manbasini tahrirlash]

Neft va gaz[tahrir | manbasini tahrirlash]

Turkmaniston neft zaxiralari boʻyicha sobiq Sovet Ittifoqida ikkinchi oʻrinda turar va bu davlatga yuqori daromad keltirar edi. SSSR tarkibida respublika sifatida mavjud boʻlganligi sababli ishlab chiqarish va xaridlarni davlat nazorati, past foizli toʻgʻridan-toʻgʻri bank kreditlari, valyuta kurslarini cheklash va narxlarni nazorat qilish kabi markaziy rejalashtirish usulidan foydalangan[17].

Mustaqillikka erishgandan keyingi yillarda Turkmanistonni neft yetkazib beruvchi davlatdan rivojlangan iqtisodiyotga aylantirish maqsadida zavod va mashinasozlikga katta sarmoya kiritdi. Bunday investitsiyalar qatoriga neftni qayta ishlash zavodlari va polietilen zavodi kirar edi. „Rossiyskaya gazeta“ roʻznomasiga bergan intervyusida Niyozov Turkmaniston ichki mahsulotining 85 foizini qayta ishlashga qodirligini aytdi. Bundan tashqari, Korpeje konidan Erondagi Kort-Koygacha boʻlgan quvur liniyasi kabi koʻplab neft tashish loyihalari amalga oshirildi.

1991 va 2001-yillarda Niyozov suv, gaz, elektr energiyasi va tozalangan tuzni oʻn yil muddatga bepul foydalanish toʻgʻrisida farmon chiqardi[18].

Qishloq xoʻjaligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Turkmanistonning boshqa asosiy resurslari paxta va gʻalladir. Niyozov qishloq xoʻjaligi mahsulotlari uchun yillik kvotalar talab qilish, keyin esa kvotalar bajarilmaganda vazir oʻrinbosarlarini ayblash va/yoki ishdan boʻshatish kabi eski amaliyotini davom ettirdi[19][20]. Shunga qaramay, Turkmanistonda paxta xomashyosi ishlab chiqaruvchisidan paxtani qayta ishlovchi davlatga aylanishi mumkin boʻlgan zavod va texnikaga katta sarmoya kiritildi. Niyozov prezidentligi davrida Turkmanistonda toʻqimachilik sanoatiga asos solingan.

Niyozov avgust oyining ikkinchi yakshanbasida nishonlanadigan „Qovun kuni“ bayramini joriy qildi. „Qovun kuni“ni nishonlash uning vafotidan keyin ham davom etgan.

Madaniyat[tahrir | manbasini tahrirlash]

Niyozov turkman madaniyatini tiklashni Turkmaniston taraqqiyotining eng muhim ustuvor yoʻnalishlaridan biri sifatida belgiladi. Kirill alifbosi oʻrniga lotin alifbosiga asoslangan yangi turkman alifbosini kiritdi. „Milliy tiklanish harakati“ turkman madaniyatini targʻib qiluvchi tashkilot (turkmancha: „Galkinish“) ham tashkil topgan.

Uning oylarni, hafta kunlarini turkman qahramonlari, shoirlari, tarixiy voqealari[21], oila aʼzolari va oʻzi nomiga oʻzgartirishi butun dunyoda koʻpchilikning eʼtirozlarini uygʻotdi. Masalan, Niyozov (2001-yil 19-sentabrda yozib tugatgan) kitobi sharafiga sentyabr oyi „Ruhnoma“ deb oʻzgartirildi[22]. Hamma oʻzgarishlar ham Niyozovni ilgari surmadi; Oktyabr oyi 1991-yil 27-oktabrda davlat tashkil topgani munosabati bilan „Garashsizlik“ (Mustaqillik), Saljuqiylarni soʻnggi hukmdori Sulton Sanjar sharafiga, noyabr oyiga „Sanjar“ nomi berildi. Yangi nomlar yangi mehnat qonunining kiritilishi bilan kuchga kirdi, unda „Kasbiy bayramlar sanalari Turkmaniston Prezidentining farmonlari bilan belgilab qoʻyiladi“. Keyinchalik bu nomlar 2008-yil aprel oyida uning vorisi Berdimuhamedov tomonidan bekor qilindi[23].

Uning otasi Otamirat Niyozovning Qizil Armiya xizmati mamlakatda Gʻalaba kunini (9-may) qanday nishonlanishini shakllantirish uchun ishlatilgan. Boshqa Markaziy Osiyo davlatlaridan farqli oʻlaroq, Niyozov boshchiligidagi Turkmaniston Ikkinchi Jahon urushi davrida mamlakatning fidoyiligiga urgʻu bergan. 2005-yilda urush tugaganining olmos yubileyini nishonlash uchun Moskvaga uchib keldi va bir necha kun oldin u turkman urush faxriylarini, Vladimir Putin nomidan rossiyalik faxriylarni va Viktor Yushchenko nomidan ukrainalik faxriylarni taqdirladi[24]. Yakka tartibda, Niyozovning otasi 1994-yilda Turkmaniston Qahramoni faxriy unvoniga sazovor boʻlgan va 2004-yilda Turkmaniston quruqlikdagi qoʻshinlari diviziyasi Otamirat Niyozov nomi bilan atalgan[25]. Bugungi kunda Serdarda joylashgan 22-motooʻqchi diviziyasi „Otamurat Niyozov“ nomini olgan[26].

Ichki siyosat[tahrir | manbasini tahrirlash]

Prezidentning eng dastlabki harakatlaridan biri oʻlim jazosini bekor qilish edi. Rasman inson huquqlarini berdi, garchi ular amalda hurmat qilinmasa ham, uning hukumati dunyodagi eng yomon inson huquqlarini buzuvchilardan biri sifatida tanqid qilindi. Niyozov rahbarligidagi matbuot erkinligi boshqa Markaziy Osiyo davlatlarida boʻlgani kabi koʻp tanqid qilingan. Turkmaniston ommaviy axborot vositalari doimiy ravishda prezidentga hurmat koʻrsatib, uning shaxsiyatiga sigʻinishga yordam berishdi.

1998-yilda Niyozov Turkmaniston Fanlar akademiyasini yopdi. 2009-yilda, uning oʻlimidan soʻng vorisi Gurbanguli Berdimuhamedov tomonidan qayta ochildi.

2000-yil may oyida hukumat Turkmen Telecom davlat shirkatidan tashqari barcha Internet litsenziyalarini bekor qildi va 2001-yil iyun oyida barcha internet kafelarni yopib qoʻydi[27]. 2005-yilga kelib Turkmanistonda 36 ming internet foydalanuvchisi bor edi, bu aholining 0,7 foizini tashkil qiladi[28].

Niyozov Rossiya Prezidenti Vladimir Putin bilan Kremlda, 2000-yil iyun

2004-yil mart oyida 15 000 sogʻliqni saqlash xodimlari ishdan boʻshatildi, shu jumladan hamshiralar, doyalar, maktabga tashrif buyuruvchilar va tartiblar[29]. 2005-yil fevral oyida Ashxoboddagidan tashqaridagi barcha kasalxonalar yopildi[30]. Poytaxtdan tashqaridagi barcha kutubxonalar ham yopildi. Turkmanlarning aksariyati oʻqishi kerak boʻlgan yagona kitob Qur’on va „Ruhnoma“ deb hisoblagan[31].

2006-yilning yanvar oyida mamlakatdagi qariyalarning uchdan bir qismining pensiyalari toʻxtatilgan, yana 200 ming nafarining pensiyasi qisqartirilgan. Oʻtgan ikki yil davomida olingan pensiyalar davlatga qaytarilar edi[32][33]. Turkmaniston Tashqi ishlar vazirligi pensiyalarning kesilishi koʻplab keksa turkmanlarning oʻlimiga sabab boʻlganligi haqidagi daʼvolarni qatʼiyan rad etib, chet el ommaviy axborot vositalarini ushbu mavzu boʻyicha „qasddan buzuq“ maʼlumot tarqatishda aybladi[34]. 2007-yil 19-martda Turkmanistonning yangi prezidenti Gurbanguli Berdimuhamedov Niyozovning qarorini bekor qilib, 100 mingdan ortiq keksa fuqarolarning pensiyalarini tikladi[35].

Amnistiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Turkmaniston jamiyatining asosan islomiy tabiatini hisobga olgan holda, Prezident Niyozov har yili Ramazon oyida, Laylatul Qadr kechasida avf etish haqida qaror chiqargan.

Masalan, 2005-yilda 8145 nafar mahkum afv etilgan, shundan 229 nafari xorijiy fuqarolar edi[36]. 2006-yilda Turkmaniston 10 056 mahbusni ozod qildi, ulardan 253 nafari 11 davlatdan kelgan xorijlik fuqarolar edi.

Tashqi siyosat[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻzbekiston prezidenti Islom Karimov, Rossiya prezidenti Vladimir Putin, Niyozov va Qozogʻiston prezidenti Nursulton Nazarboyev. 2002-yil

Niyozov tashqi siyosatda qatʼiy betaraflik siyosatini ilgari surdi, NATO yoki GUAMga aʼzo boʻlishdan tiyildi va KXShTni deyarli mensimadi. Turkmaniston Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlikparvar missiyalarida qatnashmagan. Biroq, Interpolga aʼzo boʻlgan.

Turkmanistonning toʻliq mustaqilligi BMT Bosh Assambleyasining 1995-yil 12-dekabrdagi „Turkmanistonning doimiy betarafligi“ rezolyutsiyasi bilan tan olingan. Natijada, 2005-yilda Turkmaniston Mustaqil Davlatlar Hamdoʻstligi bilan aloqalarini pasaytiradi va MDH nizomining 8-moddasiga muvofiq faqat assotsiativ aʼzo boʻladi, shuning uchun MDHning birorta harbiy tuzilmasida qatnashmaydi.

2006-yilda Yevropa Komissiyasi va Yevropa Parlamentining xalqaro savdo qoʻmitasi Turkmanistonga Yevropa Ittifoqi bilan „muloqotda savdo maqomini berish uchun eng qulay davlat“ sifatida eʼtirof etildi[37].

1996-yil yanvarida Niyozov Tehronda Sayid Abdulloh Nuriy bilan uchrashib, Moskvada boʻlib oʻtgan MDH sammiti ishtirokchilari oʻsha paytda fuqarolar urushini boshidan kechirayotgan Tojikistonda MDH tinchlikparvar kuchlarining mandatini yangilashga kelishib olganliklarini maʼlum qildi[38].

Muxolifat[tahrir | manbasini tahrirlash]

2002-yil 25-noyabr kuni ertalab soat 7 larda Ashxobod shahri markazida Arshabildagi rasmiy qarorgohidan ishga ketayotgan Niyozov kortejiga oʻq uzilgan. Niyozov buni „davlat toʻntarishiga urinish“, deb daʼvo qilgan va natijada Turkmaniston hukumati minglab gumon qilingan fitnachilar va ularning oila aʼzolarini hibsga olgan. Hibsga olingan shaxslar orasida sobiq tashqi ishlar vazirlari Boris Shixmuradov va Botir Berdiyev, Turkmaniston quruqlik qoʻshinlari qoʻmondoni Begench Beknazarov va Bosh shtab boshligʻi Serdar Charyarov ham bor edi[39]. Tanqidchilar hukumat buni kuchayib borayotgan ichki va tashqi siyosiy muxolifatni bostirish maqsadida uyushtirganini daʼvo qildi[40]. Turkmanistondagi etnik ruslar nomutanosib ravishda taʼqibga olindi[41][42].

Keyinroq Niyozov Turkmanistonning barcha yirik koʻchalari va obyektlariga ehtiyot chorasi sifatida kuzatuv kameralari oʻrnatilishini eʼlon qildi.

Shaxsga sigʻinish siyosati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Niyozov kommunistik tuzumning qulashi natijasida qolgan boʻshliqning oʻrnini bosdi, uning qiyofasi Marks va Leninning oʻrnini egalladi. Uning hukmronligi davrida Niyozov oʻz atrofida Shimoliy Koreyadagi Kim sulolasi atrofidagiga oʻxshab kuchli shaxsga sigʻinish tizimini yaratdi. Krasnovodsk yaqinidagi shaharchani oʻz unvoni sharafiga oʻzgartirdi, maktablar, aeroportlar va hatto meteoritni oʻzi va oila aʼzolari nomi bilan atadi. Rasmiy turkman matbuotining ayovsiz harakatlari uning shaxsiyatiga sigʻinishini qoʻllab-quvvatladi. Turkmaniston madhiyasida unga havola qilingan. Shifokorlarga Gippokrat qasamyodi oʻrniga prezidentga qasamyod qilish buyurilgan[43].

Uning haykallari va portretlari butun mamlakat boʻylab oʻrnatildi. Ashxobodda 12 million dollarlik har doim quyoshga qaragan oltin haykalini oʻrnatdi[44]. Har bir fuqaroga oʻz portreti tushirilgan soat sovgʻa qildi.

Niyozov bir vaqtning oʻzida „islohot“ nomi bilan taʼlim tizimini moliyalashtirishni qisqartirdi va qisman tarqatib yubordi, shu bilan birga unga mafkuraviy singdirishni kiritdi va barcha maktablardan oʻzining „Ruhnoma“ kitobidan asosiy matn sifatida foydalanishni talab qildi. Maktablar, universitetlar va davlat tashkilotlarida „Ruhnoma“ni oʻqishni majburiy qilib qoʻydi, yangi davlat xizmatchilari ish suhbatlarida kitobdan imtihon qilindi va Turkmanistonda haydovchilik imtihonining bir qismi sifatida uning taʼlimoti boʻyicha imtihon oʻtkazildi. Turkman davlat universitetida hatto „Buyuk Turkmanboshining Muqaddas Ruhnomasi boʻlimi“ ham bor edi va Ruhnomashunoslik mamlakatda asosiy tadqiqot dasturi sifatida koʻrib chiqildi, koʻpincha akademik fanlar xarajati evaziga[45]. Niyozov uni uch marta oʻqiganlar jannatga yetishganini daʼvo qilgan[46][47][48] Kim il-sung singari „afsonaviy“ shaxsga aylantirildi[49][50].

Niyozov prezidentligi davrida matbuot erkinligi ham, soʻz erkinligi ham boʻlmagan. Bundan tashqari, bu Niyozovga muxolifat qatʼiyan man etilganligini va asosiy muxolifat vakillari qamoqqa tashlangan[51]. Televizion koʻrsatuvlarda logotip sifatida Niyozovning silueti ishlatilgan. Uning baʼzi farmonlarining gʻayrioddiyligi, prezident suratlarining koʻpligi, ayniqsa, gʻarb mamlakatlarida, neft boyliklariga boy despotik rahbarning oʻzini ulugʻlayotgani, aholi esa hech qanday foyda koʻrmayotgani haqida tasavvur paydo boʻlishiga olib keldi. Shu va boshqa sabablarga koʻra, AQSh hukumati u vafot etgunga qadar „Niyozovning shaxsiyatiga sigʻinish… davlat tomonidan oʻrnatilgan din darajasiga yetgan“, deb aytdi[52].

Oʻlimi[tahrir | manbasini tahrirlash]

2006-yil 21-dekabr kuni tushdan keyin Turkmaniston davlat televideniyesi prezident Saparmurod Niyozov mahalliy vaqt bilan soat 01:10 atrofida oʻz qarorgohi — Turkmanboshi

saroyida 66 yoshida toʻsatdan yurak xurujidan vafot etganini eʼlon qildi[53][54][55] Oʻlimidan bir oy oldin Niyozov soʻnggi bir necha yil davomida nomaʼlum yurak kasalligi tufayli yurak dori-darmonlarini qabul qilganini omma oldida eʼlon qilgan edi. Turkmanistonning Moskvadagi elchixonasi keyinroq bu xabarni tasdiqladi.

Niyozov oʻlimidan oldin hech qanday voris koʻrsatmaganligi sababli, Turkmaniston Konstitutsiyasiga koʻra, Assambleya raisi Avazgeldi Atayev vaqtincha prezidentlik lavozimini egalladi. Davlat dafn marosimini tashkil qiluvchi komissiya rahbari etib Bosh vazir oʻrinbosari Gurbanguli Berdimuhamedov tayinlandi. Biroq, Atayev 2006-yil 21-dekabrda hibsga olingan va Berdimuhamedov keyinchalik prezident vazifasini bajaruvchi etib tayinlangan. Berdimuhamedov va Xalq Maslahati 2006-yil 26-dekabrda Niyozovning vorisi saylash uchun navbatdagi prezidentlik saylovlari 2007-yil 11-fevralda oʻtkazilishini eʼlon qildi[56].

OAVda Niyozovning oʻlimi holatlari haqida har xil taxminlar bor. Ayrim turkman muxolifat manbalari Niyozov rasman eʼlon qilingan 21-dekabr sanasidan bir necha kun oldin vafot etganini daʼvo qilmoqda[57].

Xorijiy xabarlarda, shuningdek, Niyozov ortiqcha vazn va spirtli ichimliklarni haddan tashqari koʻp isteʼmol qilish tufayli yurak ishemik kasalligi va buyrak yetishmovchiligidan aziyat chekkanligi ham aytilgan.

Niyozov 24-dekabr kuni oʻzi tugʻilib oʻsgan Gipjak qishlogʻida, Qipchoq masjididagi maqbaraga dafn qilindi. Qishloqqa koʻchirilishidan oldin Niyozovning jasadi ertalab soat 9:00 dan 12:00 gacha prezident saroyidagi ochiq tobutda yotdi[58]. Koʻplab fuqarolar, xorijiy delegatsiyadan kelganlar uch soat ichida tobut yonidan oʻtdi. Fuqarolarning koʻpchiligi yurish chogʻida qattiq yigʻladi, baʼzilari hatto tobutga yopishib, hushidan ketishdi[59] Turkmaniston Harbiy-havo kuchlari Turkmaniston Qurolli kuchlari bilan xayrlashuv marosimi doirasida dafn marosimi kortejini qoʻriqladi. Dafn qilishdan oldin bosh muftiy janoza oʻqidi[58]. Uning hokimiyatda boʻlgan yillar sonini ifodalovchi 21 marta quroldan osmonga oʻq uzish bilan birga davlat madhiyasi yangradi[60].

Merosi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ashxoboddagi Saparmurod Niyozovning oltin haykali

Oʻlimdan soʻng, yangi saylangan prezident Berdimuhamedov Niyozov shaxsiga sigʻinishning baʼzi ekssentrik tabiatini yoʻq qila boshladi. 2008-yilda, vafotidan ikki yil oʻtmay, turkman taqvimining eski nomlari qayta tiklandi[61][61] va Turkmaniston Davlat madhiyasining xorda Niyozovga ishora qiluvchi qismi „xalq“ bilan almashtirildi[62]. Oʻsha yilga kelib, Niyozov prezidentligi davrida qabul qilingan va Niyozovning ustuvorligini tavsiflovchi Turkmanistonning eski Konstitutsiyasi bilan almashtirildi va hukumat uning fikridan farqli ravishda demokratlashtirish dasturini boshladi.

Berdimuhamedov 2007-yilning bahorida Niyozovning „Ruhnoma“ biografik kitobiga talabni qisqartirdi va taxminan 2009-2010 yillarda telekoʻrsatuvlar toʻxtadi[63]. 2011-yilga kelib, Berdimuhamedov hukumati kitob boʻyicha oʻrta maktab imtihonidan oʻtish talabini bekor qildi[64]. va 2014-yilda Turkmaniston universitetlari abituriyentlarning kitob haqidagi bilimlarini sinovdan oʻtkazmasligi eʼlon qilindi[65][66] Turkmanboshi Ruhi masjididan tashqari masjidlarda Qurʼon bitilgan kitoblarni koʻrsatish va saqlash ham toʻxtatildi.

Uning mamlakat boʻylab oʻrnatilgan haykallari va portretlari ham olib tashlandi. Niyozovning aylanuvchi oltin haykali 2010-yil 26-avgustda shahar chetiga koʻchirildi. Muomalaga chiqarilgan yangi Turkmaniston manatlaridan uning nomi olib tashlandi.

Saparmurod Niyozov Turkmanistonda eng mashhur shaxs boʻlib qoldi. Uning tugʻilgan kuni „Turkmanboshini xotirlash kuni“ deb nomlangan milliy kun sifatida belgilangan. Boshqalaridan farqli oʻlaroq, uning baʼzi ishlari oʻzgarishsiz qoldi, masalan, Qovun kunini nishonlash bayrami oʻzgartirilmadi. Uning nomi hali ham bir qancha joylarda, shu jumladan shaharda bor. Turkiyadagi park uning nomi bilan atalgan. Uning oltin haykali qayta oʻrnatildi va keyinroq ommaga ochildi.

Niyozovning ikki farzandi bor edi, ikkalasi ham siyosatdan uzoq[67].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ http://www.kp.ru/daily/23828.4/61544
  2. ↑ Öçmejek şöhrat — Türkmen Edebiyaty — Publisistika. (9 May 2020). In kitapcy.com. http://kitapcy.com/news/ocmejek_sohrat/2020-05-09-61 There is a police academy named after Niyazov called „General of the Army Saparmurat Niyazov Academy“, meaning he had been promoted at some point during his presidency.
  3. ↑ The Telegraph, „A date with destiny for Turkmen leader“, 9 August 2002
  4. ↑ „Turkmenistan Fact Sheet, Government & Politics – President“. Embassy of Turkmenistan. 13-avgust 2002-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 22-dekabr 2006-yil.
  5. ↑ Cathill. „Interesting Histories: Saparmurat Niyazov – The Real General Aladeen“. medium.com (26-sentabr 2018-yil). Qaraldi: 22-yanvar 2021-yil.
  6. ↑ BBC News, „Turkmen go back to old calendar“, 24 April 2008.
  7. ↑ „Rural population (% of total population): Turkmenistan“. World Bank.
  8. ↑ BBC News, „Turkmen leader closes hospitals“, 1 March 2005.
  9. ↑ „It's a Gas: Funny Business in the Turkmen-Ukraine Gas Trade“. Global Witness Limited (2006-yil aprel). Qaraldi: 9-dekabr 2010-yil.
  10. ↑ Sabol, Steven.
  11. ↑ Morton. „Golden Statues and Mother Bread: The Bizarre Legacy of Turkmenistan's Former Dictator“. slate.com. Slate (6-fevral 2014-yil). Qaraldi: 22-yanvar 2021-yil.
  12. ↑ „The personality cult of Turkmenbashi“. The Guardian (21-dekabr 2006-yil). Qaraldi: 22-yanvar 2021-yil.
  13. ↑ Joffe. „Saparmurat Niyazov“. The Guardian (22-dekabr 2006-yil). Qaraldi: 22-yanvar 2021-yil.
  14. ↑ „Central Asian Republics: Presidents' Biographies“. www.angelfire.com. Qaraldi: 23-dekabr 2017-yil.
  15. ↑ Union of Soviet Socialist Republics at Encyclopædia Britannica
  16. ↑ Annasoltan, Ŧ¥¶ØGYa@¶Ħ¥ i₪ Đ£₪Ŧi∩¥ [Typography is Destiny], part 1: between Moscow and Istanbul, 11 January 2010
  17. ↑ Badykova, Najia. „The Turkmen Economy: Challenges and Opportunities“. St Antony's College, University of Oxford (18-iyun 2004-yil). 25-sentabr 2006-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 22-dekabr 2006-yil.
  18. ↑ „Turkmenistan Fact Sheet, Government & Politics – President“. Embassy of Turkmenistan. 13-avgust 2002-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 22-dekabr 2006-yil.
  19. ↑ „Saparmurat Niyazov raps local governors for failures in cotton harvest“. www.turkmenistan.ru.
  20. ↑ „Saparmurat Niyazov dismisses grain products association chairman“. www.turkmenistan.ru.
  21. ↑ „List of holidays and commemorative days approved in Turkmenistan“. www.turkmenistan.ru.
  22. ↑ Turkmenistan Votes, The Economist, 30 December 2008, Accessed 5 January 2009
  23. ↑ „Turkmen go back to old calendar“. BBC News (24-aprel 2008-yil). Qaraldi: 24-aprel 2008-yil.
  24. ↑ „World War II -- 60 Years After: For Some Central Asians, 'Great Patriotic War' is More Controversial Than Ever“.
  25. ↑ „TURKMEN ARMY UNITS NAMED AFTER PROMINENT GENERALS | Turkmenistan.ru“. www.turkmenistan.ru. 6-mart 2021-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 4-oktabr 2022-yil.
  26. ↑ „НОВОСТИ на REDSTARe“. old.redstar.ru.
  27. ↑ Clarke, Michael. „Turkmenistan. Struggling For News In Turkmenistan“. Glenn Hauser's World of Radio (24-yanvar 2003-yil). Qaraldi: 22-dekabr 2006-yil.
  28. ↑ The World Factbook entry for Turkmenistan information retrieved on 30 August 2006
  29. ↑ Whitlock, Monica. „Troops to replace Turkmen medics“. BBC News (1-mart 2004-yil). Qaraldi: 22-dekabr 2006-yil.
  30. ↑ Morgan, David. „President of Turkmenistan closes hospitals, libraries and nature reserves“. Prima-News (14-fevral 2005-yil). Qaraldi: 22-dekabr 2006-yil.[sayt ishlamaydi]
  31. ↑ „Archived copy“. www.funtrivia.com. 18-fevral 2011-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 22-may 2022-yil.
  32. ↑ https://www.theguardian.com/world/2006/feb/04/nickpatonwalsh.mainsection
  33. ↑ Туркменбаши решил истребить всех стариков
  34. ↑ „...Russian media outlets disseminate "deliberately perverted" information on republic's pension maintenance“. Turkmenistan.ru (2-aprel 2006-yil). Qaraldi: 22-dekabr 2006-yil.
  35. ↑ „Turkmen leader restores pensions“. bbc.co.uk (19-mart 2007-yil). Qaraldi: 19-mart 2007-yil.
  36. ↑ „Turkmen leader pardons 8,145 thousand convicts“. www.turkmenistan.ru.
  37. ↑ „Double Standard for Dictators“. The Washington Post (14-aprel 2004-yil). Qaraldi: 22-dekabr 2006-yil.
  38. ↑ „…and talks with Tajik opposition leader.“. 30-sentabr 2007-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 4-oktabr 2022-yil.
  39. ↑ Turkmenistan.ru“. www.turkmenistan.ru. 6-mart 2021-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 20-dekabr 2020-yil.
  40. ↑ „Assassination Attempt A Response To Niyazov's Authoritarian Policies“. EurasiaNet (25-noyabr 2002-yil). Qaraldi: 22-dekabr 2006-yil.
  41. ↑ Bohr, Annette. „A failed coup after all? November 2002, Ashgabat“. The Central-Asia Caucasus Analyst (18-iyun 2003-yil). Qaraldi: 15-mart 2021-yil.
  42. ↑ Shaver, Lynn. „The Revocation of Dual Citizenship in Turkmenistan“. Human Rights Brief, Volume 11, Issue 1, Article 2 (2003). Qaraldi: 9-iyun 2020-yil.
  43. ↑ „Turkmen Doctors Pledge Allegiance To Niyazov“. Radio Free Europe, Radio Liberty (RFERL) (15-noyabr 2005-yil). Qaraldi: 22-dekabr 2006-yil.
  44. ↑ Cheeseman, Nicholas. How to Rig an Election. New Haven and London: Yale University Press, 2018 — 15 bet. ISBN 9780300204438. 
  45. ↑ Gaynor, Kelly Lee (2–oktabr 2017–yil). „Transformations in Turkmen higher education: current opportunities and challenges at a new university“. Central Asian Survey. 36-jild, № 4. 473–492-bet. doi:10.1080/02634937.2017.1367645. ISSN 0263-4937.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  46. ↑ „постсоветский опыт“. Газета "Коммерсантъ" (25-aprel 2007-yil), s. 4. Qaraldi: 6-aprel 2017-yil.
  47. ↑ {{cite magazine}}: Empty citation (yordam)
  48. ↑ Times Wire Reporter. „Read My Words, Go to Heaven, Leader Says“. Los Angeles Times (21-mart 2006-yil). Qaraldi: 25-may 2012-yil.
  49. ↑ International Crisis Group.
  50. ↑ Soucek, Svat. 2000.
  51. ↑ „Turkmenistan“.
  52. ↑ „Turkmenistan: Ending the Personality Cult“ Wayback Machine saytida arxivlandi (2-may 2014-yil). (Press release).
  53. ↑ „Turkmenistan's 'iron ruler' dies“. BBC News (21-dekabr 2006-yil). Qaraldi: 22-dekabr 2006-yil.
  54. ↑ „President of Turkmenistan dies at 66“. BreakingNews.ie (21-dekabr 2005-yil). Qaraldi: 22-dekabr 2006-yil.
  55. ↑ „President of Turkmenistan dies at 66“. BreakingNews.ie (21-dekabr 2005-yil). Qaraldi: 22-dekabr 2006-yil.
  56. ↑ „Two candidates named for Turkmen presidency“. ITAR TASS (26-dekabr 2006-yil). Qaraldi: 26-dekabr 2006-yil.
  57. ↑ „Turkmenbashi died several days ago“ (ruscha). RIA Novosti (21-dekabr 2006-yil). Qaraldi: 22-dekabr 2006-yil.
  58. ↑ 58,0 58,1 „постсоветский опыт“. Газета "Коммерсантъ" (25-aprel 2007-yil), s. 4. Qaraldi: 6-aprel 2017-yil.
  59. ↑ „Turkmen leader's funeral begins“. CNN (24-dekabr 2006-yil). Qaraldi: 24-dekabr 2006-yil.
  60. ↑ Turkmenistan.ru“. www.turkmenistan.ru. 6-mart 2021-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 29-dekabr 2020-yil.
  61. ↑ 61,0 61,1 Turkmenam vernuli prejniy kalendar, Lenta.ru, July 1, 2008 (ruscha)
  62. ↑ „Absolute leader's name dropped from anthem“ (16-dekabr 2008-yil). Qaraldi: 7-iyul 2019-yil.
  63. ↑ „Gurbanguly Berdymukhammedov: Illusion of a Khrushchevian Thaw?“,Gurbanguly Berdymukhammedov: Illusion of a Khrushchevian Thaw? | Taylor & Francis Group (en). DOI:10.4324/9781315698571-15/gurbanguly-berdymukhammedov-illusion-khrushchevian-thaw-sebastien-peyrouse. 
  64. ↑ Eurasianet“ (inglizcha). eurasianet.org. Qaraldi: 5-iyul 2021-yil.
  65. ↑ Hay. „Turkmenistan Is Finally Putting the 'Ruhnama' Behind Them“ (31-iyul 2014-yil). 20-mart 2015-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 19-noyabr 2018-yil.
  66. ↑ Horák, Slavomír (2020), Egéa, Denise (muh.), „Education in Turkmenistan Under the Second President: Genuine Reforms or Make Believe?“, Education in Central Asia: A Kaleidoscope of Challenges and Opportunities, Education, Equity, Economy (inglizcha), Cham: Springer International Publishing, 8: 71–91, doi:10.1007/978-3-030-50127-3_5, ISBN 978-3-030-50127-3, qaraldi: 5–iyul 2021–yil{{citation}}: CS1 maint: date format ()
  67. ↑ Prezident Turkmenii Saparmurat Niyazov: „Ya pokinu post glavi gosudarstva eщe pri jizni“ — Izvestiya
Turkman SSR
Turkmaniston Turkmaniston


"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Saparmurot_Niyozov&oldid=3537859" dan olindi