Turkiyada islom

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Turkiyada din

Flag of Turkey

Turkiyada dunyoviylik
Turkiyada islom
Turkiyada xristianlik
Turkiyada yahudiylik
Kichik dinlar
Turkiyada dinsizlik
Mamlakatlar boʻyicha islom
Mamlakatlar boʻyicha musulmonlarning jahon ulushi
Afrika
Osiyo
Amerika
Yevropa
Okeaniya

Islom dini – Turkiyada eng koʻp aholi eʼtiqod qiladigan din. Mamlakat aholisining 90% ga yaqini ahl as-Sunna val-Jamoa yoʻnalishiga, turk sunniy musulmonlarning aksariyati hanafiylik mazhabiga amal qiladi. Hozirgi Turkiyani tashkil etuvchi mintaqada islomning mavjudligi saljuqiylarning sharqiy Anadoluga tarqala boshlagan davrga, yaʼni XI asrning ikkinchi yarmiga toʻgʻri keladi[1].

Turkiya hukumati tomonidan berilgan maʼlumotlariga koʻra, aholining 99,8% ini musulmonlar tashkil qiladi[2], chunki mamlakatning anʼanaviy musulmon boʻlmagan etnik guruhlari (masalan, yahudiylar, armanlar va yunonlar) 0,2% dan koʻp emas. Garchi baʼzi soʻrovlar sunniy musulmonlar koʻrsatkichi 96,2% deb maʼlumot bersa-da[3], sunniylik yoʻnalishi hanafiy mazhabi bilan (umumiy musulmon mazhablarining 90% ga yaqini) eng mashhur yoʻnalish hisoblanadi. Umumiy musulmon aholining taxminan 9%[4] ini tashkil etuvchi qolgan musulmon mazhablari alaviylar, jaʼfariylar (1% ni[5][6] tashkil qiladi) va nusayriylardan (taxminan 1 millionga yaqin aholi) iborat boʻlib, ular taxminan 1% ni tashkil qiladi[7][8]. Tasavvuf tariqatiga amal qilmaydigan va diniy boʻlmagan musulmonlar ham mamlakatda ozchilikni tashkil qiladi[6][9][10][11]. Optimar tomonidan 2019-yilda oʻtkazilgan soʻrov natijalariga koʻra esa turklarning 89,5% i islom diniga eʼtiqod qiladi[12].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Islom imperiyalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

VII va VIII asr boshlaridagi musulmonlar istilosi paytida arab qoʻshinlari Islom imperiyasini barpo etishgan. VIII asrning oʻrtalarida Abbosiylar xalifaligining yuksalishi va poytaxtning Damashqdan Bagʻdodga koʻchirilishi bilan Islom oltin asri boshlangan[13].

Abbosiylar xalifaligi Kritni bosib olganidan keyin (840) tez orada oʻz eʼtiborini Sharqqa qaratgan. Keyinchalik Abbosiylar hukmronligining parchalanishi va ularning shialik mazhabiga eʼtiqod qiluvchi raqiblari – Fotimiylar va Buhayviylarning kuchayishi davrida Vizantiya qayta tiklangan va 961-yilda Krit va Kilikiyani, 965-yilda Kiprni qayta qoʻlga kiritgan, 975-yilda esa Levantga bostirib kirgan. Vizantiyaliklar dastlab Abbosiylar bilan ittifoq tuzgan, keyin esa amalda hukmronlik qiluvchi saljuqiylar kelguniga qadar mintaqaga oʻz taʼsirini oʻtkazish maqsadida Fotimiylar xalifaligi bilan muvaffaqiyatli kurash olib borgan.

1068-yilda Alp Arslon va ittifoqdosh turkman qabilalari Abbosiylarga tegishli koʻplab yerlarini qaytarib olishgan. 1071-yilda Malazgirt jangida qoʻlga kiritilgan yirik gʻalabadan soʻng sharqiy va markaziy Anadoluga bostirib kirib, Vizantiya hududlarigacha yetib borgan. Saljuqiylar sulolasining parchalanishi Donishmandiya davlati, Koʻniya sultonligi va turli otabeklar kabi keyingi kichikroq raqib turkiy podshohliklarning paydo boʻlishiga olib kelgan, ular salib yurishlari paytida mintaqani nazorat qilish uchun kurash olib borganlar va Usmonli imperiyasi rivojlangunga qadar asta-sekin Anadolu boʻylab kengayib borganlar.

Usmonlilar xalifaligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Keyinchalik Abbosiylar davrida islomiy fath Anadoluga ham tarqalgan

XII asrdan boshlab turkiy muhojirlarning yangi toʻlqinlari paydo boʻla boshlagan, ularning aksariyati soʻfiylik tariqatlariga mansub boʻlib, baʼzilari keyinchalik heterodoks (qabul qilingan pravoslav standartlari va eʼtiqodlarga mos kelmaydigan) eʼtiqodlarni oʻz ichiga olgan. 1300-yildan keyin Anadoludagi turklarga manzur boʻlgan soʻfiylik tariqati safaviya boʻlib, dastlab sunniy va siyosiy boʻlmagan, ammo keyinchalik shialikka mansub boʻlgan va siyosiy jihatdan Eronning shimoli-gʻarbiy qismlariga tarqalgan. XIV–XV asrlarda Safaviylar va shunga oʻxshash bektoshiya ortodoksal sunniy musulmonlari Sharqiy Anadoluni siyosiy nazorat qilish uchun Usmoniylar imperiyasi raqibiga aylangan. Bektoshiylar ortodoksal sunniy musulmonlar mazhabi sifatida qabul qilingan boʻlsalar ham, ular oʻzlarining heterodoks eʼtiqodlaridan voz kechmaganlar. Bundan farqli oʻlaroq, safaviylar oxir-oqibat Eronni bosib olganlar va oʻzlarining heterodoks diniy eʼtiqodlaridan voz kechganlar hamda pravoslav oʻn ikkinchi shia islomining tarafdorlariga aylanganlar. 1453-yilda Vizantiya poytaxti Konstantinopolning (hozirgi Istanbul) zabt etilishi Usmonlilarga Anadolu va Frakiyada oʻz imperiyalarini mustahkamlash imkonini bergan. Usmonlilar imperiyasi keyinchalik sulton Salim I davrida xalifalik unvonini qayta tiklagan. Rasmiy institutsional tuzilma yoʻqligiga qaramay, sunniy diniy amaldorlar davlat boshqaruvida muhim siyosiy rol oʻynagan. Adolat diniy sudlar tomonidan amalga oshirilgan. Nazariy jihatdan, shariatning kodlangan tizimi hayotning barcha jabhalarini, hech boʻlmaganda, imperiyaning musulmon fuqarolari uchun tartibga solgan. Sud hokimiyati boshligʻi sultondan toʻgʻridan-toʻgʻri pastroq boʻlib, hokimiyatda vazirdan keyin ikkinchi oʻrinda turgan. Usmonlilar imperiyasi davrining boshida Istanbul muftiyligi shayx ul-islomga (shayx yoki „Islom rahnamosi“) aylangan boʻlib, imperiyadagi barcha sudlar ustidan oliy yurisdiksiyaga ega boʻlgan, natijada qonunlarni talqin qilish va qoʻllash vakolatini ham amalga oshirgan. Mamlakatda shayx ul-islom tomonidan aytilgan huquqiy fikrlar aniq talqin hisoblangan.

Sekulyarizatsiya davri[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sulaymoniya masjidi, Istanbul
Salimiya masjidi, Edirne

Turkiyaning sekulyarizatsiyasi jamiyatda Usmonlilar imperiyasining soʻnggi yillarida boshlangan boʻlib, bu Atatürk inqiloblarining muhim xususiyati hisoblangan. Uning rahbarligida xalifalik — sunniy islomning oliy siyosiy-diniy idorasi hamda sultonning butun musulmonlarning jahon yetakchiligiga daʼvogarligi ramzi bekor qilingan. Diniy hokimiyat va amaldorlarning dunyoviy hokimiyati qisqartirilgan va oxir-oqibat yoʻq qilingan. Diniy jamgʻarmalar milliylashtirilgan, diniy taʼlim cheklanib, bir muddat taqiqlangan. Shuningdek, darvish birodarlarining (tariqat) nufuzli va ommabop tasavvuf tartiblari ham bostirilgan.

Respublika davri: 1923-yildan hozirgi kungacha[tahrir | manbasini tahrirlash]

Usmonlilar imperiyasining vorisi Turkiyaning jahon musulmonlari hamjamiyatining taxminiy yetakchisi sifatida isteʼfoga chiqishi hukumatning Islomga boʻlgan munosabatining ham oʻzgarib borayotanligi ramzi edi. Darhaqiqat, dunyoviylik Mustafa Kemal Atatürkning Turkiyani qayta tiklash boʻyicha ruhoniylarga qarshi „Olti oʻq“ dasturidan oʻrin olgan. Islom Usmonlilar imperiyasida musulmonlarning oʻziga xosligini shakllantirgan boʻlsa, dunyoviylik yangi turk millati va uning fuqarolarini shakllantiruvchi vosita hisoblangan.

Atatürk islohotlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Turkiya prezidenti Mustafa Kemal Atatürk va muftiy Abdurahmon Komil afandi Amasyada (1930)
Kocatepe masjidi, Anqara
The interior of a modern mosque. The camera is focused on its mihrab.
Istanbuldagi Şakirin masjidi. Zeynep Fadıllıoğlu masjidni loyihalashtirgan birinchi ayol meʼmor boʻlgan[14]

1922-yilda yangi millatchi rejim Usmonlilar imperiyasini, 1924-yilda esa Usmonli sultonlari toʻrt asr davomida egallab kelgan diniy idora boʻlmish xalifalikni tugatgan. Shunday qilib, islom dini tarixida birinchi marta hech bir hukmdor Islom dinining ruhiy yetakchiligiga daʼvo qilmaydi.

Turkiyaning Anqara shahridagi zamonaviy masjid

Atatürk va uning safdoshlari nafaqat baʼzi diniy urf-odatlar va muassasalarni bekor qilishdi, balki dinning qadr-qimmatini ham shubha ostiga oldilar va ilmga ishonishni afzal koʻrishdi. Ular uyushgan dinni anaxronizm deb hisoblashdi va ular uchun ratsionalistik, dunyoviy madaniyatni anglatuvchi sivilizatsiyaga salbiy qarama-qarshi qoʻyishdi. Turkiyada sekulyarizmning oʻrnatilishi gʻarbda boʻlgani kabi cherkov va davlatning asta-sekin ajralish jarayoni emas edi. Usmonlilar imperiyasida hayotning barcha sohalari, hech boʻlmaganda, nazariy jihatdan, anʼanaviy diniy qonunlarga boʻysungan, sunniy diniy tashkilotlar esa davlat tuzilishining bir qismi boʻlgan. Biroq, odatda, davlat hatto Usmonlilar davrida ham ruhoniylar va diniy qonunlar ustidan hokimiyatga ega edi (koʻplab sultonlar davlat siyosatini maʼqullamaydigan shayx ul-islomlarni oʻzgartirishi maʼlum). 1920-yillar boshidagi islohotchilar dunyoviy davlatni tanlaganlarida, ular dinni davlat siyosati doirasidan chiqarib tashlaydilar va uni faqatgina shaxsiy axloq, xulq-atvor va eʼtiqod bilan cheklab qoʻydilar. Diniy marosimlarni shaxsiy ravishda bajarish davom etishi mumkin boʻlsa-da, din va diniy tashkilot jamoat hayotidan chetlashtirildi.

Dinga toʻgʻridan-toʻgʻri taʼsir koʻrsatadigan siyosatlar juda koʻp va keng qamrovli edi. Xalifalikning bekor qilinishi bilan bir qatorda, yangi qonunlar shayx ul-islom lavozimini ham bekor qilishni, jumladan, diniy ierarxiyani bekor qilish, soʻfiylar uylari, yigʻilish joylari, monastirlarni yopilish va musodara qilish hamda ularning marosim va majlislarini qonundan tashqari deb topish, shariat boʻyicha ajralmas boʻlgan vaqflar ustidan hukumat nazoratini oʻrnatish, shariatni moslashtirilgan Yevropa huquqiy kodekslari bilan almashtirish, diniy maktablarni yopish, gʻarbda qoʻllaniladigan Grigoriy taqvimi foydasiga islomiy taqvimidan voz kechish, diniy uyushmalarga ega boʻlgan jamoat kiyimlariga cheklovlar, erkaklar uchun fes, ayollar uchun roʻmol va mahalliy diniy rahbarlarning anʼanaviy liboslarini taqiqlash kabi bir qancha cheklovlarni talab qildi.

Turkiyadagi sunniylik mazhabi masjidlarida dastlabki toʻrt xalifalar qatorida uchta shia mazhabi imomlaridan hisoblangan Hasan va Husaynning ismlari ham yozilgan
Ali ibn Abu Talib oʻngda and Husayn ibn Ali chapda Sofiya ibodatxonasi.
Hasan ibn Ali Sofiya ibodatxonasida
Husayn ibn Ali Sofiya ibodatxonasida

Atatürk va uning safdoshlari diniy marosimlarda arabcha emas, balki turkcha soʻzlarni qoʻllash, arabcha Alloh soʻzi oʻrniga turkcha Tanrı soʻzidan foydalanish, har kungi azonga turkcha soʻzlarni kiritish kabi amaliyotlarni rasman ragʻbatlantirish orqali Islomni turklashtirishga harakat qilishgan. Ibodatdagi bu oʻzgarishlar koʻplab musulmonlarning noroziligiga sabab boʻldi, bu esa 1950-yilda Demokratik partiyasi muxolifat partiyasi saylovlarda gʻalaba qozonganidan keyin azonning arabcha versiyasiga qaytishga olib keldi. Bunday uzoq davom etgan rejim mamlakatda diniy taʼlimni taqiqlash, yangi masjidlar qurishni cheklash va mavjud masjidlardan dunyoviy maqsadlarda foydalanishga sabab boʻldi. Eng muhimi, Sofiya ibodatxonasi (Mehmet II tomonidan masjidga aylantirilgan Yustinian I ning VI asr nasroniy bazilikasi) 1935-yilda muzeyga aylantirilgan. Bu oʻzgarishlardan maqsad dinni, toʻgʻrirogʻi islomni davlat nazoratiga boʻysundirish edi. Muftiylar va imomlar (namozxonlar) hukumat tomonidan tayinlangan, diniy taʼlim esa Xalq taʼlimi vazirligi zimmasiga yuklatilgan. Bu siyosatlar natijasida Turkiya Respublikasi musulmon olamining ayrim tabaqalari tomonidan salbiy baholangan.

Dunyoviy hukmron elitaning 1920–1930-yillardagi siyosat dinning jamiyat hayotidagi rolini pasaytiradi, degan umidi amalga oshmaydi. 1925-yildayoq diniy eʼtirozlar Turkiya janubi-sharqidagi Şeyh Sait qoʻzgʻolonining asosiy sabablaridan biri boʻlib, u bostirilgunga qadar 30 000 ga yaqin odamning hayotiga zomin boʻldi.

Turkiya rasmiy darajada sekulyarlashtirilgan boʻlsa-da, din hukmronligicha qolaverdi. 1950-yildan keyin baʼzi siyosiy rahbarlar dinga moyil boʻlganlarni maʼqullaydigan dastur va siyosatlarni qoʻllab-quvvatlab, xalqning dinga bogʻlanishidan foyda olishga harakat qilishdi. Bunday saʼy-harakatlarga davlat elitasining koʻpchiligi qarshilik koʻrsatdi, ular dunyoviylikni Otaturkchilik mafkurasining muhim tamoyili deb bildilar. Diniy qadriyatlar va eʼtiqodlarni qadrlashga boʻlgan bunday moyillik asta-sekin jamiyatning qutblanishiga olib keldi. Qutblanish, ayniqsa, 1980-yillarda siyosiy elitaning hukmronligiga qarshi chiqish uchun maʼlumotli, ammo diniy asosli mahalliy rahbarlarning yangi avlodi paydo boʻlganida yaqqol namoyon boʻldi. Bu yangi rahbarlar Turkiyaning islomiy anʼanalari bilan qattiq faxrlanishgan va hukumatning turli siyosatlaridan noroziligini tasvirlash maqsadida tanish diniy iboralarni qoʻllashda muvaffaqiyat qozonishgan. Ular oʻzlarining taqvodorlik, namoz va siyosiy faollik namunasi bilan Turkiyada islom dinining qayta tiklanishiga yordam berishdi. 1994-yilga kelib, Islomga qaytish iqtisodiy kamchiliklarni bartaraf etadi va byurokratik nomutanosiblik muammolarini hal qiladi, degan shiorlar mamlakatning ikki yirik shahri boʻlgan Istanbul va Anqara shahri saylovlarida diniy nomzodlarga gʻalaba qozonish imkonini beradigan darajada umumiy jozibadorlikka ega edi.

Koʻp partiyaviylik davri[tahrir | manbasini tahrirlash]

1946-yilda avtoritar siyosiy nazorat yumshatilgandan soʻng, koʻp odamlar ochiqchasiga anʼanaviy diniy amaliyotga qaytishga chaqira boshladilar. 1950-yillarda hatto baʼzi siyosiy rahbarlar ham dinga davlat tomonidan hurmat koʻrsatilishini targʻib qilishda diniy yetakchilar bilan birlashishni maqsadga muvofiq deb topdilar[15].

Dunyoviylikka qarshi kuchaygan reaksiyaning toʻgʻridan-toʻgʻri koʻrinishi soʻfiy birodarlarining qayta tiklanishi boʻldi. Qodiriylar, Mavlaviy, Naqshbandiya, Xolidiyya va Al-Tariqah at-Tijoniyya kabi soʻfiylik tariqatlari nafaqat bostirilgan, balki yangi harakatlar, jumladan, Nur Cemaati, Gülen harakati, Sulaymoniya, Ismoiliy, Iskashoh jamoalari tashkil topdi. Davlatga qarshi kurashda, ayniqsa, Tijaniylar jangarilar kabi harakat qilishdi. Masalan, Tijaniylardan bir nafari Atatürkning dunyoviylashtirish siyosatiga qarshiligini bildirish uchun bir qancha yodgorliklarga shikast yetkazgan. Biroq bu yakka tartibdagi voqea boʻlib, faqatgina bir nafar Tijaniy tomonidan amalga oshirilgan. 1950-yillar davomida Tikaniy va boshqa soʻfiy yetakchilari davlatga qarshi bir qancha harakatlarni amalga oshirishgan. Biroq bir vaqtning oʻzida baʼzi harakatlar, xususan, Sulaymonchi va Nurckular Islomiy siyosatni qoʻllab-quvvatlovchi shaxs sifatida qabul qilingan siyosatchilar bilan hamkorlik qilishdi. Oxir-oqibat, Nurcular Turkiyaning koʻppartiyaviy siyosiy tizimini qoʻllab-quvvatlash tarafdoriga aylangan, Ishikchilar va Enver Ören 1980-yillarning oʻrtalaridan boshlab Motherland partiyasini ochiq-oydin qoʻllab-quvvatlagan bir paytda Gülen harakati True Path partiyasi tarafdori boʻlgan.

Kocatepe masjidi, Anqara

Davlat maktablarida diniy taʼlimni tiklash talabi 1940-yillarning oxiridan boshlangan. Hukumat dastlab ota-onalari talab qilgan oʻquvchilar uchun davlat maktablarida diniy taʼlim berishga ruxsat bergan. 1950-yillarda Demokratik partiyasi hukmronligi davrida, farzandlarini diniy taʼlim olishini istamaydigan ota-onalarning istisnoli murojaatlaridan tashqari, oʻrta maktablarda diniy taʼlim majburiy boʻlgan. 1982-yilda barcha boshlangʻich va oʻrta maktab oʻquvchilari uchun diniy taʼlim majburiy etib belgilangan.

Maktab oʻquv dasturlariga dinning qayta kiritilishi muqarrar ravishda diniy oliy taʼlim masalasini ham koʻtardi. Anʼanaviy diniy yetakchilarga ishonmaslikka moyil boʻlgan dunyoviy elita, agar boʻlajak rahbarlar davlat nazorati ostidagi seminariyalarda tayyorlansa, islomni „isloh qilish“ mumkin, deb hisoblardi. Bu maqsadni amalga oshirish uchun hukumat 1949-yilda Anqara universitetida islom oʻqituvchilari va imomlarini tayyorlash uchun ilohiyot fakultetini tashkil etdi. 1951-yilda Demokratik partiyasi hukumati imom va voizlarni tayyorlash uchun oʻrta maxsus maktablar (Imom-xatib maktablari) tashkil etdi. Dastlab, imom-xatib maktablari juda sekinlik bilan rivojlanib bordi, lekin islomparast Milliy Najot partiyasi koalitsion hukumatlarda ishtirok etganidan keyin 1970-yillarda ularning soni tez sur’atlar bilan kengayib, 250 dan oshdi. 1980-yilgi davlat toʻntarishidan soʻng harbiylar garchi dunyoviy yoʻnalishda boʻlsa-da, dinni sotsialistik gʻoyalarga qarshi kurashishning samarali vositasi sifatida koʻrdi va shu tariqa yana 90 ta imom-xatib oʻrta maktablarini qurishga ruxsat berdi.

1970 va 1980-yillar davomida Islom dini oʻziga xos siyosiy reabilitatsiyani boshdan kechirdi, chunki hukumat markazining oʻng dunyoviy yetakchilari dinni markazning chap dunyoviy yetakchilari bilan mafkuraviy kurashda potensial tayanch sifatida qabul qildilar. Haqiqiy turk madaniyati turklarning islomgacha boʻlgan urf-odatlari va islomning sintezi ekanligini taʼkidlaydigan „Aydınlar Ocağı“ (Ziyolilar oʻchogʻi) tashkiloti nihoyatda taʼsirchan boʻlgan kichik targʻibot guruhi edi. Tashkilot rahbarlarining taʼkidlashiga koʻra, islom dini nafaqat turk madaniyatining muhim jihatini tashkil etadi, balki u davlat tomonidan tartibga solinishi mumkin boʻlgan kuchdir va odamlarni umumiy dunyoviy tuzumga itoatkor fuqarolar boʻlib ijtimoiylashtirishga yordam beradi. 1980-yilgi harbiy toʻntarishdan soʻng, tashkilotning maktablar, kollejlar va davlat teleradiokompaniyasini qayta qurish boʻyicha koʻplab takliflari qabul qilindi. Natijada davlat muassasalari Turkiya milliy madaniyati haqidagi ushbu tashkilot qarashlariga toʻgʻri kelmaydigan gʻoyalar tarafdorlari sifatida qabul qilingan 2000 dan ortiq ziyolilaridan tozalandi.

Davlatning islomga nisbatan bagʻrikengligi xususiy diniy faoliyatning kengayishiga, jumladan, shaharlarda yangi masjidlar va Qur’on maktablarining qurilishiga, Islom va uning Turkiyadagi oʻrni boʻyicha tadqiqot va konferensiyalar oʻtkazish uchun islom markazlari hamda dinga yoʻnaltirilgan professional va ayollar jurnallarining tashkil etilishiga yordam berdi. Gazetalarni chop etish, diniy kitoblarni nashr etish, sogʻliqni saqlash markazlari, bolalar bogʻchalari, yoshlar yotoqxonalaridan tortib moliya institutlari va isteʼmol kooperativlarigacha boʻlgan son-sanoqsiz diniy loyihalarning oʻsishi rivojlandi. 1990-yildan keyin hukumat xususiy eshittirishni qonuniylashtirganda, bir qancha islomiy radiostansiyalar tashkil etildi. 1994-yilning yozida avval Istanbulda, keyin esa Anqarada birinchi islomiy televideniye – Kanal 7 efirga uzatila boshlandi.

Ahmadiya masjidining ichki qismi, Istanbul, 1616-yilda qurilgan

Garchi tariqat (ayrim hollarda bu atama hatto musulmon boʻlmagan har qanday guruh yoki mazhabga nisbatan ham qoʻllanilishi mumkin) Turkiyaning diniy tiklanishida muhim rol oʻynagan va 1990-yillarning oʻrtalarida mamlakatda keng tarqalgan diniy jurnallar va gazetalar nashr etilgan boʻlsa-da, 1980-yillarda anʼanaviy soʻfiylik tariqatlariga aloqasi boʻlmagan „İslamcı Aydın“ (Islomiy ziyolilar) deb nomlanuvchi yangi guruh paydo boʻldi. Ali Bulaç, Rasim Oʻzdenören va İsmet Oʻzel kabi sermahsul va mashhur yozuvchilar Gʻarb falsafasi, marksistik sotsiologiya va radikal islomiy siyosiy nazariya boʻyicha bilimlariga tayanib, ayni paytda asl ijtimoiy kasalliklarni tanqid qilishdan tortinmaydigan, dinning axloqiy qadriyatlari va maʼnaviy oʻlchovlariga sodiq zamonaviy islomiy nuqtai nazarni himoya qilishdi. Islomiy ziyolilar Turkiyaning dunyoviy ziyolilarini qattiq tanqid qildilar, diniy qadriyatlarni kapitalistik yoki sotsialistik versiyada dunyoviy materializm oʻrniga qoʻygan holda Gʻarb ziyolilari Yevropada qilgan ishini Turkiyada ham qilishga urinishda ayblashadi.

2016-yilning 15-iyulida Turkiya Qurolli kuchlari tarkibidagi Gülen harakati bilan aloqador boʻlgan fraksiya tomonidan dunyoviylik eroziyasi sabab qilinib, davlat muassasalariga qarshi toʻntarish uyushtirishga urinish sodir boʻldi.

Diniy erkinlik holati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Konstitutsiya diniy eʼtiqod erkinligini taʼminlaydi va, odatda, hukumat bu huquqni amalda hurmat qiladi, biroq hukumat davlat idoralari va davlat muassasalarida, jumladan, universitetlarda dunyoviy davlatni saqlab qolish va davlatning barcha turdagi eʼtiqodlardan uzoqligi uchun koʻrsatilgan sabablarga koʻra barcha diniy ifodalarga baʼzi cheklovlar qoʻyadi. Konstitutsiya mamlakatni dunyoviy davlat sifatida belgilab beradi va eʼtiqod erkinligi, diniy eʼtiqod erkinligi va diniy gʻoyalarni xususiy ravishda tarqatish erkinligini taʼminlaydi. Biroq dunyoviy davlatning yaxlitligi va mavjudligiga oid boshqa konstitutsiyaviy qoidalar bu huquqlarni cheklab qoʻyadi. Dindorlarni himoya qilish maʼnosiga ega boʻlgan dunyoviylik davlatni himoya qilishda muhim rol oʻynaydi.

Dunyoviy mamlakatlarning aksariyatida diniy maktablar va diniy taʼlim tizimi mavjud boʻlsa-da, Turkiyada diniy taʼlimot faqat davlat tomonidan belgilangan yoshdan keyin boʻlishi mumkin, Turkiya musulmon olamida sezilarli darajada dunyoviy yagona davlat ekani, yaʼni dunyoviylikni oʻrnatish shartlari xristian olamidagidan farqli ekani inobatga olinsa, diniy taʼlimot mamlakat uchun zarurat deb hisoblanadi. Xususiy diniy maktablar va universitetlar tashkil etish (qaysi dinda boʻlishidan qatʼiy nazar) taqiqlanadi. Turkiyada faqat islom jamoatchiligiga foyda keltiradigan, faqat davlat nazoratidagi imom-xatib litseyiga ruxsat berilgan. Bu turdagi litseylarda diniy fanlar zamonaviy fanlar bilan birga oʻqitiladi. Biroq ushbu maktablarning bitiruvchilari boshqa taʼlim yoʻnalishi, masalan, tibbiyot, huquq, muhandislik boʻyicha oliy maʼlumotga ega boʻlish uchun universitetlarga bora olmaydi, chunki bu maktablarning bitiruvchilari shifokor yoki huquqshunos boʻlishdan koʻra ulamo boʻlishni maqsad qilganlar. Maktablarda fundamentalizmning kuchayishi bilan 370 dan ortiq turk maktablari dunyoviylikka qarshi deb qabul qilingan narsalarga norozilik bildirish maqsadida Turkiya Litsey talabalari ittifoqi (TLB) tomonidan siyosiy deklaratsiyani imzoladi. Shunga koʻra, 2012-yildan buyon koʻplab turk maktablariga taʼsir koʻrsatgan taʼlim dargohlarining imom-xatib maktablariga aylantirilishiga qarshi eʼtirozlar koʻpayadi. Koʻpgina ota-onalar maktablarda imom-xatib boʻlish uchun bosim kuchayib borayotganidan shikoyat qildilar[16].

Hukumat toʻgʻridan-toʻgʻri Bosh vazirlikka boʻysunuvchi Din ishlari vazirligi (Diyanet İşleri Başkanlığı) orqali musulmon diniy muassasalari hamda taʼlim tizimini nazorat qiladi. Diyanet mamlakatda roʻyxatdan oʻtgan 75 ming masjid faoliyatini tartibga solish hamda davlat xizmatchilari boʻlgan mahalliy va viloyat imomlarini ishga olish uchun masʼul hisoblanadi. Baʼzi guruhlar, xususan, alaviylar, Diyanet boshqa eʼtiqodlarni hisobga olmaganda, asosiy islomiy eʼtiqodlarni aks ettiradi, deb daʼvo qiladi. Hukumatning taʼkidlashicha, Diyanet ish soʻraganlarning barchasiga teng munosabatda boʻladi. Biroq alaviylar oʻzlarining diniy marosimlarida masjidlar yoki imomlardan foydalanmaydilar. Alaviylarning marosimlari Din ishlarining katta byudjetidan foyda koʻrmaydigan Dedes boshchiligida Cem uylarida boʻlib oʻtadi.

Diyanet va dunyoviylik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sabancı Merkez masjidi, Adana, 1998-yilda qurilgan, bino qurilgan paytda Turkiyadagi eng katta masjid edi

Atatürk davrida dunyoviylik yoʻnalishidagi islohotlar yakunlandi (xalifalikni bekor qilish va shu kabilar). Biroq shunday boʻlsa-da, bugungi kunda Turkiya mutlaqo dunyoviy davlat hisoblanmaydi:

  • din va davlat oʻrtasida hech qanday farq yoʻq;
  • davlat tomonidan din vasiyligi mavjud.

Biroq ularning har biri oʻz diniy eʼtiqodlaridan ozoddir.

„Din ishlari boʻyicha raislik“ maʼmuriyati mavjud yoki Diyanet[17] 77 500 masjidni boshqaradi. Atatürk (1924) tomonidan tashkil etilgan ushbu davlat idorasi faqat sunniy musulmonlar ibodatlarini moliyalashtiradi. Boshqa yoʻnalishlar yoki dinga eʼtiqod qiluvchilar esa moliyaviy jihatdan oʻz-oʻzini taʼminlashi kerak, shuningdek, ular faoliyatlari davomida bir qancha maʼmuriy toʻsiqlarga duch kelishadi[18].

Turkiyada Islom firqalarining holati
Dinlar Taxminiy aholi koʻrsatkichi Ekspropiratsiyaviy

chora-tadbirlar[19]

Konstitutsiya yoki xalqaro shartnomalar orqali rasmiy tan olinishi Diniy marosimlar va diniy xodimlar faoliyatini davlat tomonidan moliyalashtirish
Sunniy islom – Hanafiylik, Shofiʼiylik 85% dan ortiq[20][21] Yoʻq Ha, Konstitutsiyada Diyanet orqali qayd etilgan (136-modda)[22] Ha, Diyanet orqali[23]
Shia islom – Alaviylar[24] 5% dan 30% gacha[25] Ha[20] Yoʻq[26], XV asrning boshlarida[27] Usmonlilarning barqaror boʻlmagan zulmi tufayli alaviylar asli turkman boʻlgan Shoh Ismoil I ni qoʻllab-quvvatlaydilar. 12 imomga nisbatan oʻn ikki burmali qizil qalpoq kiygan Shoh Ismoil I tarafdorlari „Qizilbosh“ deb atalgan. Usmonlilar Qizilboshlilarni (Alaviylar) Safaviylar imperiyasining qoʻshimchalari deb hisoblashgan. Bugungi kunda Jemevi – alaviy-bektoshilarning ziyoratgohlari rasmiy tan olinmagan Yoʻq[23]
Shia islom – Bektoshiya[24] Yoʻq[26], 1826-yilda yanicharlarning korpusi tugatilishi bilan Bektashi tekke (darveshlar monastiri) ham yopilgan[28][29]
Shia islom – Jaʼfariylik ~1% Yoʻq[26] Yoʻq[23]
Shia islom – Nusayriylar[24] ~1%[30] Yoʻq[26] Yoʻq[23]
Gʻair Muqallid and Qurʼonchi muslimlar ~2%[6] - - -

Diyanet 1924-yilda tashkil etilgan rasmiy davlat muassasasi boʻlib, bolalarga Qurʼon taʼlimini berish, shuningdek, taxminan 85 000 ta masjidlarda oʻqiladigan haftalik vaʼzlarni tayyorlash bilan shugʻullanadi. Bundan tashqari, Turkiyadagi barcha imomlar Diyanetdan yetishib chiqadi[31].

Soliq yigʻishda barcha turk fuqarolari tengdir. Soliq stavkasi dinga bogʻliq emas. Biroq Diyanet orqali Turkiya fuqarolari daromaddan foydalanishda teng huquqqa ega emas. 2012-yilda 2,5 milliard dollardan ortiq budjetga ega boʻlgan Din ishlari boʻyicha raislik faqat sunniy musulmonlarning ibodatini moliyalashtirgan[32].

Bu holat Islom dinidagi haram tushunchasi (Qur’on, 6-sura, 152-oyat) orqali „barcha adolatda oʻlchov va tarozini toʻliq bajarishimiz“ kerakligini taʼkidlaganidek, ilohiyot muammosini keltirib chiqaradi.

Alaviy-Bektoshiya, Bayramiya-Jelvetiya, Xalvatiya (Gulshaniy, Jerrahiy, Nasuhiy, Rahmoniy, Sunbuliy, Ussakiy), Hurufiy-Rufaiy, Malomatiy, Mavlaviya, Naqshbandiya (Holidiy, Hoqoniy) Qodiriy-Gʻolibiy va Jaʼfariylik kabi soʻfiylik tariqatlari[33] rasman tan olinmagan.

Oʻranish masalasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tashqariga chiqayotganda oʻranasizmi[34]?
2011-yil 2021-yil
Yoʻq, men oʻranmayman 37% 41%
Ha, roʻmol oʻrayman 53% 48%
Ha, men salla kiyaman 9% 10%
Ha, men çarshaf kiyaman 1% 1%

Islom dinining oʻrni borasidagi intellektual bahslar koʻpchilikda qiziqish uygʻotgan boʻlsa-da, ular musulmon ayollarga mos kiyinish masalasi borasida yuzaga kelgan bahs-munozaralarga sabab boʻlmaydi. 1980-yillar boshida Islom diniga sodiqliklarini namoyish etishga bel bogʻlagan kollej oʻquvchi qizlari boshlari va boʻyinlariga sharf oʻray boshladilar va uzun, tana shaklini yashiradigan kiyimlar kiyadilar. Jangari sekulyaristlar 1987-yilda Oliy taʼlim kengashini universitet talaba qizlariga darsda boshlarini yopishni taqiqlovchi nizom chiqarishga koʻndirdilar. Minglab dindor talabalar va baʼzi universitet professorlarining noroziliklari bir necha universitetlarni kiyinish qoidalariga rioya qilishdan voz kechishga majbur qildi. 1990-yillarning oʻrtalarida bu masala jiddiy ziddiyatlarga sabab boʻldi. 1990-yillarning birinchi yarmida oliy maʼlumotli, ammo diniy taqvodor ayollar yuzlari va qoʻllaridan boshqa hamma joylarini yashiradigan islomiy liboslarda jamoat joylarida paydo boʻla boshlashdi. Boshqa ayollar, ayniqsa Anqara, Istanbul va Izmirda, ochiq-oydin moda va Atatürk nishonlarini taqib, bunday kiyinishga qarshi chiqishdi. Bu masala deyarli barcha turdagi badiiy, tijorat, madaniy, iqtisodiy, siyosiy va diniy forumlarda muhokama va munozara qilindi. Turkiyaning koʻplab fuqarolari uchun ayollar kiyimi musulmonning dunyoviy yoki diniy ekanligini belgilaydigan masalaga aylandi. 2010-yilda Turkiya Oliy Taʼlim Kengashi (YÖK) universitetlarda roʻmol oʻrashga qoʻyilgan taqiqni bekor qildi. Mamlakatda Recep Tayyip Erdoğan prezidentligi boshlanganidan keyin taqvodor avlodni tarbiyalash rejasini qoʻllab-quvvatlash uchun Turkiya boʻylab diniy litseylar soni keskin oshirildi. Biroq maktab oʻquvchilarini taqvodorlikka undash oʻzining salbiy taʼsirlarini keltirib chiqardi deyish mumkin, chunki diniy litseylarda tahsil olayotgan koʻplab turk talabalari oʻzlarining islomiy eʼtiqodlarini yoʻqotganliklarini tan olganliklari haqidagi koʻplab siyosatchilar va diniy ulamolarning bahslariga sabab boʻlgan anekdotlar mavjud[35].

Yaqinda, 2016-yilda Turkiya hijobni politsiya rasmiy formasining bir qismi sifatida tasdiqladi . Ayol zobitlar birinchi marta militsiya qalpoqlari ostida boshlariga roʻmol oʻrashlari mumkin boʻldi. Bu gʻoya prezident Recep Tayyip Erdoğanning islomga tayanuvchi, hijobga cheklovlarni yumshatishni talab qiluvchi Adolat va taraqqiyot partiyasi (AKP) tomonidan ilgari surilgan.

Denominatsiyalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Turkiyada islom dinining koʻplab diniy oqimlari amal qiladi

Sunniy islom[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bugungi kunda turk xalqining aksariyatini musulmonlar tashkil qiladi, mamlakatdagi musulmonlarning qariyb 90% i sunniy yoʻnalishiga amal qiladi. Eng mashhur mazhab esa sunniylik yoʻnalishining hanafiylik mazhabi hisoblanadi. Hanafiylik Usmonlilar imperiyasi[36][37] davrida ham hokimiyat tomonidan qoʻllab-quvvatlangan eng mashhur mazhab boʻlib, Turkiya Din ishlari boshqarmasi tomonidan 2013-yilda oʻtkazilgan soʻrov natjalariga koʻra, turk musulmonlarining 77,5% i hanafiy mazhabiga eʼtiqod qilishadi[38]. Sunniylikning yana bir keng tarqalgan mazhablaridan biri shofi’ilik hisoblanadi va ushbu mazhabga eʼtiqod qiluvchilar soni ham Turkiyada koʻpchilikni tashkil qiladi. Islom dinining Moturidiylik va Ashariylik maktablari ham Usmonlilar imperiyasi[39] davridanoq keng tarqalgan boʻlib, Turkiyada hukmron eʼtiqodlardan biri boʻlib kelgan. Salafiylik harakatining asariya[40] aqidasiga eʼtiqod qiluvchilar soni ham tobora ortib bormoqda[41].

Islom dinining Hanbaliy mazhabi bilan solishtirganda, Hanafiy mazhabi dinga nisbatan ancha erkinroq yondashadi, bu esa diniy qonunlarni yumshoqroq talqin qilishga imkon beradi[42].

Shia islom[tahrir | manbasini tahrirlash]

Istanbul, Kadiköydagi tarixiy Şahkulu Sulton Dergahi Cemevining ichki qismi

Turkiyadagi shia islomining oʻn ikki imom tarmogʻi musulmon aholisi jaʼfariy aqida va fiqhi, alaviylarning Maymunʼal-Qaddohiy fiqhi – botiniyya-tasavvuf aqidasi, alaviy at-Tabaroniyning fiqhi – Cilli aqidalaridan iborat[43][44], ular butun mamlakat aholisining qariyb oʻndan bir qismini tashkil qiladi. Turk alaviylarining soni 3,5 milliondan 11 milliongacha yetadi[45][46][47]. Ammo Turkiyada shia islom aholisining haqiqiy sonini taxmin qilish juda qiyin, chunki mamlakat aholisi etnik yoki diniy roʻyxatga olinmaydi.

Shia soʻzining boshqa tillarda qoʻllaniluvchi keng tarqalgan atamasidan farqli oʻlaroq, aleviler turkiy tilda barcha shia musulmon mazhablarini ifodalashda foydalaniladi. Qolaversa, tarixda qizilboshlilar atamasi Anadoludagi barcha shialiklarga nisbatan kamsituvchi maʼnoda ishlatilgan.

Alaviylar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Turkiyadagi alaviylar

Turli manbalarga koʻra Turkiya alaviylari soni 4 milliondan 12 milliongacha yetadi[48][49][50]. Turkiya hukumati tomonidan roʻyxatga olingan aholi orasida diniy konfessiyalar haqida hech qachon soʻralmagani bois ularning aniq sonini hisoblash qiyin. Buning boshqa sabablari alaviylar aholisining dunyoviy tendensiyalari va sunniy islomchilarning zulmidir, bu esa koʻpchilik alaviylarning qaysi yoʻnalish va mazhabga eʼtiqod qilishlarini yashirishlariga sabab boʻladi. Biroq oʻtkazilgan bir nechta ishonchli soʻrovlarni hisobga olsak, ularning koʻrsatkichi ~10% ga toʻgʻri keladi[49][51][52]. Baʼzilar Turkiyadagi barcha shialik musulmonlariga ishora qilish uchun alaviy atamasini ishlatadi, chunki ular mamlakatda hukmron shia mazhabi hisoblanadi.

Alaviylar aqidasi:

  • Ularning baʼzi aʼzolari (yoki kichik guruhlari, ayniqsa, qizilboshlilar va hurufiylar) xudo inson tanasidan (ḥulūl) joy oladi, metempsixozga (tanasux) eʼtiqod qiladi, deb daʼvo qiladilar[53].
  • Baʼzi alaviylar aholisining 99% dan ortigʻi amal qiluvchi sunniy va shia mazhablarini tanqid qiladi[54].
  • Qizilboshlilar, hurufiylar va ishikistlar guruhlari tomonidan muqaddas Ramazon oyida muntazam ravishda namoz oʻqish va ro'za tutish rasmiy ravishda amalga oshirilmaydi. Ishikistlar va ahli haq kabi oʻzlarini alaviy deb koʻrsatadigan bu yazdoniylik vakillari dedelar tomonidan tez-tez qoralanadi.

Jaʼfariylar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jaʼfariylik tarafdorlari uchinchi katta jamoani tashkil qiladi. Bu tarixan etnik ozarbayjon xalqining asosiy konfessiyasidir. Ularning aksariyati Ozarbayjonga qoʻshni sharqiy viloyatlarda, xususan, Iğdır va Kars viloyatida, shuningdek, gʻarbdagi yirik shaharlarda istiqomat qiladi. Ularning tarixiy vatani aholisini hisobga olsak, sodda qilib Turkiyada ularning soni 1 million kishini tashkil qiladi deyish mumkin[55]. Jaʼfariylarning Istanbulda 70 ta, butun mamlakat boʻylab 300 ga yaqin masjidlari bor, ammo ular masjid va imomlar uchun davlatdan mablagʻ ololmaydi, chunki Din ishlari boʻyicha raislik (Diyanet) faqatgina sunniy mazhabiga tegishli musulmonlar uchungina davlat budjetidan mablagʻ ajratadi[56].

Nusayriylar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Taxminan 1 million[57] aholiga ega Turkiyadagi nusayriylar jamoasining aksariyati Hatay viloyatining, birinchi navbatda Arsuz[58], soʻngra Defne va Samandağ[57] tumanlarida istiqomat qiladi, bu yerda ular umumiy aholining deyarli yarmini tashkil qiladi[59]. Iskandarun va Antokiyada ular aholining ozchiligini tashkil qiladi. Kattaroq alaviy jamoalarini Chukurova mintaqasida, asosan, Adana, Tarsus va Mersin shaharlari va ularning atrofida uchratish mumkin[60]. Turklar ularni arab alaviylari deb atashadi.

Tasavvuf[tahrir | manbasini tahrirlash]

Turk soʻfiy darveshlari

Turkiyadagi islomiy xalqlar oʻzining koʻplab mashhur amaliyotlarini Turkiya va Misrda mashhur boʻlgan soʻfiylikdan olgan. Ayrim soʻfiy shayxlar va taqvodor deb tanilgan boshqa shaxslar oʻlimdan keyin maxsus kuchga ega boʻlgan avliyolar deb hisoblangan. Avliyolarni (erkak va ayol) hurmat qilish, ularning ziyoratgohlari va qabrlarini ziyorat qilish islomning muhim jihatini ifodalaydi. 1930-yillardan beri avliyolarni ulugʻlash rasman toʻxtatilgan boʻlsa-da, islomiy xalq bunday odatlarni amalga oshirishda davom etmoqda. Turli ziyoratgohlarga oʻrnatilgan lavhalar bu joylarda sham yoqish, nazr qurbonlik qilish va tegishli diniy tadbirlarni oʻtkazishni taqiqlaydi. Turkiyada koʻplab tarafdorlari boʻlgan zamonaviy soʻfiy shayxlari orasida Shayx Mehmet Afandi (Istanbulda istiqomat qiluvchi) va Mavlono Shayx Nozim Al-Haqqoniy vafotigacha (2014-yil may oyi) Shimoliy Kiprning Lefka shahrida istiqomat qilgan.

Qur’onchilik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qur’onchilar yoki Ahl al-Qur’on deb nomlanuvchi hadisni qabul qilmaydiganlarni Turkiyada ham uchratish mumkin[61][62]. Turkiyada qur’onchilik gʻoyalari sezilarli darajada boʻlib, yoshlarning bir qismi yo Islomni tark etishadi yoki Qur’onchilikni qabul qilishdi[63]. Turkiyada Qur’onshunoslik boʻyicha stipendiya mavjud boʻlib, hatto muhim universitetlarda Qur’onchi ilohiyot professorlari, jumladan, Yaşar Nuri Öztürk[64] va Caner Taslaman kabi olimlar bor[65]. Baʼzilar hatto Diyanetning oʻzida ham yashirin Qur’onchilar borligiga ishonishadi.

Turkiya Din ishlari boshqarmasi (Diyanet) muntazam ravishda Qur’onchilarni tanqid va haqorat qiladi, ularni tan olmaydi va kofir deb ataydi[66]. Qur’onchilar ularga qarshi argumentlar bilan javob berishadi va ularni bahsga chorlaydilar[67].

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Aktas, Vahap (2014-01-01). "Islamization of Anatolia and the Effects of Established Sufism (Orders)". The Anthropologist 17 (1): 147–155. doi:10.1080/09720073.2014.11891424. ISSN 0972-0073. Archived from the original on 22 November 2021. https://web.archive.org/web/20211122132935/https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/09720073.2014.11891424. Qaraldi: 27 October 2020. Turkiyada islom]]
  2. ↑ „Religions“. CIA World Factbook. 2018-yil 20-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 9-iyul.
  3. ↑ „Country – Turkey“. Joshua Project. 2016-yil 20-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 27-aprel.
  4. ↑ „Turkey: International Religious Freedom Report 2007“. U.S. Department of State. 2019-yil 4-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 22-sentyabr.
  5. ↑ „Shi'a“. 2011-yil 10-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 12-avgust.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 „Pew Forum on Religious & Public life“. pewforum.org (2012-yil 9-avgust). 2016-yil 26-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 29-oktyabr.
  7. ↑ „Syria strife tests Turkish Alawites | Turkey | al Jazeera“. 2018-yil 1-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 10-iyun.
  8. ↑ Prochazka-Eisl, Gisela. "The Arabic speaking Alawis of the Çukurova: The transformation of a linguistic into a purely religious minority". Christiane Bulut: Linguistic Minorities in Turkey and Turkic-Speaking Minorities of the Peripheries, Harrassowitz (Wiesbaden) Forthcoming. Archived from the original on 22 November 2021. https://web.archive.org/web/20211122132945/https://www.academia.edu/3857818. Qaraldi: 6 April 2018. Turkiyada islom]]
  9. ↑ „Sufism“. All about Turkey (2006-yil 20-noyabr). 2008-yil 8-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 1-noyabr.
  10. ↑ ÖZKÖK. „Türkiye artık yüzde 99'u müslüman olan ülke değil“ (tr). www.hurriyet.com.tr. 2019-yil 23-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 13-avgust.
  11. ↑ „Optimar'dan din-inanç anketi: Yüzde 89 Allah'ın varlığına ve birliğine inanıyor“. T24.com.tr. 2020-yil 29-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 4-aprel.
  12. ↑ „Optimar'dan din-inanç anketi: Yüzde 89 Allah'ın varlığına ve birliğine inanıyor“ (Turkish). T24. 2020-yil 29-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 21-may.
  13. ↑ Gregorian, Vartan.
  14. ↑ Strickland, Carol (3 August 2009). "Mosque modern". Christian Science Monitor. Archived from the original on 19 November 2020. https://web.archive.org/web/20201119105753/https://www.csmonitor.com/The-Culture/Arts/2009/0803/p17s01-algn.html. Qaraldi: 23 September 2020. Turkiyada islom]]
  15. ↑ Öztürk, Ahmet Erdi (2019-02-26). "An alternative reading of religion and authoritarianism: the new logic between religion and state in the AKP's New Turkey". Southeast European and Black Sea Studies 19: 79–98. doi:10.1080/14683857.2019.1576370. ISSN 1468-3857. Archived from the original on 22 November 2020. https://web.archive.org/web/20201122121007/http://repository.londonmet.ac.uk/5406/1/An-alternative-reading-of-religion-and-authoritarianism.pdf. Qaraldi: 4 June 2020. Turkiyada islom]]
  16. ↑ Girit, Selin. „Turkish students fear assault on secular education“ (en-GB). BBC News (2016-yil 21-iyun). 2019-yil 28-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 10-noyabr.
  17. ↑ „T.C. Diyanet İşleri Başkanlığı | İman | İbadet | Namaz | Ahlak“. 2015-yil 25-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 22-noyabr.
  18. ↑ Ahmet Erdi Öztürk (2016). "Turkey's Diyanet under AKP rule: from protector to imposer of state ideology?". Southeast European and Black Sea Studies 16 (4): 619–635. doi:10.1080/14683857.2016.1233663. Archived from the original on 6 May 2020. https://web.archive.org/web/20200506210706/http://repository.londonmet.ac.uk/5402/1/Turkeys-Diyanet-under-AKP-rule-from-protector-to-imposer-of-state-ideology.pdf. Qaraldi: 4 June 2020. Turkiyada islom]]
  19. ↑ „Le gouvernement turc va restituer des biens saisis à des minorités religieuses“ (2011-yil 29-avgust). 2017-yil 7-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 23-fevral.
  20. ↑ 20,0 20,1 Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named interaktif.konda.com.tr
  21. ↑ NW, 1615 L. St; Suite 800Washington; Inquiries, DC 20036USA202-419-4300 | Main202-857-8562 | Fax202-419-4372 | Media „Mapping the Global Muslim Population“ (en-US). Pew Research Center’s Religion & Public Life Project (2009-yil 7-oktyabr). 2022-yil 14-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 17-avgust.
  22. ↑ „Türki̇ye Büyük Mi̇llet Mecli̇si̇“. 2014-yil 8-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 8-mart.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 „Cahiers de L'obtic“. Observatoire de recherche interdisciplinaire sur la Turquie contemporaine (2012-yil dekabr). 2013-yil 2-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 8-mart.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 Not recognized as an Islamic fiqh madh'hab by the Amman Message.
  25. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named web.archive.org
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 „Les minorités non musulmanes en Turquie : "certains rapports d'ONG parlent d'une logique d'attrition", observe Jean-Paul Burdy“. 2017-yil 28-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 23-fevral.
  27. ↑ Bacqué-Grammont, Jean-Louis (1979). "Notes et documents sur les Ottomans, les Safavides et la Géorgie, 1516-1521". Cahiers du Monde Russe et Soviétique 20 (2): 239–272. doi:10.3406/cmr.1979.1359. 
  28. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named clarke
  29. ↑ „Blog Hautetfort : Erreur 404“. 2016-yil 3-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 23-fevral.
  30. ↑ Spencer, Richard. „Who are the Alawites?“ (en-GB). The Telegraph (2016-yil 3-aprel). 2022-yil 10-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-avgust.
  31. ↑ „CSIA“. 2019-yil 22-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 11-noyabr.
  32. ↑ Sözeri, Semiha; Öztürk, Ahmet Erdi (September 2018). "Diyanet as a Turkish Foreign Policy Tool: Evidence from the Netherlands and Bulgaria" (en). Politics and Religion 11 (3): 624–648. doi:10.1017/S175504831700075X. ISSN 1755-0483. Archived from the original on 6 May 2020. https://web.archive.org/web/20200506210735/http://repository.londonmet.ac.uk/5404/1/Diyanet_Ozturk-Sozeri.pdf. Qaraldi: 4 June 2020. Turkiyada islom]]
  33. ↑ The World of the Alevis: Issues of Culture and Identity, Gloria L. Clarke
  34. ↑ „TR100“. interaktif.konda.com.tr. 2022-yil 25-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 11-avgust.
  35. ↑ Girit, Selin. „Losing their religion: The young Turks rejecting Islam“ (en-GB) (2018-yil 10-may). 2019-yil 3-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 10-noyabr.
  36. ↑ McLean, George F.. Normative Ethics and Objective Reason (en). CRVP, 1996. ISBN 978-1-56518-022-2. 
  37. ↑ „Salafism Infiltrates Turkish Religious Discourse“ (en). Middle East Institute. 2021-yil 11-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 22-noyabr.
  38. ↑ Aydoğan Vatandaş, „Can Turkey be ISIL’s next stage“, Today’s Zaman (Wayback Machine saytida 2015-10-25 sanasida arxivlangan) October 16, 2015
  39. ↑ McLean, George F.. Normative Ethics and Objective Reason (en). CRVP, 1996. ISBN 978-1-56518-022-2. 
  40. ↑ Halverson, Theology and Creed in Sunni Islam, 2010: 38–48
  41. ↑ „Salafism Infiltrates Turkish Religious Discourse“ (en). Middle East Institute. 2021-yil 11-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 22-noyabr.
  42. ↑ Tol, Gonul. „Turkey's Bid for Religious Leadership“ (en-US). Foreign Affairs: America and the World (2019-yil 10-yanvar). 2019-yil 10-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 10-noyabr.
  43. ↑ "Muhammad ibn Āliyy’ūl Cillī aqidah" of „Maymūn ibn Abu’l-Qāsim Sulaiman ibn Ahmad ibn at-Tabarānī fiqh“ (Sūlaiman Affandy, Al-Bākūratʼūs Sūlaimanʼīyyah – Family tree of the Nusayri Tariqat, pp. 14–15, Beirut, 1873.)
  44. ↑ Both Muhammad ibn Āliyy’ūl Cillī and Maymūn ibn Abu’l-Qāsim’at-Tabarānī were the murids of "Al-Khaṣībī", the founder of the Nusayri tariqa.
  45. ↑ „Religions“. CIA World Factbook. 2018-yil 20-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 9-iyul.
  46. ↑ „Mapping the Global Muslim Population“. Pew Research Center (2009-yil 7-oktyabr). 2018-yil 25-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 9-iyul.
  47. ↑ „TR100“. interaktif.konda.com.tr. 2022-yil 25-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 11-avgust.
  48. ↑ „Turkey: International Religious Freedom Report 2007“. U.S. Department of State. 2019-yil 4-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 22-sentyabr.
  49. ↑ 49,0 49,1 „TR100“. interaktif.konda.com.tr. 2022-yil 25-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-avgust.
  50. ↑ „Cem Vakfı Başkanı İzzettin Doğan: Alevilerin oylarını verdiği kişi Mustafa Kemal Atatürk'tür | Independent Türkçe“ (2021-yil 15-aprel). 2021-yil 15-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-avgust.
  51. ↑ Seskir. „"Türkiye'de 40 milyon Kürt 25 milyon Alevi olması" ya da "Türkiye Türklerindir"“ (en). Medium (2020-yil 24-iyun). Qaraldi: 2022-yil 14-avgust. [sayt ishlamaydi]
  52. ↑ „Mapping the Global Muslim Population“ (en-US). Pew Research Center's Religion & Public Life Project (2009-yil 7-oktyabr). 2022-yil 14-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-avgust.
  53. ↑ Halm, Heinz. Shi'ism. Edinburgh University Press, 2004-07-21 — 154 bet. ISBN 978-0-7486-1888-0. 
  54. ↑ Yaşar Nuri Öztürk, Kur’anʼdaki İslam.
  55. ↑ „Türkiye'nin En Kalabalık İlleri 2021 En Kalabalık Şehirler“. www.nufusu.com. 2016-yil 31-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-avgust.
  56. ↑ „Turkish Shiites fear growing hate crimes - Al-Monitor: The Pulse of the Middle East“ (en). www.al-monitor.com. 2021-yil 22-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 22-noyabr.
  57. ↑ 57,0 57,1 Cassel. „Syria strife tests Turkish Alawites“. 2018-yil 1-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 23-fevral.
  58. ↑ simitincilicia. „A Weekend in Arsuz“ (2012-yil 30-sentyabr). 2017-yil 7-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 23-fevral.
  59. ↑ Sotloff, Steven (10 September 2012). „The Alawite Towns That Support Syria's Assad — in Turkey“. Time. 11 November 2018da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 23 February 2017 — world.time.com.
  60. ↑ Prochazka-Eisl, Gisela. "The Arabic speaking Alawis of the Çukurova: The transformation of a linguistic into a purely religious minority". Christiane Bulut: Linguistic Minorities in Turkey and Turkic-Speaking Minorities of the Peripheries, Harrassowitz (Wiesbaden) Forthcoming. Archived from the original on 22 November 2021. https://web.archive.org/web/20211122132945/https://www.academia.edu/3857818. Qaraldi: 6 April 2018. Turkiyada islom]]
  61. ↑ Aisha Y. Musa, The Qur’anists Webarxiv andozasida xato: |url= qiymatini tekshiring. Boʻsh., 19.org, Retrieved 6 July 2013.
  62. ↑ „Turkish News - Latest News from Turkey“ (en). Hürriyet Daily News. 2009-yil 16-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 22-noyabr.
  63. ↑ Öztürk: Modern Döneme Özgü Bir Kur’an Tasavvuru.
  64. ↑ Mustafa Akyol, Islam without Extremes: A Muslim Case for Liberty, W. W. Norton & Company, 2011, p. 234
  65. ↑ „Associates and Affiliates“. 19.org. 2013-yil 12-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 14-iyul.
  66. ↑ Patheos.com: „Quran, Hadiths or Both? Where Quranists and Traditional Islam Differ.“ [21.1.2020].
  67. ↑ altmuslim. „Quran, Hadiths or Both? Where Quranists and Traditional Islam Differ“ (en). altmuslim (2018-yil 19-aprel). 2021-yil 10-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 22-noyabr.

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Turkiyada_islom&oldid=3994777" dan olindi