Fiqh

Fiqh (arab. — bilish, tushunish) — musulmon huquqshunosligi, shariat qonunqoidalarini ishlab chiqish bilan shugʻullanuvchi islom taʼlimotining bir sohasi. "F." soʻzi atama sifatida Qurʼon va hadislarda qoʻllanilgan. F. islom dini vujudga kelib, xalifalik qaror topishi bilanoq darhol tarkib topgan emas. F.ning qaror topishi Muhammad (sav) hadislari va choryorlarning aytgan gaplarini yozib olish bilan birga davom etgan. Zayd ibn alHasanning "Majmuʼ alfiqh", Molik ibn Anasning "alMuvattaʼ", Ibn Hanbalnint "alMusnad" kitoblari F.ga oid dastlabki asarlar hisoblansada, ular muayyan mavzuda tanlab olingan hadislardan iborat edi. F. ilmi 10-asrga kelib mustaqil fan sifatida shakllangan. F. bilan shugʻullanuvchi, uni oʻrganuvchi kishi faqih (qonunshunos) deb atalgan. Movarounnahrda Burhoniddin Margʻinoniy, Abu Lays Samarqandiy va boshqa mashxur faqihlar hisoblangan. F. islom xuquqshunosligi sifatida 2 sohada — shariat manbalarini ishlab chiqish (usul alfiqh) va shariatni tayin sohalarga tatbiq qilish (furuʼ alfiqh)dan iborat boʻlgan. Islomning sunniylik yoʻnalishi xuquqshunosligida 4 ta mustaqil huquq mazhablari — hanafiylik, molikiylik, shofiʼiylik va hanbaliylik vujudga kelgan. F.da boshqa maktablar xam mavjud edi, biroq 14-asrga kelib, mazkur 4 mazhab hamda bir necha shialik tariqatlarigina saqlanib qolgan. Oʻrta asrlarda va yangi davrda F.ga oid asarlar orasida fatvo toʻplamlari koʻpaydi. AlKuduriyning (1037 yilv.e.) "Muxtasar", Qozixonning (1196 yilv.e.) "Fatovo", Burhoniddin Margʻinoniyning "Hidoya", Ibn Bazzozning (1414 yilv.e.) "Fatovo" asarlari bunga misol boʻladi. Ular ichida "Hidoya" asari hanafiylik mazhabida katta shuxrat qozongan amaliy qoʻllanmadir. "Hidoya"ga bir qancha sharhlar yozilgan. Musulmon faqihlarining koʻp asarlari qozi va muftilar uchun dasturilamal boʻlgan, koʻpincha maʼmurlarning buyurtmasi bilan davlat mahkamalari uchun maxsus kitoblar yozib berilgan: Abu Yusufning (798 yilv.e.) "Kitob alxaraj"i yoki boburiylar saltanatining hukmdori Avrangzeb (1658—1707) amri bilan 1669 yilda bir guruh hanafiy huquqshunoslar tuzgan "alFatovo alhindiya" asari va boshqa Islom mamlakatlari huquq tizimida F.ning roli doimo bir xil boʻlgan emas. Jumladan, 16-asrda usmonli turk saltanatida va 17-asr 2yarmida boburiylar davlatidagi huquqiy amaliyotda uning kridalari juda keng va izchil qoʻllanildi. Biroq, umuman F. huquqshunoslik bilan toʻlatoʻkis moye kelgan emas. F.ning hokimiyat tepasidagi kuchlarning manfaatlarini ifodalagan va davlat tomonidan bironbir tarzda qoʻllabquvvatlangan qoidalarigina amaldagi huquqqa aylangan, faqixlarning boshqa xulosalari esa huquqiy nazariya doirasidan tashqari chiqmagan. Hozirgi vaqtda islom mamlakatlarida dunyoviy huquq tizimi amalga kiritilmokda, bu esa F. taʼsir doirasining muayyan darajada torayishiga olib kelmoqda. Shunday boʻlsada, F.ning ayrim tarmoqlari, tartibqoidalari va meʼyorlari koʻpchilik aholisi musulmon boʻlgan Sharq mamlakatlarining aksariyatida bironbir tarzda qoʻllaniladi.

Adabiyot

• Burhoniddin Margʻinoniy, Hidoya, T., 2000; Abdul vahhob Xallof, Usul ulfiqh (Islom qonunshunosligi asoyelari), 1—2 qism, T., 1997; 3—4 qism, T., 1999; Juzjoniy A. Sh., Islom huquqshunosligi, hanafiy mazhabi va Oʻrta Osiyo faqi^ari, T., 2002; Saidov A., Burhoniddin Margʻinoniy — buyuk huquqshunos, T., 1997; Xusniddinov 3., Iyelom: yoʻnalishlar, mazhablar, oqimlar, T., 2000.

Fiqh (Arab tilida:فقه) Islom dini huquqshunosligidir. Fiqh musulmonlar hayotini diniy jihatdan tartibga solish maqsadida Islom Huquqshunos(arab tilida: Ulamo)lari tarafidan Ilohiy Huquq(Shariat)ga zamonaviy muammolarni hal qilishga qaratilgan qo`shimchalar(Arab tilida: fatwa) kiritish orqali Shariatni kengaytirishdir.