Kontent qismiga oʻtish

Bagʻdod xalifaligi

Vikipediya, erkin ensiklopediya
Abbosiylar xalifaligi
arabcha: الْخِلَافَة الْعَبَّاسِيَّة
Al-Xilāfa al-ʿAbbāsiyya
  • 750—1258
  • 1261—1517
Abbosiylar bayrogʻi
Abbosiylar xalifaligi tax. 850-yilda
Abbosiylar xalifaligi tax. 850-yilda
Maqom Xalifalik
Poytaxt
Hukumat Vorislik asosidagi xalifalik
Tarix  
• Asos solingan
750
861
• Ar-Radiyning oʻlimi va Soʻnggi Abbosiylar davrining boshlanishi (940—1258)
940
• Moʻgʻullarning Bagʻdodni qamal qilishi
1258
1261
• Tugatilgan
1517
Avvalgi davlat		 Keyingi davlat
Umaviylar xalifaligi
Dabuyiylar sulolasi
Safforiylar sulolasi
Sojiylar sulolasi
Fotimiylar xalifaligi
Ziyoriylar sulolasi
Buvayhiylar
Moʻgʻullar davlati
Qarmatlar
Habbariylar sulolasi
Moʻlton amirligi

Abbosiylar xalifaligi yoki Abbosiylar imperiyasi (/əˈbæsɪd, ˈæbəsɪd/; arabcha: الْخِلَافَة الْعَبَّاسِيَّة) islom paygʻambari Muhammad vafotidan keyingi uchinchi islomiy xalifalik. Xalifalikka Muhammadning amakisi Abbos ibn Abdulmuttalibdan (milodiy 566—653) kelib chiqqan sulola asos solgan boʻlib, sulola nomi ham ayni shu shaxs nomidan olingan[8]. Sulola aʼzolari 750-yilgi (hijriy 132) Abbosiylar inqilobi natijasida Umaviylar xalifaligini agʻdarib tashlagach, hozir Iroq hududidagi Bagʻdod shahrini poytaxt qilib, xalifalik davrining aksariyat qismida mustaqil xalifa sifatida hukmronlik qilishdi. Abbosiylar inqilobining shakllanishi va dastlabki muvafaqqiyatlari Umaviylar xalifaligi markazi boʻlgan Levantdan uzoqda boʻlgan xalifalikning sharqiy qismidagi Xurosonda sodir boʻlgan[9].

Abbosiylar xalifaligining ma’muriy markazi dastlab hozirgi Iroq hududida joylashgan Kufa shahri edi. 762-yilda xalifa al-Mansur qadimiy Bobil davlati poytaxti Bobil shahri va Sosoniylar imperiyasining Ktesifon shahri yaqinida Bagʻdod shahriga asos soldi. Bagʻdod islom oltin davri deb nom olgan ilm-fan, madaniyat va ixtirolar markaziga aylandi. Aynan shu davrda islom qoʻlyozmachiligi ham oʻzining yuksak choʻqqisiga chiqdi. 8—9-asrlar oraligʻida Abbosiy hunarmandlar amaliy standartga aylangan qoʻlyozma texnikasini kashf etib, yanada takomillashtirdilar. Bu davrda bir qancha ilmiy muassasalar, jumladan Bayt ul-Hikmat (Dinishmandlik uyi) tashkil etilib, ularda turli millat va dinga mansub insonlarga imkon berilishi tufayli Bagʻdod xalqaro miqyosdagi taʼlim markaziga aylandi. Abbosiylar davri hududlarni boshqarishda amaldorlardan (jumladan, Barmakiylar oilasi) foydalanish hamda arab boʻlmagan musulmonlarning ummatga (musulmon jamoasi) tobora koʻproq qoʻshilishi bilan tavsiflanadi. Dastlabki davrdagi hamkorlikka qaramay, 8-asr oxirlarida Abbosiylar arab boʻlmagan mavalini (xizmatkorlar) oʻzlaridan uzoqlashtirib qoʻyishdi[10].

Xalifalarning siyosiy hokimiyati Eron buvayhiylari va Saljuqiy turklar yuksalishi bilan cheklandi. Ushbu sulolalar Bagʻdod shahrini mos ravishda 945 va 1055-yillarda egallab olishdi. Garchi Abbosiylarning ulkan islom imperiyasi ustidan hokimiyati xalifalikning katta qismida asta-sekin faqat rasmiy diniy vazifaga aylanib qolgan boʻlsa-da, sulola al-Muqtafiy hukmronligi davrida Mesopotamiyadagi hukmronligini saqlab qolib, an-Nosir xalifaligi davrida siyosiy taʼsir Eronga qadar kengaydi[11]. Abbosiylarning madaniy yuksalish va gullash davri 1258-yilda Huloguxon boshliq moʻgʻullar Bagʻdodni qamal qilib, egallashi va xalifa al-Mustaʼsimni qatl etishi bilan yakunlandi. Abbosiylar sulolasi hukmronligi 1261-yilda mamluklar poytaxti Qohirada qayta tiklandi. Xalifa al-Mustaʼinning qisqa hukmronligini hisobga olmaganda, sulola siyosiy hokimiyatga ega boʻlmasa-da, 1517-yilda Usmoniylar Misrni zabt etganidan soʻng bir necha yilgacha diniy hokimiyatga daʼvo qilishda davom etdi[12]. Soʻnggi Abbosiy xalifa al-Mutavakkil III boʻldi[13].

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Abbosiy xalifalar Muhammadning eng yosh amakilaridan biri Abbos ibn Abdulmuttalibdan kelib chiqqan boʻlib, sulola ham Banu Hoshim qabilasiga mansub boʻlgan. Abbobiylar Muhammadga qarindoshlik jihatidan yaqinroq boʻlgani tufayli Banu Umayya avlodlaridan boʻlgan Umaviylarni agʻdarib, oʻzlarini Muhammadning haqiqiy vorislari deya daʼvo qilishdi.

Abbosiylar inqilobi (750—751)

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Abbosiylar inqilobi

Abbosiylar oʻzlarini Umaviylardan farqlash uchun sulolaning axloqiy fazilatlari va umuman boshqaruv tizimini ham tanqid qilish yoʻlini tutishdi. Ira Lapidusning soʻzlariga koʻra, „Abbosiylar qoʻzgʻolonini asosan arablar, xususan Marv shahrining norozi aholisi, shuningdek, Yaman guruhi aʼzolari hamda ularning mavalilari qoʻllab-quvvatlagan“[14]. Abbosiylar Umaviylar davrida arablarning qarindoshlikka asoslangan jamiyatidan tashqarida qolib, Umaviylar saltanatida quyi tabaqa boʻlib qolgan mavali deb atalgan arab boʻlmagan musulmonlarga ham murojaat qilishdi. Abbosning evarasi Muhammad ibn Ali Umar II davrida Forsda hokimiyatni Muhammad avlodlariga, yaʼni Hoshimiylar xonadoniga qaytarish uchun targʻibot ishlarini boshladi.

Ushbu qarama-qarshilik harakati Marvon II davrida Abbosning toʻrtinchi avlodi Ibrohim al-Imom qoʻzgʻoloni bilan oʻz choʻqqisiga chiqdi. Xuroson viloyati noibi va shia arablar isyonchilarga qarshi boʻlsa-da, qoʻzgʻolon Xuroson viloyatida (Sharqiy Fors) qoʻllab-quvvatlangan holda sezilarli yutuqlarga erishdi[8][15]. Biroq, Muhammad ibn Ali 747-yilda asir olinib, ehtimol suiqasd natijasida qamoqxonada vafot etgan.

747-yil 9-iyun kuni (hijriy 129-yil 5-ramazon) Abu Muslim Xurosonda bosh koʻtarib, Umaviylar hukmronligiga qarshi ochiq qoʻzgʻolon boshladi. Abu Muslim isyoni qora bayroq ostida amalga oshirildi. Marvda harbiy harakatlar rasman boshlangan vaqtda Abu Muslim qoʻmondonligi ostida 10 000 askar bor edi[16]. General Qahtaba 748-yilda gʻarbga qochib ketayotgan noib Nasr ibn Sayyorni taʼqib qilib, Gorgan jangi, Nahavand jangi va Karbalo jangida Umaviylarni magʻlubiyatga uchratdi[15].

Marvon Ibrohimni asir olib, qatl qildirdi. Isyonni Ibrohimning ukasi Abdulloh davom ettirdi. U Abul Abbos as-Saffoh nomi bilan mashhur edi. Abdulloh 750-yilda Katta Zab daryosi yaqinidagi jangda Umaviylarni magʻlub etgach, xalifa etib tayinlandi[17]. Ushbu magʻlubiyatdan soʻng Marvon Misrga qochib ketib, u yerda oʻldirildi. Xalifa oilasining bir nafar erkak aʼzosidan boshqa barcha aʼzolari yoʻq qilindi[15].

Hokimiyatda mustahkamlanish (752—755)

[tahrir | manbasini tahrirlash]
As-Saffoh (h. 750–754) Kufada bayʼatlarni qabul qilmoqda. Balʼamiy qalamiga mansub Somoniylar davri Tarixnomasining (10-asr) 14-asr boshida koʻchirilgan nusxasi.

Gʻalabadan soʻng, darhol as-Saffoh oʻz qoʻshinlarini Markaziy Osiyoga yubordi. U yerdagi Talas jangida qoʻshinlar Tan ekspansiyasiga qarshi kurash olib bordi. As-Saffoh Suriya va Mesopotamiyadagi koʻplab qoʻzgʻolonlarni bostirishga eʼtibor qaratdi. Ushbu dastlabki gʻalayonlar paytida vizantiyaliklar ham bosqinlar uyushtirishdi[15].

Abbosiylar amalga oshirgan ilk yirik oʻzgarishlardan biri xalifalik maʼmuriy markazining Suriyadan Mesopotamiyaga (hozirgi Iroq) koʻchirilishi boʻldi. Yangi poytaxt mavali forslar hududiga yaqinroq boʻlib, poytaxtni koʻchirish imperiyada arablar taʼsirini kamaytirish talabini qondirardi[18]. Biroq, ilk yillarda aniq poytaxt tanlanmagan edi. Abbosiylarning dastlabki hukmronlik yillarida Kufa maʼmuriy poytaxt vazifasini bajarib turgan. Biroq, xalifalar shahardagi Aliylarga nisbatan xayrixohlikdan xavotirga tushib, bu shaharda muqim yashashmagan[6]. 752-yilda as-Saffoh hozirda nomaʼlum boʻlgan joyda, ehtimol Kufa yaqinida al-Hoshimiyya nomli yangi shahar qurdi[7]. Shu yil oxirida xalifa Anbarga koʻchib oʻtib, bu shaharda oʻzining xurosoniy askarlari uchun yangi manzilgoh va oʻzi uchun saroy qurdirdi[19].

Al-Mansur h. 754–755 portreti. „Tarixlar qaymogʻi“ (Zubdat ut-tavorix, 1598-yil) asari nasabnomasidan.

As-Saffohning vorisi Abu Jaʼfar al-Mansur (h. 754–755) Abbosiylar hokimiyatini mustahkamlab, ichki tahdidlarga qarshi tura olgan[20]. Xalifaning Zab jangida Umaviylar ustidan gʻalaba qozongan amakisi Abdulloh ibn Ali yetakchilik masalasida eng jiddiy potensial raqib edi. Shu sababli, al-Mansur 754-yilda xurosonlik inqilob qoʻmondoni Abu Muslimni amakisiga qarshi yubordi. Abu Muslim uni magʻlub etgandan soʻng, al-Mansur Abu Muslimning oʻzini yoʻqotishga kirishdi. Xalifa 755-yilda Abu Muslimning qamoqqa olinib, qatl etilishini tashkillashtirdi[21].

Abbosiylar gʻarbiy chegaralarda Umaviylar 740-yillarda boy bergan gʻarbiy va markaziy Magʻrib ustidan xalifalik nazoratini qayta tiklay olmadilar[22]. Umaviylar sulolasi vakili Abdurrahmon oilasi qirgʻin qilinganda qochishga muvaffaq boʻlgan edi. 756-yilda Al-Andalusda (hozirgi Ispaniya va Portugaliya) mustaqil hokimiyat oʻrnatib Kordovada Umaviylar amirligiga asos soldi[23].

756-yilda al-Mansur Xitoyning Tan sulolasiga an-Lushan qoʻzgʻolini qoʻmondoni an-Lushanga qarshi kurashda yordam berish uchun 4000 nafardan ortiq arab yollanma askarlarini ham yuborgan. Abbosiylar „Qora bayroqlar“ nomi bilan tanilgan. Tan sulolasi solnomalarida hēiyī Dàshí, yaʼni „Qora kiyimli Tazi“(黑衣大食) deya qayd etilgan. Jumladagi „Tazi“ soʻzi fors tilidagi Tāzī soʻzidan olinib, „arab“ degan maʼnoni anglatadi[nb 4]. Ar-Rashid Xitoyning Tan sulolasiga elchilar yuborib, ular bilan yaxshi aloqalar oʻrnatgan[25][26][27]. Urushdan keyin bu elchilar Xitoyda qoldi[28][29][30][31][32]. Xalifa Horun ar-Rashid Xitoy bilan ittifoq tuzdi[25]. Qadimgi Tan kitobida Abbosiy xalifalar Xitoyga bir necha elchilar yuborgani qayd etilgan boʻlib, ulardan eng ahamiyatlilari as-Saffoh, al-Mansur va ar-Rashid nomidan amalga oshirilgan elchiliklardir.

767—912-yillar oraligʻidagi Bagʻdod rejasi. William Muirga koʻra.

762-yilda al-Mansur Ali ibn Abu Tolib avlodi an-Nafs az-Zakiya boshchiligidagi Hijoz qoʻzgʻolonini bostirdi. An-Nafs az-Zakiyaning Abbosiylar hokimiyatiga qarshi chiqishi Ali nasliga mansub ekaniga asoslangan boʻlib, bu jiddiy siyosiy tahdid tugʻdirgan. Az-Zakiya Isa ibn Musa boshliq Abbosiylar qoʻshinidan magʻlubiyatga uchragan[33]. Ushbu gʻalabadan soʻng, 762-yilda al-Mansur Bagʻdodni barpo etdi. Dajla daryosi boʻyida joylashgan bu shahar rasman Madinat as-Salom („Tinchlik shahri“) deb nomlangan edi[34]. Bungacha xalifa poytat uchun bir nechta joylar, jumladan al-Hoshimiyani koʻrib chiqqan boʻlib, al-Hoshimiya bir muddat poytaxt vazifasini ham bajargan edi[35]. Bagʻdod shahri qurilishidan oldin mintaqadagi turli joylar „poytaxt“ vazifasini bajargan boʻlishi ehtimoli bor[7].

Al-Mansur sud tizimini markazlashtirdi. Horun ar-Rashid esa sud tizimini boshqarish uchun Bosh qozi lavozimini taʼsis etdi[36]. Umaviylar xalifaligi boshqaruvchilari asosan arablardan iborat boʻlgan boʻlsa, Abbosiylar davrida koʻproq islomga kirgan turfa millatlar vakillari ham qoʻshila bosrib, arablar ular orasidan etnik guruhga aylandi[37]. Abbosiylar Umaviylarni agʻdarishda asosan forslar yordamiga tayanishgan edi[8]. Al-Mansur oʻz hukumatiga arab boʻlmagan musulmonlarni qabul qildi. Bu holat arab va fors madaniyatlarining oʻzaro yaqinlashuviga yordam bergan boʻlsa-da, koʻplab arablar tarafdorlarini, ayniqsa Umaviylarga qarshi kurashda sulolani qoʻllab-quvvatlagan Xuroson arablarini oʻzidan uzoqlashtirdi.

Abbosiylar oltin davri (775—861)

[tahrir | manbasini tahrirlash]

8-asr ikkinchi yarmida (750—800) Abbosiylar rahbariyati bir nechta qobiliyatli xalifalar va ularning vazirlari boshchiligida qattiq mehnat qilishga majbur boʻldi. Ular imperiyaning eng chekka hududlari va markaziy hokimiyat oʻrtasidagi cheklangan aloqalar tufayli yuzaga kelgan siyosiy muammolarni hal qilish uchun zarur boʻlgan baʼzi oʻzgarishlarni joriy etishga harakat qilishdi[38]. Sulolaning ilk davrida, ayniqsa al-Mansur, Horun ar-Rashid va al-Maʼmun hukmronligi davrida sulolaning shuhrati va qudrati shakllandi[8].

Bu davrda vazir lavozimi rivojlandi. Dastlab bu lavozim kotib lavozimiga oʻxshardi. Biroq, Abbosiylarga yaqin boʻlgan eroniy barmakiylar sulolasi davrida vazir kuchli mansabga aylandi. Horun ar-Rashid koʻp yillar davomida davlat ishlarini vazirlarga ishonib topshirgan[39]. Bu holat Abbosiy xalifalarga Umaviylardan koʻra koʻproq ramziy maʼno berdi. Vazirlar tobora koʻproq taʼsir kuchiga ega boʻlib bordilar. Asta-sekinlik bilan xalifa aristokratiyasining oʻrnini barmakiylar byurokratiyasi egallay boshladi[18]. Horun ar-Rashid gʻarbdagi Ifriqiya viloyatini (hozirgi Tunisning markaziy qismi) Ibrohim ibn al-Agʻlobga merosiy amirlik qilib berishga rozilik bildirdi. Ibrohim ibn al-Agʻlob esa bu yerda Agʻlobiylar sulolasiga asos soldi[40].

Al-Mahdiy Vizantiya bilan janglarni qayta boshladi. Ushbu mojaro xalifaning oʻgʻillari davrida ham toki imperatritsa Irene tinchlik taklifini bermagunga qadar davom etdi[15]. Bir necha yillik tinchlikdan soʻng, Nikefor I shartnomani buzdi. Shundan soʻng, 9-asr birinchi yarmida bir qancha bosqinchilik hujumlarini qaytardi. Bosqinlar Toros togʻlariga qadar yetib bordi. Hujumlar Krasos jangidagi gʻalaba hamda ar-Rashidning shaxsan oʻzi boshchiligida amalga oshirilgan 806-yilgi ulkan bosqin bilan choʻqqisiga chiqdi[41].

Soʻgʻdda Samarqanddagi Afrosiyobda joylashgan Abbosiylar masjididan topilgan bezakli tokcha. Milodiy 750—825-yillar[42].

Ar-Rashidning dengiz floti ham Kiprni egallab, muvaffaqiyat qozondi. Ar-Rashid Xurosondagi Rofe ibn Lays qoʻzgʻoloniga qarshi kurashga shaxsan rahbarlik qilishga qaror qilib, oʻsha joyda vafot etdi[41]. Vizantiya imperiyasi Suriya va Onadoʻlida Abbosiylar hukmronligiga qarshi kurashayotgan bir vaqtda xalifalik ham qator harbiy harakatlarni amalga oshirdi. Asosiy eʼtibor ichki masalalarga qaratildi. Abbosiy noiblar tobora koʻproq mustaqillikka ega boʻlib borishdi. Noiblar kuchayib borayotgan hokimiyatlaridan foydalanib, oʻz lavozimlarni meros qoldira boshlashdi[18].

Bagʻdod rasmiy poytaxt boʻlsa-da, Horun ar-Rashid 796-yildan hukmronligi oxirigacha Raqqada yashadi[40][nb 5]. 803-yilda, hozirda ham nomaʼlum sabablarga koʻra[44], Horun ar-Rashid xalifa nomidan maʼmuriy hokimiyatni boshqargan barmakiylarning aksariyatini qamoqqa tashladi yoki qatl ettirdi[45][44]. Ayni shu davrda bir nechta guruhlar xalifalikni tark etib, boshqa yerlarga koʻchish yoki xalifalikning chekka hududlarini oʻz nazoratlariga olishni boshladilar. Shunga qaramay, ar-Rashid va uning oʻgʻillari hukmronligi davri Abbosiylar hukmronligining choʻqqisi hisoblanadi[46].

Horun ar-Rashid ichki siyosatda otasi al-Mahdiyning siyosatini davom ettirdi. Akasi al-Hodiy qamoqqa tashlagan koʻp sonli Umaviylar va Aliylarni ozod qilib, Quraysh qabilasining barcha siyosiy guruhlariga amnistiya eʼlon qildi[47]. Vizantiya imperiyasi bilan keng koʻlamli harbiy toʻqnashuvlar yuz berdi. Horun ar-Rashid hukmronligi davrida Abbosiylar hukmronligi oʻz qudratining choʻqqisiga chiqdi[48]. Biroq, Horunning taxt vorisligi boʻyicha qabul qilgan qarori imperiya kelajagiga salbiy taʼsir qildi[49].

Horun ar-Rashid (h. 786–809) Bagʻdoddagi saroyida Charlemagne delegatsiyasini qabul qilmoqda. Julius Köckert (1827–1918) surati. 1864-yil.

Ar-Rashid vafotidan soʻng, aka-uka xalifa al-Amin va Xurosondan qoʻllovga ega boʻlgan al-Maʼmun oʻrtasidagi fuqarolar urushi tufayli xalifalik boʻlinib ketdi. Bu urush Bagʻdodning ikki yillik qamal qilinishi va 813-yilda al-Aminning oʻldirilishi bilan yakunlandi[41]. Al-Maʼmunning 20 yillik hukmronligi nisbatan osoyishlatilda oʻtdi. Bu davrda Ozarbayjonda Vizantiya qoʻllab-quvvatlagan xurramiylar qoʻzgʻoloni sodir boʻldi. Al-Maʼmun mustaqil Xuroson davlatining tashkil etilishi hamda Vizantiya bosqinlarini qaytarishda davom etish uchun masʼul boʻlgan[41].

9-asrda Abbosiylar oʻzlariga sodiq boʻlgan, arab boʻlmagan xalqlardan iborat, mamluklar deb atalgan qoʻshin tuzishdi[50][51][52][53][54]. Al-Maʼmun hamda uning ukasi va vorisi al-Muʼtasim (hukmronlik|833|842}}) tomonidan yaratilgan mazkur harbiy kuch xalifalikning yanada parchalanib ketishining oldini oldi. Mamluk qoʻshini koʻpincha salbiy baholansa-da, xalifalik uchun ham foyda, ham zarar keltirgan edi. Ilk tashkil etilgan vaqtlarida qoʻshin hukumatga ichki va tashqi muammolarni hal qilish uchun ishonchli tayanch boʻla oldi. Biroq, ushbu armiyaning yaratilishi hamda al-Muʼtasimning poytaxtni Bagʻdoddan Samarraga koʻchirishi xalifalik va sulola boshqarishni daʼvo qilayotgan xalq oʻrtasida ajralishni yuzaga keltirdi[17].

Al-Muʼtasim hukmronligi davri kuchlik xalifalar davrining tugashi bilan xarakterlidir. Xalifa oʻz qoʻshinini mamluklar bilan kuchaytirib, tez orada Vizantiya bilan urushni qayta boshladi. Konstantinopolni egallashga urinish xalifa floti boʻronda vayron boʻlgach, muvafaqqiyatsizlikka uchragan boʻlsa-da[55], harbiy yurish umuman olganda muvafaqqiyatli boʻlib, Amorium qamalidagi yorqin gʻalaba bilan yakunlandi. Vizantiyaliklar bunga javoban Misrdagi Damietta shahrini talon-taroj qildilar. Al-Mutavakkil esa oʻz navbatida qoʻshinlarini yana Onadoʻli hududiga joʻnatdi. Qoʻshinlar 863-yilgacha u yerda talon-taroj va bosqinchilik qilib yurgach, butunlay yoʻq qilingan[56].

Siyosiy parchalanish (861—945)

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qoʻshimcha maʼlumotlar: Samarradagi anarxiya
Samarra shahrining gʻarbiy qismida 851-yilda (hijriy 237) qurilgan Samarra katta masjidining spiral minorasi.
Samarra shahri o‘zining asl rejasi, me’morchiligi va badiiy yodgorliklarini saqlab qolgan yagona islom poytaxtidir.

820-yilga kelib, Somoniylar Movarounnahr va Xuroson hududlarida mustaqil hokimiyatni amalga oshirish jarayonini boshlashgan. Bu jarayon Eronning keyingi hukmdorlari — Safforiylar sulolasi davrida ham davom etgan. 876-yilda Xurosondan chiqqan Safforiylar Bagʻdodni deyarli qoʻlga kiritishga muvaffaq boʻldilar. Tuluniylar esa Suriyaning katta qismini nazoratlari ostiga olishdi. Markaziy hokimiyatning zaiflashuvi va chekka hududlardagi kichik davlatlarning kuchayish tendensiyasi davom etdi[46].

Al-Mutazidning 10 yillik hukmronlik davri (h. 892–902) yuqoridagi holatdan mustasno edi. Xalifa Misr, Suriya va Xurosonning bir qismini Abbosiylar nazorati ostiga qaytardi. Ayniqsa, „Samarradagi anarxiya“dan (861—870-yillar) soʻng, Abbosiylar markaziy hokimiyati zaiflashib, xalifalik viloyatlarida markazdan uzoqlashish tendensiyalari yanada kuchaydi. 10-asr boshlariga kelib, Abbosiylar Iroq boshqaruvi ustidan nazoratni turli amirlarga deyarli boy berishgan edi. Buning natijasida, xalifa ar-Radiy (h. 934–941) amirlar hokimiyatini tan olishga majbur boʻlib, „amirlar amiri“ (amir ul-umaro) lavozimini taʼsis etishga qaror qildi[46]. Bundan tashqari, mamluklarning qudrati toʻxtovsiz oʻsib bordi. Bu jarayon xalifa ar-Radiy xalifalik vazifalarining aksariyatini arab boʻlmagan Muhammad ibn Raiqqa topshirishga majbur boʻlgan vaqtda oʻzining eng yuqori nuqtasiga yetdi[17].

Al-Mustakfiy 944-yilda 946-yilgacha qisqa muddat hukmronlik qildi. Aynan shu davrda buvayhiylar nomi bilan mashhur Daylamdan kelgan forsiy guruh hokimiyat tepasiga koʻtarilib, Bagʻdoddagi maʼmuriy tizimni oʻz nazorati ostiga oldi. Ibn Miskavayhga koʻra, buvayhiylar oʻz tarafdorlariga iqtolar (soliq toʻlovchi xoʻjaliklar shahlidagi yer-mulk) tarqatishni boshlashgan. Mahalliy dunyoviy boshqaruvning ushbu davri deyarli 100 yil davom etdi[8]. Abbosiylar hokimiyatining buvayhiylar qoʻliga oʻtishi, xuddi Saljuqiylarning forslar oʻrnini egallagani kabi oʻzgarishlarga olib keldi[46].

Sakkizinchi asr oxiriga kelib, Abbosiylar Bagʻdoddan turib, Rim imperiyasidan kattaroq davlatni boshqara olmasliklarini tushunib yetishdi. 793-yilda zaydiy-shia oqimiga mansub Idrisiylar sulolasi Marokashdagi Fes shahridan boshqariladigan davlat barpo etdi. Xuddi shu vaqtda Abbosiylar sulolasiga tobe boʻlgan noiblar oilasi tobora mustaqillikka intilib, 830-yillardan boshlab Agʻlobiylar amirligini tashkil etdi. Al-Muʼtasim oʻz shaxsiy qoʻshiniga musulmon boʻlmagan yollanma askarlarni jalb qilish orqali inqirozga yoʻl ochib berdi. Shuningdek, shu davrda harbiy zobitlar oʻzlari bilan kelishmagan yuqori mansabdagi shaxslarga, ayniqsa xalifalarga, suiqasd uyushtira boshlashdi[8].

Al-Amin hukmronligi davrida (h. 809–813) zarb etilgan oltin dinor

870-yillarga kelib Ahmad ibn Tulun Misrning avtonom hukmdoriga aylandi. Sharqdagi noiblar ham markaz bilan aloqalarni kamaytirdi. Hirot Safforiylari va Buxoro Somoniylari ham taxminan shu davrga kelib mustaqil boʻla boshladilar. Ushbu sulolalar davlat boshqaruvi va madaniyatlarini tarixiy fors anʼanalariga asoslangan holda rivojlantira boshladilar. Faqatgina Mesopotamiyaning markaziy qismlari bevosita Abbosiylar nazorati ostida boʻlib, Falastin va Hijoz hududlari koʻpincha Tuluniylar tomonidan boshqarilgan. Vizantiya esa oʻz navbatida, Onadoʻlida arab musulmonlarni sharqqa tomon siqib chiqara boshlagan edi.

920-yillarga kelib, Shimoliy Afrika Muhammadning qizi Fotimaga borib taqaladigan shia oqimiga mansub Fotimiylar sulolasi tomonidan zabt etildi. Fotimiylar sulolasi Idrisiylar va Agʻlobiylar hududlarini oʻz nazoratiga oldi[46]. 969-yilda Misrga yurish qilib, Fustat yaqinida Qohirani barpo etishdi va shaharni oʻz poytaxtlariga aylantirishdi. Bu shahar shia taʼlimoti va siyosatining mustahkam qoʻrgʻoniga aylantirildi. 1000-yilga kelganda, Fotimiylar sunniylik va Abbosiylar uchun asosiy siyosiy va gʻoyaviy raqibga aylanishdi. Bu vaqtda xalifalik Bagʻdoddagi xalifa hokimiyatini tan olsa-da, amalda mustaqil boʻlgan bir nechta mahalliy davlatlarga parchalanib ketgan edi. Xalifaning oʻzi esa butun Iroq hamda gʻarbiy Eron ustidan hukmronlik qilgan hamda shia eʼtiqodiga moyil boʻlgan buvayhiy amirlar „himoyasi“ ostida edi.

Parchalanib ketgan Abbosiylar xalifaligi xaritasi. Abbosiylar markaziy hukumatining toʻgʻridan-toʻgʻri nazorati ostidagi hududlar (toʻq yashil rangda) va Abbosiylar hukmronligini nomiga tan olgan avtonom hududlar (och yashil rangda). tax. 892-yil holatiga koʻra.

Iroqdan tashqaridagi avtonom viloyatlar asta-sekin merosiy boshqaruv, oʻz qoʻshinlari va daromadlariga ega boʻlgan de-fakto davlatlar koʻrinishiga keldi. Ular faqat nomigagina xalifa hukmronligini tan olishardi. Biroq, bu tan olish xalifalik xazinasiga hissa qoʻshish bilan bogʻliq boʻlmasligi mumkin edi. Masalan, Sind ustidan nazoratni qoʻlga kiritgan va butun viloyatni oʻz poytaxti Mansuradan boshqargan Sumro amirlari shunaqa hukmdorlardan edi[38]. Mahmud Gʻaznaviy o‘zining sunniy ortodoksligi va xalifaga boʻysunishini dabdabali tarzda namoyish etganiga qaramay, „amir“ unvoni oʻrniga „sulton“ unvonini qabul qildi. Bu esa Gʻaznaviylar davlatining xalifalik hokimiyatidan mustaqilligini anglatardi. 11-asrda xalifalarga nisbatan hurmat yoʻqolishda davom etdi. Baʼzi islomiy hukmdorlar juma xutbalarida xalifaning ismini tilga olishni toʻxtatdilar yoki uni oʻz tangalaridan chqiarib tashladilar[38].

Qohiradagi ismoiliy Fotimiylar sulolasi islom ummatining rasmiy hokimiyatiga egalik qilish uchun Abbosiylar bilan raqobat olib borgan. Bagʻdod buvayhiylar va Saljuqiylar davrida ham xalifa hokimiyati ostida qolgan boʻlsa-da, Fotimiylar Bag‘dodning shia boʻlgan hududlarida (masalan, Karx) ma’lum darajada qoʻllab-quvvatlangan. Fotimiylar qarshiligi faqatgina 12-asrda sulola hokimiyati qulashi bilan yakuniga yetdi.

Buvayhiylar va Saljuqiylar nazorati (945—1118)

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Janubi-gʻarbiy Osiyo. tax. 970-yillar

Buvayhiy amirlarining amaldagi hokimiyatiga qaramay, Abbosiylar Bagʻdodda tantanali va ramziy hokimiyatini saqlab qolishdi. Bu haqda buvayhiy amaldori Hilol Sobiiy oʻz asarlarida batafsil yozib qoldirgan. Shuningdek, Abbosiylar Bagʻdod shahri va diniy hayot ustidan ma’lum darajada ta’sir oʻtkazishni ham davom ettirishdi. Buvayhiylar qudrati Baho ud-Davla hukmronligi davrida zaiflashgani sababli, xalifalik o‘z kuch-qudratini ma’lum darajada tiklashga erishdi. Masalan, xalifa al-Qodir Bagʻdod manifesti kabi asarlar orqali shialarga qarshi mafkuraviy kurashga rahbarlik qilgan. Xalifalar Bagʻdod shahrining oʻzida tartib-intizomni saqlab, poytaxtda fitnalarning oldini olishga intilishdi. Koʻpincha ayyarun bilan kurashishga majbur boʻlishdi.

Buvayhiylar sulolasi tanazzulga yuz tutishi bilan hokimiyatda vujudga kelgan boʻshliqni oʻgʻuzlarning Saljuqiylar nomi bilan mashhur sulolasi toʻldirdi. 1055-yilga kelib, saljuqlar buvayhiylar va abbosiylardan hokimiyatni tortib olishdi[8]. Xalifa al-Qoim 1056/57-yilda Bagʻdodda shia Fotimiylar bayrogʻini koʻtargan amir va sobiq qul al-Basasiriyni tashqi yordamsiz magʻlub eta olmadi. Saljuqiy sulton Toʻgʻrulbek Bagʻdodni sunniylarga qaytarib, Iroqda oʻz sulolasi hokimiyatini oʻrnatdi. Abbosiylar, garchi xalifalar islom jamoatining rasmiy rahbari boʻlib qolgan boʻlsa-da, yana bir bor oʻzlaridan kuchli harbiy kuch bilan kurashishga majbur boʻlishdi. Keyingi sultonlar Alp Arslon va Malikshoh hamda ularning vaziri Nizomulmulk Forsda istiqomat qilgan boʻlsa-da, Bagʻdoddagi Abbosiylar ustidan hukmronlikni oʻz qoʻllarida saqlab qolishgan. 12-asrda Saljuqiylar zaiflasha boshlagach, Abbosiylar yana siyosiy mustaqillikka erishgan.

Harbiy kuchning tiklanishi (1118—1258)

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Abbosiylar tangasi. Bagʻdod, 1244-yil

Xalifa al-Mustarshid Saljuqiylar qoʻshiniga qarshi jangda kurasha oladigan darajada kuchli qoʻshin tuzgan xalifa boʻlsa-da, baribir 1135-yilda magʻlubiyatga uchrab, qatl etilgan. Xalifa al-Muqtafiy, o‘z vaziriIbn Hubayra yordamida xalifalikning toʻliq harbiy mustaqilligini qayta tiklagan birinchi Abbosiy xalifa boʻldi. Deyarli 250 yil davomida chet el sulolalariga qaram boʻlgandan so‘ng, xalifa 1157-yilgi Bagʻdod qamali paytida shaharni saljuqiylardan muvaffaqiyatli himoya qilib, shu tariqa Iroqda Abbosiylar hokimiyatini saqlab qoldi. An-Nosir (1225-yilda vafot etgan) xalifalik hokimiyatini Iroq boʻylab qayta tikladi. Bu ish asosan xalifa boshchilik qilgan soʻfiy futuvva tashkilotlariga tayanib amalga oshirildi[46]. Al-Mustansir Nizomulmulk qurdirgan saljuqiylar davridagi al-Nizomiyyani ortda qoldirish maqsadida Mustansiriya maktabini barpo etdi.

Moʻgʻullar bosqini va tugatilishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qoʻshimcha maʼlumotlar: Bagʻdod qamali va Moʻgʻullarning Levantga bosqini
Hulokuxon boshliq moʻgʻullar tomonidan 1258-yilda Bagʻdodning qamal qilinishi.

1206-yilda Chingizxon Markaziy Osiyoda kuchli moʻgʻullar sulolasiga asos soldi. 13-asr davomida Moʻgʻullar imperiyasi Yevrosiyoning katta qismini zabt etdi. Bu hududlarga sharqda Xitoy, gʻarbda esa islom xalifaligining katta qismi (shuningdek, Kiyev rusi) kirardi. 1258-yilda Huloguxonning Bagʻdodni vayron qilishi anʼanaviy tarzda Oltin davrning taxminiy tugashi sifatida belgilangan[57].

Zamonaviy manbalarga koʻra, moʻgʻul askarlari masjidlar, saroylar, kutubxonalar va shifoxonalarni avval talon-taroj qilib, soʻngra vayron qilgan. Bag‘dodning oʻttiz oltita jamoat kutubxonasidagi bebaho kitoblar parchalanib, bosqinchilar ularning charm muqovalaridan oyoq kiyim yasab, kiyib olishgan[58]. Bir necha avlodlar mehnati boʻlgan ulkan binolar yonib kul boʻldi. Tibbiyotdan astronomiyagacha boʻlgan mavzularga oid son-sanoqsiz qimmatbaho tarixiy hujjatlar va kitoblarni oʻz ichiga olgan Donishmandlik uyi (Bagʻdodning Buyuk kutubxonasi) vayron qilingan. Dajla daryosi oʻldirilgan olimlar va faylasuflarning qonidan qizarib oqqan, degan da’volar ilgari surilgan[59][60]. Fuqarolar qochishga urindilar, lekin mo‘g‘ul askarlari ularni qo‘lga tushirb, ko‘plab odamlarni, hatto bolalarni ham ayamay, shafqatsizlarcha qatl etdi.

Xalifa al-Mustaʼsim asir olinib, fuqarolarining qatl etilishi va xazinasining talon-taroj qilinishini koʻrisha majbur qilindi. Ajablanarlisi shundaki, mo‘g‘ullar Muhammadning amakisi Abbos ibn Abdulmuttalibning bevosita avlodi[61] va Bag‘dodda hukmronlik qilgan so‘nggi Abbosiy xalifa al-Mustaʼsimning qoni to‘kilsa, g‘ayritabiiy ofat yuz berishidan qo‘rqishardi. Ehtiyotkorlik yuzasidan va mo‘g‘ullarning shohona qonni to‘kishni man etuvchi urf-odatiga ko‘ra, Hulogu 1258-yil 20-fevralda al-Musta’simni gilamga o‘rab, otlar oyog‘i ostiga tashlash orqali qatl ettirdi. Forsiy shialarning ta’kidlashicha, Karbalo jangida Husayn ibn Alining shahodat topishidan so‘ng bunday fojia yuz bermagan edi. Xalifaning eng yaqin oila a’zolari ham qatl etildi. Faqat ikki kishi, Moʻgʻulistonga yuborilgan eng kichik oʻgʻli va Huloguning haramida choʻriga aylantirilgan qizi bundan mustasno edi[62].

Qohiradagi Abbosiylar xalifaligi (1261—1517)

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Mamluklar davlati

Abbosiylar Mamluk qo‘shinini tashkil etgani kabi, Misrda hukmronlik qilgan Ayyubiylar sulolasi ham o‘z Mamluk qo‘shinini yaratdi. Bu mamluklar o‘z xo‘jayinlarini bevosita ag‘darib tashlashga qaror qilib, 1250-yilda Mamluklar davlati nomi bilan tanilgan davlatga asos soldilar. 1261-yilda mo‘g‘ullar Bag‘dodni vayron qilganidan so‘ng, Misr mamluk hukmdorlari Qohirada Abbosiylar xalifaligini qayta tiklashdi. Qohiradagi birinchi Abbosiy xalifa al-Mustansir edi. Misrdagi Abbosiy xalifalar o‘z hokimiyatlarining mavjudligini saqlab qolishda davom etdilar. Biroq, ularning ta’siri faqat diniy masalalar bilan cheklangan edi. Qohiradagi Abbosiylar xalifaligi al-Mutavakkil III davrigacha davom etdi. Ushbu xalifani Sulton Salim I Konstantinopolga asir qilib, olib ketgach, u yerda faqat rasmiy vazifani bajargan. Soʻnggi xalifa 1543-yilda Qohiraga qaytib kelgach, vafot etgan.

Izohlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ The Abbasid Revolution against the Umayyad Caliphate adopted black for its rāyaʾ for which their partisans were called the musawwids.[1] Their rivals chose other colours in reaction; among these, forces loyal to Marwan II adopted red.[2] The choice of black as the colour of the Abbasid Revolution was already motivated by the "black standards out of Khorasan" tradition associated with the Mahdi. The contrast of white vs. black as the Umayyad vs. Abbasid dynastic colour over time developed in white as the colour of Shia Islam and black as the colour of Sunni Islam: "The proselytes of the ʿAbbasid revolution took full advantage of the eschatological expectations raised by black banners in their campaign to undermine the Umayyad dynasty from within. Even after the ʿAbbasids had triumphed over the Umayyads in 750, they continued to deploy black as their dynastic colour; not only the banners but the headdresses and garments of the ʿAbbasid caliphs were black ... The ubiquitous black created a striking contrast with the banners and dynastic color of the Umayyads, which had been white ... The Ismaili Shiʿite counter-caliphate founded by the Fatimids took white as its dynastic color, creating a visual contrast to the ʿAbbasid enemy ... white became the Shiʿite color, in deliberate opposition to the black of the ʿAbbasid 'establishment'."[3] After the revolution, Islamic apocalyptic circles admitted that the Abbasid banners would be black but asserted that the Mahdi's standard would be black and larger.[4] Anti-Abbasid circles cursed "the black banners from the East", "first and last".[5]
  2. ↑ Kufa umumiy maʼmuriy poytaxt boʻlsa-da, xalifalar bu yillar mobaynida boshqa shaharlarda ham istiqomat qilishgan[6][7]. Batafsil maʼlumot uchun maqolani oʻqing.
  3. ↑ Abbosiylar 1258-yilda Bagʻdoddagi hokimiyat qulagandan soʻng, Mamluk sultonlari hukmronligi ostidagi Qohriaga koʻchib oʻtib, faqatgina rasmiy unvonga ega shaxslarga aylanib qolishgan. Batafsil maʼlumot uchun maqolani oʻqing.
  4. ↑ Wade states "Tazi in Persian sources referred to a people in that land, but was later extended to cover Arab lands. The Persian term was adopted by Tang China (Dàshí :大食) to refer to the Arabs until the 12th century."[24]
  5. ↑ This city had previously been the residence of his father, al-Mahdi, whom al-Mansur had appointed its governor in 771. Al-Mahdi constructed a new city for himself, al-Rafiqa, next to Raqqa, and the two towns came to form a single urban agglomeration over time.[43]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Tabari (1995). Jane McAuliffe (muh.). Abbāsid Authority Affirmed. 28-jild. SUNY. 124-bet.
  2. ↑ Crone 2012, s. 122
  3. ↑ Hathaway, Jane. A Tale of Two Factions: Myth, Memory, and Identity in Ottoman Egypt and Yemen. Albany: State University of New York Press, 2012 — 97f-bet. ISBN 978-0791486108. 
  4. ↑ Cook, David. Studies in Muslim Apocalyptic. Darwin Press, 2002 — 153-bet. ISBN 978-0878501427. 
  5. ↑ Crone 2012, s. 243
  6. ↑ 6,0 6,1 Djaït, Hichem (1986). "al-Kūfa". in Bosworth, C. E.. Encyclopaedia of Islam. Volume V: Khe–Mahi (2nd nashri). Leiden: E. J. Brill. p. 347. ISBN 978-90-04-07819-2. https://referenceworks.brillonline.com/search?s.q=al-K%C5%ABfa&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-2&search-go=Search. 
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Lassner, J. (1971). "al-Hās̲h̲imiyya". in Lewis, B.. Encyclopaedia of Islam. Volume III: H–Iram (2nd nashri). Leiden: E. J. Brill. 265-266 b. OCLC 495469525. https://referenceworks.brillonline.com/search?s.q=al-H%C4%81s%CC%B2h%CC%B2imiyya&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-2&search-go=Search. 
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 Hoiberg 2010, s. 10.
  9. ↑ Bosworth, C.E. „'Abbasid Caliphate“. Encyclopediapaedia Iranica (1982-yil 15-dekabr).
  10. ↑ „Abū Moslem Ḵorāsānī“. Encyclopaedia Iranica. 2015-yil 22-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 20-noyabr.
  11. ↑ Richards, D. S.. The Chronicle of Ibn al-Athir for the Crusading Period from al-Kamil fi'l-Ta'rikh. Part 3: The Years 589–629/1193–1231: The Ayyubids after Saladin and the Mongol Menace (en). Routledge, 2020 — 124-bet. ISBN 978-1-351-89281-0. 
  12. ↑ Holt 1984.
  13. ↑ „الكتاب : التاريخ الإسلامي – الموضوع : المتوكل على الله "الثالث" محمد بن يعقوب المستمسك بالله“ (2008-yil 11-iyun). 2008-yil 11-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 2-iyun.
  14. ↑ Lapidus 2002, s. 54.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 Dupuy & Dupuy 1986, s. 233.
  16. ↑ Lewis 1995, s. 102.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2  Chisholm, Hugh, ed. (1911) "Abbasids" Encyclopædia Britannica 1 (11chi nashri) Cambridge University Press p. 10 
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 University of Calgary 1998
  19. ↑ Gibb, H. A. R., ed (1960). "al-Anbār". Encyclopaedia of Islam. Volume I: A–B (2nd nashri). Leiden: E. J. Brill. p. 485. OCLC 495469456. https://referenceworks.brillonline.com/search?s.q=al-Anb%C4%81r&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-2&search-go=Search. 
  20. ↑ El-Hibri 2021, ss. 43–55.
  21. ↑ El-Hibri 2021, ss. 43–45.
  22. ↑ Abun-Nasr 1987, s. 41.
  23. ↑ El-Hibri 2021, ss. 41, 86.
  24. ↑ Wade 2012, s. 138
  25. ↑ 25,0 25,1 Bloodworth & Bloodworth 2004, s. 214
  26. ↑ Jenkins 1999, s. 61
  27. ↑ Ghosh 1961, s. 60
  28. ↑ Chapuis 1995, s. 92
  29. ↑ Kitagawa 1989, s. 283
  30. ↑ Smith & Weng 1973, s. 129
  31. ↑ Baker 1990, s. 53
  32. ↑ Fitzgerald 1961, s. 332
  33. ↑ El-Hibri 2021, ss. 51–55.
  34. ↑ El-Hibri 2021, ss. 55–57.
  35. ↑ El-Hibri 2021, ss. 48–49.
  36. ↑ Tillier, Mathieu. Les cadis d'Iraq et l'État Abbasside (132/750–334/945). Damascus: Presses de l’Ifpo, 2009. DOI:10.4000/books.ifpo.673. ISBN 978-2-35159-028-7. 
  37. ↑ Bobrick 2012, s. 40.
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 Brauer 1995
  39. ↑ Zaman, Muhammad Qasim (2002). "Wazīr". in Bearman, P. J.. Encyclopaedia of Islam. Volume XI: W–Z (2nd nashri). Leiden: E. J. Brill. p. 185. ISBN 978-90-04-12756-2. https://referenceworks.brillonline.com/search?s.q=Waz%C4%ABr&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-2&search-go=Search. 
  40. ↑ 40,0 40,1 El-Hibri 2021, s. 88.
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 41,3 Dupuy & Dupuy 1986, s. 265
  42. ↑ Allegranzi, Viola; Aube, Sandra. Splendeurs des oasis d'Ouzbékistan. Paris: Louvre Editions, 2022 — 181-bet. ISBN 978-8412527858. 
  43. ↑ El-Hibri 2021, s. 69.
  44. ↑ 44,0 44,1 El-Hibri 2021, ss. 84–88.
  45. ↑ Meisami 1999
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 46,3 46,4 46,5 Magnusson & Goring 1990, s. 2
  47. ↑ Ghareeb, Edmund A.; Dougherty, Beth. Historical Dictionary of Iraq. Scarecrow Press, 2004. ISBN 978-0810865686. 
  48. ↑ Ghareeb, Edmund A.; Dougherty, Beth. Historical Dictionary of Iraq. Scarecrow Press, 2004. ISBN 978-0810865686. 
  49. ↑ Frye, Richard. The Cambridge History of Iran. Volume 4: The Period from the Arab Invasion to the Saljuqs. Cambridge University Press — 86-bet. ISBN 9781139054966. 
  50. ↑ Vásáry 2005
  51. ↑ Isichei 1997, s. 192
  52. ↑ Pavlidis 2010
  53. ↑ Mikaberidze 2004
  54. ↑ Visser 2005, s. 19
  55. ↑ Dupuy & Dupuy 1986, ss. 265–266
  56. ↑ Dupuy & Dupuy 1986, s. 266
  57. ↑ Cooper & Yue 2008, s. 215
  58. ↑ Murray, S.A.P. (2012). The library: An illustrated history. New York: Skyhorse Publishing, p. 54.
  59. ↑ Frazier, I., "Invaders: Destroying Baghdad", New Yorker Magazine, [Special edition: Annals of History], April 25, 2005, Online Issue (Wayback Machine saytida 2018-06-12 sanasida arxivlangan)
  60. ↑ Szczepanski, Kallie. "How the Mongols Took Over Baghdad in 1258." ThoughtCo. https://www.thoughtco.com/the-mongol-siege-of-baghdad-1258-195801 (accessed February 10, 2021).
  61. ↑ Glassé & Smith 2002
  62. ↑ Frazier 2005 




"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Bagʻdod_xalifaligi&oldid=5363531" dan olindi