Kontent qismiga oʻtish

Al-Qodir

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Al-Qodir
القادر
Xalifa
Moʻminlar amiri

Xalifa al-Qodir ismi yozilib zarb qilingan Mahmud Gʻaznaviy oltin dinori.
Abbosiylar xalifaligining 25-xalifasi
Bagʻdodda hukmronlik qilgan Abbosiy xalifa
Saltanat 991-yil 22-noyabr — 1031-yil 29-noyabr
Oʻtmishdoshi At-Toiy
Davomchisi Al-Qoim
Tugʻilishi 947-yil 28-sentyabr
Bagʻdod, Abbosiylar xalifaligi
Vafoti 29-noyabr 1031-yil(1031-11-29)
(84 yoshda)
Bagʻdod, Abbosiylar xalifaligi
Dafn etilgan joy
Bagʻdod
Turmush oʻrtogʻi Sakina bintu Baho ud-Davla (933-yilda turmush qurgan)[1][2]
Qatr an-Nada
Farzandlari
Toʻliq nomi
Abulabbos Ahmad ibn Isʼhoq al-Qodir billoh
Sulola Abbosiylar
Otasi Isʻhoq ibn al-Muqtadir
Onasi Dimna
Dini Sunniylik (Islom)

Abulabbos Ahmad ibn Isʼhoq (arabcha: أبو العباس أحمد بن إسحاق; 947-yil 28-sentyabr — 1031-yil 29-noyabr) Abbosiylar xalifaligining 991-yildan 1031-yilgacha Bagʻdodda hukmronlik qilgan 25-xalifasi. Hukmdorlik nomi al-Qodir (القادر بالله, al-Qodir billoh, soʻzma-soʻz 'Xudo yorlaqagan').

Asosiy vorislik tizimida boʻlmagan Abbosiy shahzodasi al-Qodir Shofiʼiy mazhabining islom fiqhi qoidalari va boshqa sohalar boʻyicha yaxshi taʼlim olgan. Amakivachchasi at-Toiyni Iroqning buvayhiy hukmdori Baho ud-Davla taxtdan agʻdarganidan keyin taxtga oʻtirgan. Hamon Buvayhiylar vasiyligi ostida, hatto Bagʻdodda ham cheklangan real hokimiyatga ega boʻlgan al-Qodir vaqt oʻtishi bilan buvayhiy amirlarning raqobatidan hamda xalifalikning qonuniylik va diniy yoʻl-yoʻriq manbai sifatidagi rolidan foydalanib, oʻz idorasining nufuzini asta-sekin oshira olgan. Al-Qodir buvayhiylar aralashuvisiz oʻz merosxoʻrlarini tayinlay olgan, Bagʻdod xavfsizligini buvayhiy amir Jalol ud-Davla nazorat qilishini ta’minlashda muhim rol oʻynagan. Shu bilan birga, u oʻz gʻalabalarini xalifalik tan olishi evaziga mablagʻ bilan taʼminlaydigan Mahmud Gʻaznaviy kabi qudratli shaxslarni izlagan. Al-Qodir diniy sohada oʻzini buvayhiylar va Qohiradagi Fotimiylar mansub boʻlgan shialikka qarshi sunniylik himoyachisi kabi koʻrsatgan. Xalifa 1011-yilgi Bagʻdod manifestida Fotimiylarni qoralagan va ratsionalist moʻtaziliylarga qarshi anʼanaviy hanbaliy mazhabi tarafini olib, birinchi marta sunniylik taʼlimotini „Qodiriy aqidasi“da kodekslashtirgani haqida bayonotlar bergan. Al-Qodirning diniy siyosati sunniy-shia boʻlinishini mustahkamlagan. Chunki turli xil taʼlimotlar tarafdorlari kofir deb qoralanib, oʻldirilishi qonuniylashtirilgan. Uning hukmronligi Abbosiylar xalifaligining mustaqil siyosiy aktyor sifatida qayta maydonga chiqishidan darak berib, asr oxirida „sunniylik uygʻonish davri“ deb nomlangan.

Biografiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Abul Abbos Ahmad, boʻlajak al-Qodir, 947-yil 28-sentyabrda Bagʻdodda tugʻilgan[5]. Otasi Isʼhoq xalifa al-Muqtadirning (h. 908–932) oʻgʻli[6], onasi Tammani[3] yoki Dimna esa qul-kanizak boʻlgan[5].

Tugʻilishidan biroz oldin, 945-yil dekabr oyida Bagʻdod va Iroqning qolgan qismini buvayhiylar bosib olgan edi. Buvayhiylar shia boʻlishsa-da, qonuniylik nuqtai nazaridan Abbosiylar xalifaligini saqlab qolishgan. Buvayhiylar rasman Iroqni xalifa bosh qoʻmondoni (amir ul-umaro) vazifasida boshqarishsa-da, amalda abbosiy xalifalari hokimiyatini oʻz saroyi bilan cheklab, qoʻgʻirchoq hukmdorlarga aylantirishgan[7]. Oʻsha davrdagi koʻplab abbosiy shahzodalar qatorida Ahmad ham Bagʻdoddagi Tohiriy saroyida yashagan[8].

Ahmad abbosiy shahzoda boʻlgani sababli yaxshi taʼlim olgan[5]. 988-yil mart oyida otasi Isʼhoq vafot etgach, Ahmad oʻgay opasi Amina bilan meros masalasida janjallashib qoladi. Opasi xalifa at-Toiyga (h. 974–991) ukasi uning oʻrniga xalifa boʻlishni rejalayotgani haqida xabar beradi. Ahmad qoʻlga tushmaslik uchun bir muddat yashirinib yurib, Basra yaqinidagi Batiha botqoqligi noibi Muhazzib ud-Davladan taxminan uch yil davomida boshpana olgan[5][9]. Ahmad buvayhiylarga sodiqligini aytib, turkiy sarkarda Sabuktakin taxtga olib kelgan at-Toiyga qarshi fitna uyushtirgan[9].

Xalifaligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Map of the Middle East with countries and cities shown, and the Buyid domains highlighted in light blue
10-asr oxirida Iroq va Eronning katta qismlari hamda Yaqin Sharqning boshqa davlatlarini nazorat qilgan buvayhiylar sulolasining domenlari.

991-yilda Iroqning buvayhiy hukmdori Baho ud-Davla (h.  988 – 1012) at-Toiyni mustaqillikka intilish alomatlarini koʻrsatayotgani sabab taxtdan agʻdardi. Baho ud-Davla uning oʻrniga 991-yil 22-noyabrda (hijriy 381-yilning 12-ramazoni) al-Qodirni xalifalikka tayinladi[5][9][6]. Taxtdan agʻdarilgan at-Toiy vafotiga qadar oʻn ikki yil davomida asirlikda boʻldi[10]. Avvalgi kelishmovchiliklarga qaramay, al-Qodir at-Toiy bilan yaxshi muomala qildi. Jumladan, at-Toiy avvalgi taxtdan tushirilgan xalifalar kabi koʻr qilinmagan va unga hukmronlik qilayotgan xalifaning munosabati tufayli yaxshi muomala qilingan[11].

Ilk yillar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yangi xalifaning taxtga chiqishida ham bir qancha muammolar sodir boʻlgan edi. Batihadan ketayotib, uni turkiy askarlar ushlab, xayr-ehson va’dalarini olishgan. Xalifa nomidagi birinchi tantanali juma xutbasi (xutba) ham turkiy va daylamiy qo‘shinlari pul talab qilishi tufayli ortga surilgan[12]. 45 yoshida taxtga oʻtirgan al-Qodir eng keksa xalifa boʻlib, muloyim shaxs boʻlishi kutilgan edi[13]. Avvaliga al-Qodir haqiqatan ham Baho ud-Davlaning amaldorlar boʻyicha nomzodlarini maʼqullab, uning siyosatini qoʻllab-quvvatlagandek tuyuldi[6][14]. Baho ud-Davlaga yangi unvonlar berildi. Al-Qodir hatto buvayhiyning qiziga uylanishga rozi boʻlgan, ammo qiz toʻy boʻlishidan oldin vafot etgan[6][14]. Sharqiy islom dunyosi sulolalari xalifani buvayhiy qoʻgʻirchogʻi deb koʻrgani sababli tan olishni kechiktirib, faqat 1000-yildagina Somoniylar va Gʻaznaviylar al-Qodir xalifaligini tan olishdi[6]. Hatto 997-yilda vafotigacha markaziy va shimoliy Eronning katta qismini boshqargan buvayhiy amir Faxr ud-Davla ham al-Qodirni tan olishdan bosh tortib, at-Toiy nomidan tanga zarb qilishni davom ettirgan[15]. Al-Qodir xalifaligining birinchi oʻn yilligida amalga oshirilgan yagona mustaqil harakat Bagʻdodning Harbiyya kvartalida amakisi al-Mutiy (h. 946–974) qurishni boshlagan jome masjidining 993/4-yilda qurib bitkazilishi[6][16] va 1001-yilda oʻsha paytda sakkiz-toʻqqiz yoshda boʻlgan oʻgʻli Muhammadni al-Gʻolib Billoh unvoni bilan merosxoʻr deb xalqqa e'lon qilinishi boʻldi[6][17].

Bu vaqtda Al-Qodir ikki marta bosqinchilik urinishiga duch keldi. Taxtdan agʻdarilgan at-Toiyning yaqin qarindoshi Abdulloh ibn Jaʼfar taxminan 998-yilda oʻzini Gilonga qochib ketgan xalifa deb koʻrsatib, hatto sir fosh boʻlgunga qadar bir muddat mahalliy hukmdorning qoʻllab-quvvatlashiga sazovor boʻlgan[10]. Taxminan bir vaqtning o‘zida Movarounnahrda IX asr xalifasi al-Vosiqning avlodi, yana bir uzoq qarindosh Abdulloh ibn Usmon o‘zini al-Qodirning vorisi ko‘rsatib, mahalliy qoraxoniylar hukmdorining qo‘llab-quvvatlashiga sazovor bo‘ldi[10]. Al-Qodir bu voqeani bahona qilib, buvayhiy hokim roziligini olmay, oʻgʻlini merosxoʻr deb eʼlon qildi. Tez orada Qoraxoniylar Abbosiy xalifa hukmronligini birinchi marta tan olib, daʼvogarni qoʻllab-quvvatlashdan voz kechdilar[5][18]. Soʻngra daʼvogar Bagʻdodga kelib, shaharda yashirincha yordam yigʻgach, Basra, Kufa va Kirmon orqali yana sharqqa yurgan. Nihoyat al-Qodirning buyrug‘i bilan g‘aznaviylar tomonidan hibsga olinib, asirlikda vafot etgan[19].

Buvayhiylar bilan munosabatlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sharqdagi buvayhiy amirliklarini oʻz hukmronligi ostida boʻysundirishni maqsad qilgan Baho ud-Davla al-Qodirni harbiy tayyorgarlikni moliyalashtirishga majbur qilishi xalifalik gʻaznasini asta-sekin boʻshatib borgan[16]. Shunga qaramay, Baho ud-Davlaning muvaffaqiyatlari ham ijobiy natijalarga olib keldi. 998-yilda Gʻarbiy Eronni bosib olgandan soʻng, buvayhiy amiri oʻz qarorgohini Sherozga koʻchirdi. Bu harakat Bagʻdod va Iroqni oddiy viloyatga aylantirsa-da, al-Qodirga mustaqil faoliyat uchun koʻproq imkon qoldirgan. Xalifa bu imkoniyatdan oʻz hokimiyatini mustahkamlash uchun foydalangan[6][20]. Baho ud-Davla ilgari xalifalik hukumatining aʼzosi sifatida ham oʻz nomzodlarini tayinlagan boʻlsa, endilikda al-Qodir oʻz kabinetini tashkil etib, oʻz amaldorlarini, asosan at-Toiy qoʻl ostida xizmat qilgan amaldorlar orasidan saylay oldi[21]. Al-Qodir (qayta) tashkil etgan boʻlishi mumkinligi taxmin qilingan alohida pochta va axborot xizmatiga ham ega boʻgan[22]. Boshqa tomondan olganda, vazir tayinlanishi uchun keyingi hukmronlikni kutishga toʻgʻri kelgan. Al-Qodirning bosh vazirlari esa „kotib“ unvoni bilan kifoyalanishlari kerak edi[23]. Al-Qodir xalifaligining aksariyat qismida bu lavozimni 992-yildan 1030-yilda vafotigacha xizmat qilgan, 998-yilda esa qisqa uzilish bilan davom ettirgan al-Hojib an-Nuʼmon egallab turgan[24].

Baho ud-Davla 1012-yilda vafot etgach, oʻrniga oʻgʻli Sulton ud-Davla (h. 1012–1024) oʻtirdi[6]. Vorislik Iroqda buvayhiylar taʼsirining pasayishini yoki sunniy-shia ziddiyatlarining kuchayishini toʻxtata olmadi[6]. Baho ud-Davla tarafdorlari boʻlgan buvayhiy amirlari ham ustun mavqe uchun oʻzaro cheksiz raqobatga kirishgan. Bu jarayonda Bagʻdod, unvonlar va qonuniylik masalalarini taqsimlay oladigan xalifani nazorat qilish asosiy ahamiyatga ega edi[25]. Bu oʻz navbatida al-Qodirga koʻproq harakat erkinligini berib[20][26], xalifa bilan yaxshi munosabatda boʻlishga jiddiy ahamiyat berayotgan Baho ud-Davlaning vorislari bilan ancha yaxshi va oʻzaro teng pozitsiyani egallashi uchun sharoit yaratgan[27]. Sulton ud-Davla Iroqda amir ul-umaro tayinlash uchun oʻtkazilgan marosimiga kelmagach, tayinlov sirtdan amalga oshirildi. Avvalgi holatlardan farqli oʻlaroq, xalifa saroyiga yuborilgan sovgʻalar kamtarona boʻlib, al-Qodirning qashshoqligi shu darajaga yetganki, saroy Bagʻdod hokimi taqdim etgan gilam va pardalar bilan bezatilgan edi[28].

1021-yilda Sulton ad-Davla Iroq ustidan hukmronlikni ukasi Musharrif ud-Davlaga (h. 1021–1025) topshirdi. Yangi hukmdor 1023-yil mart oyida Bagʻdodga kelib, al-Qodir oldiga kelishini buyurdi. Al-Qodir bunga rozi boʻldi. Biroq, Musharrif ud-Davla xalifadan ruxsat soʻramay turkiy zobitlar bayʼatini yangilashga kirishgach, al-Qodir eʼtiroz bildirib, buning evaziga Musharrif ud-Davladan sodiqlik qasamini oldi[6]. Musharrif ud-Davla 1025-yilda vafot etgach, uning ukasi Jalol ud-Davla (h. 1027–1044) va jiyani Abu Kalijar meros uchun kurashga kirgan. Dastlab Abu Kalijarni harbiylar amir ul-umaro deb eʼlon qilingach, uni xalifa ham tan olgan, ammo qoʻshinlar oxir-oqibat Jalol ud-Davla tomonga oʻtgach, Abu Kalijar taxtdan agʻdarilgan[29]. Xalifa bu voqealarda markaziy rol oʻynab, turkiy askarlar bilan Jalol ud-Davla foydasiga vositachilik qilgan. Shuning uchun tarixchi Heribert Bussening fikricha, „Jalol ud-Davla hukmronligining oʻrnatilishi al-Qodirning yutugʻi edi“[30]. Jalol ud-Davla 1026-yilda Bag‘dodga kelgach, xalifaning vakolatlarini cheklay boshladi. Biroq armiyaning yana qarshi chiqqani sababli uning hukmronligi qisqa boʻlgan. Al-Qodir unga poytaxtni tark etishi kerakligini bildirish uchun delegatsiya yuborgan va ortga qaytishni bir necha yilga taqiqlagan[31].

1000-yilda xalifa al-Qodirdan hashamatli bezatilgan faxriy libos olgan Mahmud Gʻaznaviy. Miniatyura Rashididdinning Jome at-tavorix asaridan.

Al-Qodirning buvayhiylar qarshi oʻz hokimiyatini tiklashga urinishlariga Bagʻdodning sunniy aholisining keng qoʻllab-quvvatlashi, buvayhiylar hokimiyatining pasayishi va Mahmud Gʻazniyning (h. 998–1030) hukmronlika kelishi yordam berdi. Mahmud Gʻaznaviy sharqda nafaqat buvayhiylarning siyosiy raqibi, balki sunniylik himoyachisi ham edi[32]. Al-Qodirning Mahmud Gʻaznaviy hukmronligini tan olishi buvayhiylardan mustaqil tarzda sodir bo‘lgan bo‘lsa[33], Mahmudning xalifa hukmronligini tan olishi esa xalifaning mavqei yuksalishiga turtki bo‘ldi. Gʻaznaviylar hukmdori al-Qodirni oʻz yurishlari haqida muntazam xabardor qilib, xalifalikdan bosib olgan mamlakatlar ustidan uning hukmronligini tasdiqlashni talab qildi[5]. Al-Qodir Mahmudning gʻalabalari haqidagi xabarlarni masjidlarda omma oldida oʻqigan. Tarixchi Toyib al-Hibriy bu ishorani buvayhiylarga qarshi pardalangan gʻubor deb taʼriflagan. Xalifa, oʻz navbatida Mahmudni oliy unvonlar, Valiy Amir al-moʻminiyn („Moʻminlar amirining doʻsti“), yamīn ud-davla va amīn al-milla („davlatning oʻng qoʻli va jamoatning ishonchli vakili“) bilan taqdirlagan[34]. Tarixchi Maykl Brett taʼkidlaganidek, bu tartib ikkala hukmdorning ham manfaatlariga mos boʻlgan. Jumladan, al-Qodir uchun qudratli shahzodani o‘z vakili sifatida ko‘rsatish haqiqiy hokimiyat o‘rnini bosuvchi vosita boʻlsa, Mahmud uchun xalifalikning tan olinishi uning mavqei va turli „kofirlar“ga, birinchi navbatda, janubda Hindistonga, gʻarbda esa buvayhiylarga qarshi bosqinchilik rejalarini qonuniylashtirgan[35]. Mahmudning dabdabali sovgʻalari xalifaning buvayhiylar talabi natijasida yuzaga kelgan qashshoqligini biroz yumshatishga yordam bersa-da, al-Qodir vafot etganda xazina boʻshab qolgan edi[16].

Sunniylikni himoya qilishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Al-Qodir qatʼiy siyosiy hokimiyatga ega boʻlmasa-da, oʻziga berilgan imkoniyatlardan xalifalikning maʼnaviy va diniy hokimiyatini qayta tiklash uchun foydalanishga muvaffaq boʻldi[32]. Bunda islom fiqhi boʻyicha bilimidan unumli foydalangan. Bu esa xalifaga diniy ulamolar nomidan gapirish vakolatini bergan[36]. Abbosiylar anʼanaga koʻra hanafiy mazhabi fiqhi tarafdorlari boʻlgan, ammo buvayhiylar davrida bu anʼana shofiʼiy mazhabi foydasiga buzilgan. Shofiʼiylar shofiʼiy va shia taʼlimotlari oʻrtasidagi koʻplab yaqin aloqalar tufayli buvayhiylar tomonidan qoʻllab-quvvatlangan[37]. Al-Qodir yoshligida shofiʼiy olimi Ahmad ibn Muhammad al-Haraviydan saboq olgan[5][38]. Shahzodaning fiqh boʻyicha maʼlumotlari XIV asr shofiʼiy olimi Taqiiddin as-Subkiy maktabining nufuzli olimlari qatoriga kirish uchun yetarli edi[13][39]. Al-Qodir xalifa boʻlgach konservativ anʼanaviy hanbaliy maktabi taʼlimotlariga yaqinroq boʻlgan boʻlishi kerak[40].

Buvayhiylar bilan diniy masalalar bo‘yicha birinchi yirik to‘qnashuv Baho ud-Davla shialikka moyil Aliy va Aliylar yetakchisi (naqib al-ashraf) boʻlgan mashhur Abu Ahmad al-Husayn ibn Musoni 1003/4-yilda Bagʻdodda bosh qozi etib tayinlashi bilan yuz berdi. Qozilik jarayonlarida sunniylik amaliyotlariga qarshi oʻn ikkilik tizimni joriy etishga boʻlgan urinishni payqagan al-Qodir sunniylarning mashhur reaksiyasi boshida turib, nomzodlikni bekor qilishga muvaffaq boʻldi[6][20][41]. Shu paytdan boshlab xalifa oʻzining shialarga, yaʼni buvayhiylar qoʻllab-quvvatlayotgan oʻn ikki imomga, shuningdek, raqib Fotimiylar xalifaligi boshchiligidagi ismoiliylar oqimiga qarshi keng koʻlamli noroziligini ochiq namoyon qildi[6][20]. Shu maqsadda xalifa Yamama va Bahraynda xutbaning sunniy va abbosiy shaklini tiklashga muvaffaq boʻldi[6]. 1006-yilda Qur’onning Ibn Mas’udga tegishli deb da’vo qilingan nusxasi (musʼhaf) yuzasidan keskin bahs-munozara avj oldi. Bu nusxani shia olimlari qo‘llab-quvvatlagan holda, kanonik versiyaga qarshi qo‘yishgan boʻlsa, sunniylar uni qat’iy rad etishdi. Al-Qodir 1006-yil aprel oyida qisqartirishni qoralagan olimlar komissiyasini chaqirib, matnlarni yoqib yuborganlarni la’natlagan shia partizanini qatl qilishni buyurdi. Faqatgina Baho ud-Davlaning aralashuvi vaziyatni yumshatib, tartibsizliklarning avj olishiga to‘sqinlik qildi[6][42]. Qur’onning kanonik versiyasini yanada ommalashtirish uchun al-Qodir 1010-yilda juma namozlarida Muhammadning ridosini kiyib, undan ommaviy foydalanishni targʻib qilgan[42].

Bu voqea yana bir xavfni, ya’ni Bag‘dodda Fotimiylar targ‘ibotining ta’sirini ham ko‘rsatdi. Shaharda Ibn Mas’udning Qur’on nusxasi bo‘yicha qo‘zg‘olonlar paytida Fotimiy xalifasi Abu Ali al-Mansur (h. 996–1021) nomi olqishlangan edi[6][43]. Bu sunniy abbosiylarga ham, oʻn ikkilikni qoʻllayotgan buvayhiylarga ham birday tahdid soladigan voqea boʻlgan. Fotimiylar tahdidi 1010-yil avgustida, hokimiyati Bag‘dod chegarasigacha yoyilgan Yuqori Mesopotamiyaning Uqayliy amiri Qirvash ibn al-Muqallad Fotimiylar xalifasi hukmronligini tan olganda yaqqol namoyon bo‘ldi. Al-Qodir bunga javoban Baho ud-Davlaga elchi yuborib, buvayhiy hukmdorini Uqayliy amiriga bosim oʻtkazishga majbur qildi. Ushbu harakat tufayli tez orada amir Abbosiylarga bayʼat qildi[6][20]. Makka amirlari ham Fotimiylar hukmronligini tan olgach, oʻtish yoʻllari xavfsizligi kafolatlanmagani sababli koʻp yillar davomida Iroqdan kelgan haj ziyoratchilari shaharga kela olishmadi[5]. Al-Qodir ziyoratchilar karvonlarini badaviy qabilalarning hujumi va tovlamachiliklaridan himoya qilishga harakat qilib, Arabistonning markaziy qismidagi Yamama ustidan hukmronlikni badaviy boshligʻi Usayfirga berib qoʻygan, ammo bu urinish muvaffaqiyatli boʻlmagan. Butun davr mobaynida karvonlar yoʻllari xavfsizligini koʻpincha Mahmud Gʻaznaviy kabi islom hukmdorlari taqdim etgan xayr-ehsonlar evaziga sotib olishga toʻgʻri kelgan[44]. Al-Qodir Makka amiri Abul Futuhni Fotimiylardan voz kechib, Abbosiylar uchun bay’at qilishga chaqirsa-da, buning uddasidan chiqa olmadi[5].

Al-Qodirning 1011-yil noyabr oyida sunniy va oʻn ikkilik olimlari imzolagan Bagʻdod manifestini chiqarishi Fotimiylarga qarshi navbatdagi reaksiya boʻldi. Hujjatda nafaqat Fotimiylar Ismoiliy ta’limoti yolg‘on deb qoralangan, balki Fotimiylar sulolasining Alidan kelib chiqqani haqidagi da’volari yolg‘on, ularning tarafdorlari esa Islom dushmani deb eʼlon qilingan edi[6][20]. Xalifaning jamoat ishlariga faol aralashuvining dastlabki harrakati Fotimiylarni ajratib ko‘rsatish boʻlishi aqlli harakat edi. Chunki buvayhiylar bu holatga nafaqat chidashdi, balki buni o‘z maqsadlari uchun foydali deb bilib, raqib shia mazhabiga hujumni hatto oʻn ikki imom ham qo‘llab-quvvatladi[45]. Bu harakat oʻn ikki imom uchun Abbosiylar xalifaligi bilan kelishuvga erishish imkonini ham yaratgan. To‘rtinchi xalifa va birinchi shia imomi Alining o‘zi al-Qodirning tushida uning taxtga chiqishini bashorat qilgani haqida turli mish-mishlar tarqaldi[46]. O‘n ikkilik Aliylar o‘sha davr Bag‘dod va Iroq siyosatida muhim rol o‘ynashda davom etdilar. Ayniqsa, Abu Ahmad al-Husaynning o‘g‘illari bo‘lgan aka-uka Sharif Roziy va Sharif al-Murtazo alohida ahamiyatga ega edi. Ular xalifa saroyi bilan yaqin aloqalarni saqlab qolib, otalaridan keyin naqib al-ashraf lavozimini egallashdi[47].

Al-Qodirning navbatdagi nishoni buvayhiylar himoyasidan bahramand boʻlgan va aʼzolari buvayhiylar hukmronligi ostidagi Bagʻdodda koʻpincha bosh qozilik lavozimini egallab kelgan ratsionalist moʻtazila maktabi boʻldi[48]. Moʻtazilani o‘tmishda Abbosiy xalifalar, xususan, al-Ma’mun (h. 813–833) qoʻllab, hatto Qur’on yaratilishi haqidagi moʻtaziliylar ta’limotini qabul qilishdan bosh tortgan an’anachilarni ta’qib qilish uchun inkvizitsiyaga o‘xshash mihnani joriy qilgan edi[49]. Bunday holda, taʼqiblar nafaqat muvaffaqiyatsizlikka uchragan, balki teskari taʼsir ham koʻrsatgan edi. Jumladan, mihna toʻxtatilib, anʼanaviy Hanbaliy mazhabi nufuzi mustahkamlanib, taʼlimotlari avvalgidan koʻra taʼsirchanroq boʻlib borgan[50]. 1017-yilda al-Qodir oʻz ajdodlarining muxoliflari tomon boʻldi. Xalifa shia aqidalari qatori moʻtaziliylarni ham qoraladi, moʻtazila aqidalarini oʻqitish yoki aqidaviy bahslarni (kalom) taqiqladi va moʻtazilaga moyillik koʻrsatgan hanafiy faqihlarini jismoniy jazo va surgun azobida tavba qilishga buyurdi[6][51]. Oradan ko‘p o‘tmay, 1019-yil 27-yanvarda[52] xalifa hanbaliy g‘oyalaridan ilhomlanib, birinchi marta sunniylik ta’limotini aniq shakllantirgan Risola al-qodiriyya („Al-Qodir maktubi“) nomli farmon chiqardi. Farmon bilan shia, moʻtaziliy va hatto ash’ariy ta’limotlari qoralanib, birinchi to‘rt xalifa (Roshidun) va Muhammadning sahobalarini hurmat qilish barcha musulmonlar uchun majburiyat etib belgilandi. Mazkur talab Alini (toʻrtinchi xalifa) qonuniy merosidan mahrum qilgan birinchi uch xalifa noqonuniy ekani haqidagi shia e’tiqodlariga zid edi[6][53]. Har qanday spekulyativ diniy bahs-munozaralar, shuningdek, sahobalardan birortasini qoralash yoki hatto ular ishtirok etgan va Islomda birinchi boʻlinishlarning shakllanishiga sabab boʻlgan ixtiloflarni ham tekshirish taqiqlandi[54]. Qurʼonning yaratilishi haqidagi gaplar bidʼat deb koʻrsatildi. Shu kabi taʼlimot tarafdorlari „qonlari toʻkilishi mumkin boʻlgan“ kofirlar deb eʼlon qilindi[52].

1029-yilda al-Qodir oʻzining ilohiy taʼlimotlarini yanada mustahkamladi[31]. Shu yilning 2-sentyabr, 2-oktyabr va 11-noyabr kunlari bo‘lib o‘tgan, har biri oldingisidan ko‘proq davom etgan va Aliylar, faqihlar va boshqa taniqli arboblar ishtirokida oʻtkazilgan uchta yig‘ilishda[52] xalifa yana bir bor moʻtazila hamda Qur’onning yaratilishi haqidagi ta’limotni qoralab, Roshidun xalifalarning alohida maqomi va „yaxshilikka buyurib, yomonlikdan qaytarish“ zarurligini yana bir bor tasdiqladi[31][55][56]. Bu voqea Mahmud G‘aznaviyning shialar va buvayhiylarga (1029-yilda Ray egallanib, ikki yildan keyin Kiromga hujum boshlangan) qarshi yurishlari, G‘aznaviylarning Hindistonga kirib borishi[31], shuningdek, xalifa xayrixoh bo‘lgan Jalol ud-Davlaning buvayhiylar taxtida bo‘lishi bilan bir vaqtda sodir boʻldi. Shu tariqa al-Qodir Aliy tarafdorlari boʻlgan daʼvatchilarni lavozimidan olish va shia partizanlari tahdidi ostidagi sunniylarni qurollantirishga erishdi[56].

Oʻlimi va vorislik masalasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Al-Gʻolib 1019-yil yanvarida vafot etgach[57], 1030-yilda al-Qodir kenja oʻgʻli Abu Jaʼfarni, boʻlajak al-Qoim, merosxoʻr etib tayinlagan. Bu qaror ham buvayhiy hukmdorlaridan butunlay mustaqil qabul qilingan[31][58]. Al-Qodir 1031-yil 29-noyabrda kasallikdan vafot etgan. Dastlab xalifalik saroyida dafn etilgan, ammo keyingi yili tantanali ravishda ar-Rusafaga[5], otasi at-Toiy qurdirgan hamda ota-onasi ham dafn etilgan oilaviy maqbaraga koʻchirilgan[59]. Al-Qoim tinch va kurashlarsiz vorislikni qabul qildi[60].

Merosi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

O‘rta asr manbalarida al-Qodir haqida yumshoq xulqli muloyim shaxs deya ijobiy fikr bildirilgan. Xalifa odamlar orasida yashirincha yurib, kambagʻallarga sadaqa berib turgan. Oddiy odamlar oʻz shikoyatlarini aytishi mumkin boʻlgan jamoat yigʻinlarida (mazalim) muntazam qatnashgan[5]. 12-asrda yashagan taniqli musulmon ulamosi Ibn al-Jauziy al-Qodirning shaxsiy diniy sadoqati va taqvodorligini ulugʻlab, uni „eng yaxshi abbosiy xalifalaridan biri“ deb hisoblagan[61]. Xalifaning shaxsiy tejamkorligi shu darajada ediki, 11-asr oxirida yashagan vazir va tarixchi Abu Shuja al-Ruzravoriy uni „abbosiylarning rohibi“ deb atagan[13]. Ibn al-Javziy ham, biroz keyinroq tarixchi Ibn al-Asir ham al-Qodir hukmronligi davrida Abbosiylar sulolasi va xalifalik mavqei avvalgi obroʻ va nufuzini tiklay boshlaganini ta’kidlashgan[62].

Al-Qodir hukmronligi Abbosiylar xalifaligi va sunniy islom tarixida muhim burilish davri bo‘ldi. Avvalgi Abbosiy xalifalari moʻtazila kabi ratsionalistik maktablarga xayrixoh boʻlgan. Bunga konservativ anʼanaviy sunniy ulamolar qarshilik koʻrsatgan. Sunniylikning eng koʻzga koʻringan ulamolaridan biri, hanbaliy mazhabi asoschisi Ahmad ibn Hanbal xalifa al-Maʼmun (h. 813–833) asos solgan inkvizitsiyaga oʻxshash mihna tomonidan taʼqib qilingan edi[63]. Boshqa tomondan qaraganda, Al-Qodir xalifalikni konservativ sunniylik, xususan, hanbaliy mazhabini himoya qilib oʻzgartirishga muvaffaq boʻlgan[63]. Oʻz nomidan chiqarilgan farmonlardan tashqari, ilohiyot va huquqshunoslarning asarlarini ham koʻchirtirgan. Al-Movardiyning al-Iqno yoki hatto mashhur al-Ahkam as-Sultoniyya, al-Quduriy va Abdulvahhob al-Malikiy muxtasarlari, shuningdek, Ali ibn Sa’id al-Istakhriyning botiniy ta’limotlarini rad etish ham xalifaning iltimosiga binoan tuzilgani aytiladi[64].

Al-Qodirning farmonlari manbalarda toʻliq saqlanib qolmagan boʻlsa-da, bugungi kungacha yetib kelgan qoʻshma „Qodiriy aqidasi“ (al-Iʿtiqād al-Qādirī) al-Qoim hukmronligi davrida ham amalda boʻlgan[65]. Bunday e’tiqod shaklining qaror topishi sunniylik tarixida muhim ahamiyat kasb etadi. Ungacha sunniylar o‘zlarini asosan shialarga qarshi deb hisoblashgan, ammo tarixchi Hugh Kennedy ta’kidlaganidek, „endi sunniylikni da’vo qilgan har bir kishi qabul qilishi kerak bo‘lgan ijobiy e’tiqod mavjud edi“[53]. Al-Qodirning e’tiqod bayonotida e’tiqod va aksincha, kofirlik ta’rifi[66] hamda sunniy huquqshunoslarga fatvo berish uchun andoza berilgan[55]. Shialik amaliyotlarining qoralanishi sunniylik va shialik o‘rtasida shu paytgacha mavjud bo‘lmagan keskin farqni yuzaga keltirdi. Natijada, Kennedyning so‘zlariga ko‘ra, „endi oddiy musulmon bo‘lish mumkin emas edi, musulmon odam sunniy yoki shia boʻlar edi“[32]. Shunday qilib, al-Qodir oʻzlarini sunniylik va Abbosiy xalifaning himoyachisi deb bilgan yangi davlat saljuqiy turklar buvayhiylarni yoʻq qilishi bilan yakunlangan XI asr „sunniy uyg‘onishi“ uchun mafkuraviy asoslar yaratdi[63].

Al-Qodirning qirq yillik hukmronligi, undan keyin al-Qoim (h. 1031–1075) boshchiligidagi xuddi shunday uzoq hukmronlik ko‘p jihatdan Abbosiy xalifaligida barqarorlikni tikladi[60]. Abbosiy xalifalarning mustaqil siyosiy kuch sifatida qayta namoyon boʻlishini boshlab berdi. Abbosiylarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri hokimiyati Bag‘dod va uning atroflari bilan cheklangan bo‘lsa-da, Abbosiy xalifa siyosiy qonuniylik manbasi oʻlaroq keng musulmon dunyosida sezilarli ta’sirga ega edi. Xalifa XII asrda hatto Iroqni to‘g‘ridan-to‘g‘ri nazorat ostida ushlashni ta’minlash uchun yetarli mustaqil harbiy qudratni tiklashga muvaffaq bo‘ldi[67][68].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ El-Azhari, T.. Queens, Eunuchs and Concubines in Islamic History, 661-1257, Edinburgh Studies in Classical Islamic History and Culture. Edinburgh University Press, 2019 — 85-bet. ISBN 978-1-4744-2319-9. 
  2. ↑ Rudainy, Al; Saud, Reem „The Role of Women in the Būyid and Saljūq Periods of the Abbasid Caliphate (339-447/9501055&447-547/1055-1152): The Case of Iraq“. University of Exeter (2015-yil 12-iyun). Qaraldi: 2024-yil 14-aprel.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Busse 2004, s. 201.
  4. ↑ Massignon, L.; Mason, H.. The Passion of Al-Hallaj, Mystic and Martyr of Islam, Volume 2: The Survival of Al-Hallaj, Bollingen Series. Princeton University Press, 2019 — 142-bet. ISBN 978-0-691-65721-9. 
  5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 Küçükaşcı 2001, s. 127.
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 6,12 6,13 6,14 6,15 6,16 6,17 6,18 6,19 Sourdel 1978, s. 378.
  7. ↑ Kennedy 2004, ss. 216, 239.
  8. ↑ Busse 2004, s. 193.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Busse 2004, s. 69.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Busse 2004, s. 70.
  11. ↑ Busse 2004, ss. 157–159.
  12. ↑ Busse 2004, s. 341.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 El-Hibri 2021, s. 193.
  14. ↑ 14,0 14,1 Busse 2004, s. 71.
  15. ↑ Donohue 2003, ss. 97 (note 378), 119.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Busse 2004, s. 151.
  17. ↑ Busse 2004, ss. 70, 153.
  18. ↑ Busse 2004, ss. 70, 154.
  19. ↑ Busse 2004, ss. 70–71.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 20,5 Kennedy 2004, s. 239.
  21. ↑ Busse 2004, ss. 71, 134, 138, 301–302.
  22. ↑ Busse 2004, s. 313.
  23. ↑ Busse 2004, s. 230.
  24. ↑ Busse 2004, s. 249.
  25. ↑ Donohue 2003, ss. 32–33.
  26. ↑ Busse 2004, s. 136.
  27. ↑ Busse 2004, s. 254.
  28. ↑ Busse 2004, ss. 220–221.
  29. ↑ Sourdel 1978, ss. 378–379.
  30. ↑ Busse 2004, ss. 136–137.
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 31,3 31,4 Sourdel 1978, s. 379.
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 Kennedy 2004, s. 240.
  33. ↑ Donohue 2003, s. 119.
  34. ↑ El-Hibri 2021, s. 200.
  35. ↑ Brett 2004, s. 688.
  36. ↑ El-Hibri 2021, ss. 193–195.
  37. ↑ Busse 2004, ss. 431–432, 435.
  38. ↑ Busse 2004, s. 432.
  39. ↑ Busse 2004, ss. 432–433.
  40. ↑ Busse 2004, s. 138.
  41. ↑ Busse 2004, ss. 138, 268–269, 286–288.
  42. ↑ 42,0 42,1 El-Hibri 2021, s. 195.
  43. ↑ Busse 2004, s. 412.
  44. ↑ Busse 2004, ss. 365–366.
  45. ↑ El-Hibri 2021, ss. 195–196.
  46. ↑ El-Hibri 2021, ss. 199–200.
  47. ↑ Busse 2004, ss. 281–291.
  48. ↑ Busse 2004, ss. 138–139, 444–445.
  49. ↑ El-Hibri 2021, ss. 121–125.
  50. ↑ El-Hibri 2021, ss. 125–126.
  51. ↑ Makdisi 1997, ss. 8, 10.
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 Makdisi 1997, s. 8.
  53. ↑ 53,0 53,1 Kennedy 2004, ss. 239–240.
  54. ↑ El-Hibri 2021, s. 196.
  55. ↑ 55,0 55,1 Makdisi 1997, s. 9.
  56. ↑ 56,0 56,1 Busse 2004, s. 139.
  57. ↑ Busse 2004, s. 154.
  58. ↑ Busse 2004, s. 72.
  59. ↑ Busse 2004, ss. 200–201.
  60. ↑ 60,0 60,1 El-Hibri 2021, s. 203.
  61. ↑ Busse 2004, s. 140.
  62. ↑ Busse 2004, ss. 134, 140.
  63. ↑ 63,0 63,1 63,2 Griffel 2006, s. 782.
  64. ↑ Küçükaşcı 2001, s. 128.
  65. ↑ Makdisi 1997, ss. 8–10.
  66. ↑ Busse 2004, ss. 139–140.
  67. ↑ Hanne 2007, ss. 21, 24–25.
  68. ↑ El-Hibri 2021, ss. 8–10.

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Al-Qodir
Tavalludi: 947 Vafoti: 1031-yil 29-noyabr
Sunniylik unvonlari
Oldingisi Abbosiylar xalifasi
991-yil 22-noyabr — 1031-yil 29-noyabr 		Keyingisi 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Al-Qodir&oldid=5268842" dan olindi