Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasi

Hoja Ahmad Yassaviy maqbarasi
Umumiy maʼlumot
Maqomi	Maqbara
Turi	Temuriylar meʼmorchiligi
Shahar	Turkiston
Mamlakat	Qozogʻiston
Koordinatalar	43°17′52″N 68°16′15″E
Qurilishi boshlangan	XIV asr
Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasi Vikiomborda

Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasi — Turkiston shahrida XIV asrning oxirlarida Sohibqiron Amir Temurning buyrug‘i bilan barpo etildi. Turkiston shahridagi Ahmad Yassaviy maqbarasi — o‘rta asr binokorligining nodir namunasi. U XII asrda ijod qilgan butun sharq dunyosiga mashhur qadimgi turkiyzabon shoir, soʻfizmning yassaviyya tariqati asoschisi Ahmad Yassaviy sharafiga aynan shunday nomlangan. Yassaviy uning (Yassidan chiqqan maʼnosida) taxallusi.

1815-yilda o‘zbek minglar sulolasining vakili Qo‘qon xoni Umarxon Xoja Ahmad Yassaviy qabrini ziyorat qildi va ushbu mashhur ziyoratgohning barcha shayxlariga sovg‘alar berdi.

Suratlari

• 
• 
• 
• 
  1879-yil
• 
• 
• 

Joylashuv

Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasi hozirgi Turkiston shahrining shimoli-sharqida joylashgan (avvalgi nomi Hazrati Turkiston), qadimgi karvon savdo markazi, avval Xazret deb atalgan. Qozogʻistonning janubiy qismida Yassi yaqinida joylashgan bo‘lib, u hozirda arxeologik qadamjolardan biri.

Arxeologik hududning oʻrta asr inshootlari, jumladan, boshqa maqbaralar, masjidlar va hammomlar qoldiqlari o‘sha davr ijtimoiy-maʼrifiy muhitidan darak berishi bilan xarakterli. Xoja Ahmad Yasssaviy maqbarasining shimolida 1970-yillarda qalʼa devorining qayta tiklangan qismi tarixiy hududni zamonaviy shahar taraqqiyotidan ajratib turadi[1].

Arxitektura

Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasining, ayniqsa, kirish eshigi va ichki qismidagi tugallanmagan holati yodgorlik qanday loyihalashtirilgani va qurilganligini meʼmoriy jihatdan yaxshiroq tekshirish imkonini beradi. Struktura toʻrtburchaklar shaklida boʻlib, oʻlchami 45,8 × 62,7 m (150,3 × 205,7 fut) va balandligi 38,7 m (127,0 fut)ni tashkil qiladi. Janubi-sharqdan shimoli-gʻarbga yoʻnalgan.

Qurilish uchun asosiy material sifatida ganch — ohak, gips va loy bilan aralashtirilgan kuydirilgan gʻisht ishlatilgan. Asl poydevor uchun suvning kirib kelishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun 1,5 m (4,9 fut) chuqurlikdagi loy qatlamlari ishlatilgan. Ular zamonaviy restavratsiya ishlarida temir-beton bilan almashtirildi. Maqbaraga asosiy kirish eshigi janubi-sharqdan bo‘lib, u orqali ziyoratchilar 18,2 × 18,2 m (59,7 × 59,7 fut) bo‘lgan, Kazandik («mis xona») nomi bilan mashhur bo‘lgan asosiy zalga kirishadi. Bo‘lim Markaziy Osiyodagi eng katta g‘ishtli gumbaz bilan qoplangan bo‘lib, diametri 18,2 m (59,7 fut). Qozondik markazida diniy maqsadlarda foydalaniladigan bronza qozon joylashgan. Yassaviy maqbarasi shimoli-gʻarbdagi binoning oxiridagi markaziy oʻqda joylashgan boʻlib, sarkofag qismning aynan oʻrtasida joylashgan boʻlib, uning tomi qoʻsh gumbazli qovurgʻali — ichki gumbazi 17,0 m (55,8 fut) boʻlgan va tashqi gumbaz balandligi 28,0 m (91,9 fut). Gumbazning tashqi tomoni oltin naqshli olti burchakli yashil sirlangan koshinlar bilan qoplangan. Ichki qismi muqarnas deb nomlanuvchi alebastr stalaktitlari bilan bezatilgan. Umumiy soni 35 dan ortiq boʻlgan inshootdagi qoʻshimcha xonalarga majlislar xonalari, oshxona, kutubxona va devorlarida och koʻk rangli geometrik va gul naqshlari tushirilgan masjid kiradi. Maqbaraning tashqi devorlari geometrik naqshlarni tashkil etuvchi sirlangan koshinlar bilan qoplangan, kufiy va suls epigrafik bezaklari Qur'ondan olingan. Dastlabki rejalarda ikkita minora qo‘shilishi ham ko‘zda tutilgan, ammo 1405-yilda qurilish to‘xtatilganda bu amalga oshirilmadi[2].

Diniy va madaniy ahamiyatga ega

Temuriylar buyurgan kattaroq maqbara ziyoratgohning diniy ahamiyatini yanada oshirdi. Qozoq xonligi davrida taniqli shaxslar yodgorlik yaqinida dafn qilishni afzal ko‘rganlar. Jumladan, Abulxayr, Rabiyi Sulton-Begim, Joʻlbarisxon, Esimxon, Ondan-Sulton (Shigʻayxonning oʻgʻli), Ablayxon, Qoz davusti Kazbekbi. Maqbaraning muqaddas obroʻsi begona yurtlarga ham yetib bordi. XVI asr boshlarida qoʻshni oʻzbek xonligidan Muhammad Shayboniyxonning vorisi boʻlgan Ubaydullaxon keyinchalik Moʻgʻullar imperiyasining asoschisi boʻladigan Boburga qarshi jangidan oldin maqbarada toʻxtagan. Agar gʻolib chiqsa, uning hukmronligi shariat qonunlariga toʻliq amal qilishiga qasam ichadi.

Sovet davrida yodgorlik ommaviy ravishda yopilganiga qaramay, tartib bekor qilinganidan keyin maqbara ziyoratchilarni jalb qilishda davom etgan. Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasi hozirgi kungacha qozoq musulmonlarining ziyoratgohi boʻlib kelgan. Demak, Turkiston shahri Oʻrta Osiyo musulmonlari uchun ikkinchi Makka boʻldi. Darhaqiqat, maqbaraning shahar uchun ahamiyatini Turkistonning sobiq nomi Hazrati Turkiston tasdiqlaydi, bu soʻzma-soʻz “Turkiston avliyosi” degan ma’noni anglatadi va toʻgʻridan-toʻgʻri Yassaviyga ishora.

O‘ziga xos qozoq millati paydo bo‘lgan avvalgi Qozoq xonligining poytaxti sifatida Turkiston hozirgi Qozog‘istonning madaniy yuragi bo‘lib qolmoqda. Maqbara soʻfiy ilohiyot olimi va xonlikning qozoq zodagonlari dafn etilgan joy boʻlib, shaharning nufuzini yanada oshirdi. Qozoq millati va Markaziy Osiyo islom dinining hozirgi zamonda ham davom etishi Turkistonning tarixiy va madaniy ahamiyati, markazida Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasi ekanligidan dalolat beradi. Islom olamining eng buyuk maqbaralaridan biri sifatida qabul qilingan u saqlanib qolgan va mintaqadagi e’tiqod va me’morchilik yutuqlarining muhim yodgorligi bo‘lib qolmoqda[3].

Adabiyotlar

• Muhammad Hakimxon Toʻra ibn Maʼsumxon Toʻra. “Muntaxab ut-tavorix” (Xo‘qand va Buxoro tarixi, sayohat va xotiralar), fors-tojik tilidan Sh.Vohidov tarjimasi. Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2010-y.