Yassaviylik

Yassaviylik — tasavvufdagi tariqatlardan biri. Asoschisi Ahmad Yassaviy. 12-asrda Oʻrta Osiyoda paydo boʻlgan. Ya. taʼlimotiga koʻra, komil murshid (shayx)ning zimmasidagi birinchi vazifa oliy insoniy sifatlarni oʻzida mujassam etish, shariat ilmini mukammal egallab, soʻng muridlarni ortidan ergashtirishga erishishdir. Ya.ka koʻra, murid quyidagi talablarga rioya qilishi zarur: biror kishini oʻz murshididan ustun qoʻymasligi va unga mutlaq ehtirom bilan bogʻlanishi; zikr va idrok sohibi boʻlishi, ustozining ramzi va ishoratlarini oson ilgʻashi; soʻzda toʻgʻri, vaʼdaga vafodor boʻlishi; ustozining amr, taklif, vaʼz va nasihatlarini nazardan soqit etmay kamolga intilishi. Haziniyning "Javohir ulabror" asarida Ya.ning asoslari quyidagicha qayd qilingan: tavhidga asoslangan tasavvufiy tushunchalar; shariat va paygʻambarning sunnatiga mutlaq bogʻliqlik; shariatga tayangan tariqat; riyozat va mushohada; xilvat va zikr. Ya.da ilmmaʼrifat egallash, himmat va saxovat tuygʻularini kamol toptirish, nafsga qarshi kurashda sobit boʻlish, halol mehnat bilan rizq topishga alohida ahamiyat berilgan. Ya. zikri jahriyga asoslanilgan. Tasavvuf taʼlimotiga koʻra, insonning asl vatani mutlaq borliq. Inson shu borliqda paydo boʻlgan, oʻsha muqaddas borliqqa qaytmogʻi muqarrar. Shu bois haqiqiy sufiy vatan va vatanparvarlik borasida tor tushunchaga berilmasligi kerak. Ya. koʻplab olim, shoir va davlat arboblari qalbini zabt aylagan. U faqat Movarounnahrda emas, balki Xuroson, Ozarbayjon, Turkiyada ham keng tarqalgan.

Shakllanish bosqichi

Bu tariqatning shakllanishi Abbosiylar xalifaligidan mustaqil bo'lgan alohida siyosiy hokimiyatlarning shakllanishi bilan bir vaqtga to'g'ri keladi. Ikkinchi davr - Turkistonda so'fiylik dunyoqarashi va tariqatlarining Yassaviy hayotidan Oltin O'rda davlati tashkil topishigacha bo'lgan davr.Yassaviy tariqatining shakllanishining dastlabki shartlari haqida turlicha qarashlar mavjud.Yassaviy tariqatining asosi “Mubayiadun ” va “Karmat” ta’limotlaridan boshlanadi,degan xulosa Bag’dod va Xurosonning tasavvufning shakllanishiga sezilarli ta’sir ko’rsatmaganligidan kelib chiqadi.Yaʼni Turkiston oʻlkasidagi dualistik manixiylik taʼlimoti va anʼanaviy tariqatlar asosida shakllangan mubaydlar taʼlimotining tabiiy davomi sifatida qaraladi.Turk tarixchisi Z.Validiy Toʻgʻon Yassaviy ta’limoti manixiylik va shofe’iylik asosida shakllanganligini,u qoraxoniylar sulolasidan chiqqanligini aytadi.

Yassaviy ta’limoti nazariydir

Nazariy jihatdan Yassaviy ta’limoti qalb,xohish va ilhom yoʻli orqali ma’rifat va botinlikka qaratilgan.Ya’ni,uning ta’limoti ma’naviy va nafsga toʻla boʻlsa,karmatiylar butunlay siyosiy boʻlsa,tabiatan aqida (aqida) boʻlsa,Yassaviy tariqati butunlay ma’naviyatdir.Yassaviy tariqatini Halloj al-Mansur yoʻlining davomi deb ta’kidlaganlar qatorida fransuz sharqshunos olimi Msignon Lui ham bor.Uning “Alloj al-mansur” asarida Hallojning turkiy islomdagi oʻrni keng muhokama qilinadi.Yassaviy Hallojni islom avliyolaridan biri deb tan olgan.Isbatiyya so'fiylik mazhabi vakili Mansur al- Halloj so'fiylik dunyoqarashi toifalarining ("fana fi Alloh" (Allohga ergashish),"muhabbatulloh"(Allohga ishq),"tark-i dunyo" ("tark-i dunyo") ("Allohga ergashish"), "muhabbatulloh" ("Muhabbatulloh") (Allohga ishq),"tark-i dunyo"("Allohga ergashish") kabi so'fiylik dunyoqarashining asosiy belgilarini ajratib ko'rsatdi.Allohdan yuz o'girish), "hikmat"(hikmat),"sevgi (ochiq)","murakaba" (o'z-o'zini tanqid qilish),"tasfiyya-i kalb"(qalbni poklash).Ayrim istisnolar boʻlmasa, Yassaviy ta’limotining mazmuni Halloj ta’limotiga mos keladi. Biroq, bu ta'limotning nazariy asosiga ko'ra, malamiya sektasining xususiyatlari isbatiyadan ustun turadi. Shunga qaramay, Yassaviy donishmandlarida Mansur nomi va yoʻli koʻp tarannum etilgan. Malamiya ta’limoti (asoschisi Boyazid Bistamiy) odatda an’anaviy turkiy dunyoqarashga asoslanadi. Inson ruhiyati holatini oʻrganishga qaratilgan malamit dunyoqarashi sezgi va sezgi orqali xudoga boʻlgan “orzu”, “ragʻbat” va “ istigʻroq ” holati bilan bogʻlangan. Bu Xudoga itoat qilishning yo'lidir.

Malamiyada haqiqatga xizmat qilish xalqqa xizmat qilish ekan, insonni sevish asosiy talabdir.Yassaviy ta’limotining zamirida Malamiyadagi soʻfiylar ruhiyati yotadi.Asosiysi, insonning jinsiy, hayvoniy tabiatini yo'q qilish;sakr-ochiq (kuchli ishq) va wird (zikr) arkshi fana (ozodlik maqomi) maqomiga erishish;nafas olmoq,zavq olmoq;satr - insonning ibodat va amallarini yashirish;Uajd – insonning “men”ini yoʻqotishi,Haqni topishi va Allohga yuzlanishi kabi ruhiy holat va maqomdir.Malamiya tabiatining barcha xususiyatlarini “Divoni hikmat” va “Miratul kulub”da koʻrish mumkin.Bu yerda malamizm soʻfiylik falsafiy ta’limot boʻlib, uni keyingi asrlarda sekta sifatida paydo boʻlgan malamizm bilan aralashtirib yubormaslik kerak. Haziniy oʻzining “Javohir ul Abror min Amuaj-il Bihor” (“Dengiz toʻlqinlarida ezgulik gavharlari” yoki “Sirlari”) asarida Yassaviy tariqatining asosiy xususiyatlari, komillik yoʻlida shogirdlarga qoʻyiladigan talablar haqida koʻp yozgan. Haq yo'lidagi azizlarning").

Asosiy axloqiy tamoyillar

1) O'qituvchi va talaba o'rtasidagi munosabatlar:

• murid (shogird) hech kimni shayxidan (ustozidan) ortiq hisoblamasligi va unga itoat qilishi kerak (chunki tariqatga, ma’naviy kamolot yoʻliga kirgan shogird ustozdan ajralib, mustaqil yursa, uning ma’naviy kamolot yoʻli yopiladi.);
• shayxining ahvolini va ishoralarini tushuna olishi uchun aqlli va sezgir bo'lsin;
• shayxning so'z va ishlariga e'tibor berish ;
• sadoqat bilan xizmat qilishi, yolg'on gapirmasligi, yashirin bo'lishi kerak;
• zarurat tugʻilsa, murid shayxning ehtiyojlari uchun oʻzi bilan birga butun mol-mulkini berishga tayyor boʻlishi kerak, chunki aks holda “ ichki (ichki) manba”ni ochib boʻlmaydi;
• shayx sirlarini saqlashi, barcha targʻibot, va’z va koʻrsatmalarga amal qilishi;
• Haq yo'lida shayx uchun jon berib, uning do'stiga do'st, dushmaniga dushman bo'lishi kerak (bu shartlar psixologik).

2) Oxirgi 6 jumla (ahkam):

• Xudoni tan olish;
• saxiylik;
• haqiqiy halollik;
• yakinning to'yinganligi (cheksiz bilish);
• xavf ;
• tafakkul (chuqur fikr).

3)Shayx boʻlmoq:din ilmi bilan toʻyingan boʻlmoq,muloyim sabrli, diqqatli boʻlmoq, haqiqatga qanoat qilmoq, haqiqatga yaqin boʻlmoq.

4) Mazhabning 6 ta vazifasi (majburiy):

• mukammallikka intilish;
• Haqiqatga yaqinlashishga urinish;
• Haqiqatga intilish;
• Haqiqat yo'lida xavf va umidda bo'lish;
• doimiy xotira;
• doimo Haqiqat haqida gapiradi.

5) Mazhabning 6 xil an'anaviy usuli (sunnat):

• ko'p odamlar bilan ibodat qilish;
• ertalab hushyor turing;
• muntazam ichak harakatlari, tozalik;
• doimo Xudoning qudratida his qilish;
• Allohni hech qachon unutma ;
• oqilona va yetuk kishilarga, hukmron hukmdorga itoatkor boʻlish.

6) Mazhabning 6 ta maxsus sifati (mustahab):

• mehmondo'stlik;
• mehmonxona holatiga qarab;
• mehmonning tez-tez qo'nishi yaxshi ekanligini bilish;
• mehmonlar soniga e'tibor bering;
• mehmonning xohishini bajarish;
• Xoja Ahmad Yassaviy va zamonasi shayxi uchun duo qilish.

7) Mazhabning 6 ta axloqiy qoidalari:

• tiz cho'kib, sodda, muloyim;
• o'zini hammadan past his qilish;
• har kimni o'zidan ustun deb bilish;
• o'qituvchilarga hurmat;
• shayxlar oldida ruxsatsiz gapirmaslik;
• maslahatlarini unutmang.

8) Mazhabga kirgan shogirdning yetukligi uchun 4 ta shart:

• joy (bo'sh joy),
• omon qolish (vaqt),
• mihuan (birodarlik - o'zaro hamkorlik),
• rabt-i Sulton (davlat rahbariga fidokorona ixlos).

9)Yasaviy tariqati baland ovozda qiroat qiluvchi “zahriy tariqat”dir. Ayrim olimlar Xoja Ahmad Yassaviyni jahriy tariqatning asoschisi deb hisoblaydilar.Yassaviy tariqati qoʻllagan zikr turi soʻfiylik adabiyotida koʻpincha “ara zikr” deb ataladi

10)Yassaviy tariqatining amali,ixlosmandning diqqatini muayyan maqsadga qaratish va muridning ruhiy holatini tashqi dunyodan uzoqda joylashgan qorongʻu joyda,ya’ni yerdan qazilgan joyda,ma’lum muddatga tarbiyalashdan iborat vaqt davri.XII asrda Yasaviy tariqati Mauroannahr, Turkiston, Fargʻona,ya’ni hozirgi Qozogʻiston,Oʻzbekiston, Qirgʻiziston,Turkmaniston,Tojikiston hududlariga tarqaldi. Bu yerda Yassaviy ta’limoti, ma’naviy qadriyatlari izdoshlari oʻz izlarini qoldirdilar. Shuningdek, turkiy madaniyatga asoslangan barcha tariqatlar ham shu tariqat asosida shakllangan. Buni Naqshbandiya va Kubroiya (Najmiddin Kubro) turkumidagi Xoja Ahmad Yassaviy shogirdlarining uchrashuvida koʻrish mumkin.