Kobulshohlar

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
(Kobulshohlar sulolasidan yoʻnaltirildi)
Turkshohiylar sulolasi
Kobulshohlar
shohlik, imperiya
[[Alchon Hunlari|←]]
 
[[Nezak Hunlari|←]]
 
[[Eftallar|←]]
 
←
665 — 822[1][2].


→
 
→
 
→
Ilk Turkshohiy hukmdori Barha Tegin tangasi[3], „Shoh Ranasrikari“ deb yozilgan (Brahmi yozuvida: „Sri Ranasrikari“, „Robbiy urush orqali mukammallikni beradi“), Turkshohiy tamgʻasi ham mavjud: . Bu realistik portretda shoh uzun ustki kiyim kiygan, uchta hilolli toj taqqan va tamgʻada turkiy mifologiyadagi afsonaviy boʻri boshi mavjud[4]. Oʻsha paytdagi Turklar ham Mongoloid irqida boʻlgan[5]. VII asr oxiri va VII asr boshlari[6][7][8]. Turkshohiylar tamgʻasi.
Poytaxti Kobul (yozgi poytaxt), Udabhandapura (qishki poytaxt)
Til(lar)i Baqtriya tili

Kobulshohlar (yoki Turkshohiylar) – milodiy VII—IX asrlarda Kobul va Kapisadan Gandharagacha hukmronlik qilgan gʻarbiy turkiylar sulolasi[1][9][10]. Ular turkiylarning xalaj qabilasiga mansub boʻlgan boʻlishi mumkin[11][12][13]. 560-yillardan boshlab Gʻarbiy turkiylar asta-sekin Movarounnahrdan janubi-sharqqa qarab kengayib, Baqtriya va Hindukush mintaqasini egallab, mustaqil davlatlarni tashkil qilishdi[14]. Kobulshohlarni Toxaristondagi Gʻarbiy Turk Yabgʻularining siyosiy davomchisi deb atash mumkin[9]. Hindikush mintaqasida ular Nezak hunlarini siqib chiqargan. Shuningdek Xioniylar yoki Hun xalqlaridan kelib chiqqan deb hisoblanadigan Baqtriya hukmdorlarining soʻnggi sulolasi ham edi[9]. Ushbu sulolaning rasmiy tili xalaj tili ham boʻlishi mumkin chunki arab manbalaridan birida sulola yozishmalari haqida gap ketgan. Rutbil unvoni bilan hukmdorlik qilgan Gʻazna hukmdori va Kobulshoh oʻrtasidagi yozishmalar xalaj tilida yozilganligi qayd etilgan[15]. Kobulshohlar sulolasi Sosoniylar imperiyasi Rashidun xalifaligi tomonidan bosib olingan paytda paydo boʻlgan. 250 yildan ortiq vaqt davomida Abbosiylar xalifaligining sharqqa qarab kengayishiga qarshilik koʻrsatib turgan va keyinchalik eramizning IX asrida Safforiylar sulolasi tomonidan bosib olingan[16]. Kobuliston Kobulshohlar sulolasining markazi boʻlgan[17].

Hududiy chegaralar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gʻarbiy turkiylar hukmdori Tun Yabgʻu Xoqon qoʻl ostidagi turklar Hindukushdan oʻtib, milodiy 625-yildan boshlab Gandharaning Hind daryosigacha boʻlgan hududlarini egallab ola boshlagan[18][19]. Umumiy Kobulshohlar hududi Kapisidan Gandharagacha choʻzilgan[20][21][11]. Gandhara hududi sharqda Kashmir qirolligi va Kanauj qirolligi bilan chegaradosh boʻlgan[20]. Milodiy 723—729-yillarda bu hududga tashrif buyurgan Koreyalik sayohatchi Xui Chao bu hududlarni turk podshohlari boshqarganligini oʻz esdaliklarida yozib oʻtgan[22].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Afsonalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sulola nomi haqida turli afsonalar mavjud. Afsonaning bosh obrazi Barxatekin nomi ham bahsli. Bu nom Beruniyda ن برختك shaklida qayd etilgan. Tadqiqodchilar tomonidan bu atama turlicha talqin qilinadi. Turkiy „böri“ va „tegin“ soʻzlarining birlashmasidan kelib chiqqan boʻlishi mumkin degan talqin mavjud. Yaʼni qadimiy turkiy ikki soʻz asosida „böri“ – qadimgi turklarning totemi va „tegin“ shahzoda maʼnosida Boʻritegin sulolaviy nomi shakllangan boʻlib, u hind tili qonuniyatlariga asoslanib, Barxatakin shaklini olgan[23].

Tashkil topishi: arablarning hujumi va nezaklarning koʻchirilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Soʻnggi Nezak hukmdori Gʻar-elchi eramizning 653-yilida Tan sulolasi hujjatlarida Jibin (sobiq Kapisi / Kobuliston) shohi sifatida qayd etilgan[24]. U, 661-yilda yangi tashkil topgan Xitoyning vassali Ansi davlatidagi Jibin hududi hokimi qilib tayinlangan. Oʻsha yili arablar bilan tinchlik shartnomasini tuzishda vositachi boʻlgan hukmdor boʻlishi ham mumkin[25]. Sulh tuzilganiga qaramay, milodiy 664—665-yillarda Abdurrahmon ibn Samura xalifalik urushlarida boy berilgan hududlarni qayta egallash uchun yurish boshlagan. Kobul milodiy 665-yilda bir necha oylik qamaldan soʻng Arablar tomonidan bosib olindi. Biroq tez orada qoʻzgʻolon koʻtarilib ozod qilingan. Biroz vaqtdan keyin yana arablar tomonidan bir yil davom etgan qamal boshlangan, natijada shahar qayta ishgʻol qilingan. Shaharning ishgʻol qilingach arablar nezak hukmdorlarini oʻlimga hukm qilishgan. Ammo ular Islomni qabul qilganidan keyin hukmdan qutulib qolishgan[26]. Tez orada (666/667— ?), Nezaklar oʻrniga dastlab Zobuliston, soʻngra Kobuliston va Gandharada Kobulshohlar sulolasi paydo boʻlgan[27]. Ularning etnik jihatdan qaysi millatga mansubligi hali hamon munozarali boʻlib turibdi. Kapisi shahrining birinchi hukmdori Al-Beruniy tomonidan Barha Tegin deb atalgan va u ilgari harbiy xizmatdagi qoʻmondon boʻlgan.

Shuningdek arab tarixchilaridan biri Xalifa ibn Xayyot (vafoti 860) „Tarix“ asarida 666-yillarda Kobul vodiysidagi Kobulshoh arablarni magʻlub etdi va ularni kobuldan haydan chiqarishni uddasidan chiqqanini yozadi. Bu maʼlumotlar shuni aytishga imkon beradiki, Kobul vodiysi va unga tutash hududlarda Kobulshohlar sulolasining hokimiyati 650-yildan ancha oldin oʻrnatilgan boʻlishi mumkin[28].

Tan protektorati va Toxar yabgʻuligiga vassallik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bolo Hisor qal’asi, Kobulning gʻarbiy qismida, miloddan avvalgi 5-asrda qurilgan

Kobulshohlar, milodiy 658-yildan boshlab Xitoyning Tan sulolasi protektorati boʻlgan boʻlishi mumkin[29]. Kobulshohlar hududi nominal ravishda bir necha Xitoy qoʻmondonliklariga boʻlingan edi: Kobulning sharqidagi Yege (zamonaviy Mihtarlam) shahri Xiuxuan (修鮮都督府, Xiūxiān Dūdùfû) qoʻmondonligi qarorgohi hisoblangan. Gandhara bilan chegaradagi Yan shahri Yuepan (悅般都督府, Yuèpān Dūdùfû) qoʻmondonligining markaziy qarorgohi boʻlgan, Gʻazna esa Tiaji qoʻmondonligining (條枝都督府, Tiáozhī Dūdùfû) markaziy qarorgohi boʻlgan[30][31]. Xitoy manbalarida, xususan, Sefu Yuanguy yilnomalarida yozilishicha, Kobuldagi turklar Toxar yabgʻuligining vassallari boʻlgan[32]. Toxar Yabgʻusi Pantu Nilining yosh ukasi (xitoy manbalarida Puluo (僕羅)) eramizning 718-yilida Siandagi Tang sulolasi saroyiga tashrif buyurib, Toxar viloyatidagi harbiy kuchlar haqida maʼlumot bergan: "Ikki yuz oʻn ikki saltanat, valiy va amirlar, yabgʻular hokimiyatini tan olishgan (ular orasida „ Zobul shohi ikki yuz ming askar va otlarni, Kobul shohi ikki yuz ming askarni boshqaradi“)", deb alohida eslatib oʻtgan)[32][33].

Arablar bilan ziddiyat[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kobulshohlar Hindiston yarimorolidagi musulmon istilolari taʼsirida boʻlgan. Ushbu xaritada quyidagilar tasvirlangan (ranglar bilan bogʻliq maʼlumotlar): * Choʻl hududlari (Registon choʻli va Tar choʻli) * Zunbillar * Turk Shohlar * Kashmir qirolligi * Sind qirolligi (632—711) keyinchalik Arab xalifaligining Sind viloyati (712—854) * Maitraka qirolligi (475—776)

Barha Tegin davrida Kobulshohlar arablarga qarshi hujumga oʻtdi. Abdurrahmon ibn Samura 665-yilda Siston gubernatori qilib tayinlandi. Shu yilda Kobulshohlar arab qoʻshinlarining hujumini qaytarishib, Araxosiya va Qandahor mintaqalarigacha boy berilgan hududlarni qaytarib oldi[34][35][36]. Poytaxt Kapisadan Kobulga koʻchirildi[37]. Milodiy 671-yilda Rabi ibn Ziyod al-Horisiy Siston gubernatori lavozimini egallaganida qarshi hujum qilib, lashkargohdagi turkiy Rutbillarga hujum qilishdi. Va ularni ar-Ruxxaj (Araxosiya)ga haydab yubordi[34]. Rabining vorisi Ubaydullloh ibn Abu Bakr eramizning 673-yilda noib qilib tayinlandi va u ham ushbu urushni davom ettirdi. Kobulshohlar Kobul va Zobuliston oʻzlarida qolishi uchun tinchlik sulhini qabul qilishga majbur boʻlishdi, Rutbil va Kobul shohi (Kobulshohlar) Siston gubernatori bu hududlarni nazorat qilishini tan olishga majbur boʻlishdi[34]. Barha Tegin hukmronligi haqida koʻp maʼlumot mavjud emas, lekin ilk Kobulshohlar sulolasi tangalari uning davrida zarb qilingan[38]. Barha teginning oʻrniga oʻgʻli Teginshoh(680) keldi, uning shohlik unvoni „Xurosonlik Tegin Shoh“ boʻlgan, u Umaviylar xalifasiga kuchli qarshilik koʻrsatgan boʻlishi mumkin[36][39]. U hukmronlik qilgan hududlar Kobulistondan Gandharagacha boʻlgan hududni oʻz ichiga olgan. Dastlab Zunbillar sulolasiga asos solgan katta akasi Rutbil (turkcha Eltäbär) tomonidan boshqarilgan Zobuliston ham keyinchalik uning hududiga kirdi[39]. Zobul va Kobul shohlari munosabatlari baʼzida keskinroq edi, lekin ular arab bosqinlariga qarshi birgalikda kurashishganr[39][40]. 683-yilda arablar yana bir bor Kobul va Zobulistonni olishga harakat qilishdi, ammo qoʻlga kirita olmadilar. Arablarning sarkardasi Abu Ubayda ibn Ziyod Kobulda asirlikka tushgan va Seyiston hokimi Yazid ibn Ziyod shaharga hujum qilganda oʻldirilgan[9][41]. 684—685-yillarda Kobul qisqa muddatga arablar nazoratiga oʻtgan[41]. 698-yilda Umaviylar xalifaligidan Ubaydulloh ibn Abu Bakr zunbillarga qarshi qoʻshinni boshqarib bordi va magʻlubiyatga uchradi. Katta tovon toʻlashga, uch oʻgʻlini garovga berishga va Zunbillarning hududiga boshqa bostirib kirmaslikka qasamyod qilishga majbur boʻldi[42]. Arab qoʻmondoni Ibn al-Ash’as taxminan 700 ga yaqin askari boʻlgan „Tovus qoʻshini“ bilan yana bostirib kirishga harakat qildi, biroq turklar bilan tinchlik shartnomasi tuzishga majbur boʻldi[43]. Taxminan 710-yilda Teginshoh Zobuliston ustidan toʻliq hukmronlikni qoʻlga kiritgan[39]. Buni Xitoy yilnomalaridagi maʼlumotlardan koʻrish mumkin, unda Zobuliston hukmdorlari „Jibin (Kobul)ga boʻysungan“ deb keltirilgan[44]. Bu davrda Zunbillar va Kobulshohlar arablarga vaqti-vaqti bilan soliq toʻlagan yoki toʻlashga majbur boʻlgan koʻrinadi. Bu bilan u qandaydir siyosiy qaramlikni tan olgan, biroq arablar toʻgʻridan-toʻgʻri harbiy kuch ishlatishga uringanlarida, qattiq qarshilikka uchragan[45]. Milodiy 711-yildan boshlab Kobulshohlar janubi-sharqdan ham musulmonlar tahdidiga duch kela boshladi, chunki Muhammad ibn Qosimning yurishlari Panjob sarhadlaridan Moʻltongacha boʻlgan hududda edi, bu milodiy 854-yilgacha davom etadi[46].

Manbalar orasidagi qarama-qarshiliklar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Balozuriy ham Tabariy kabi oʻsha davrda sodir boʻlgan voqealarni asarlarida keltiradi, lekin ularni biroz Tabariydan boshqacha taʼriflaydi.

Masalan: Tabariy Kobulshohning 661-yilda qochib ketishi haqida yozsa Balazuriy ushbu yilda Kobulshoh tomonidan Kobulni arablardan qaytarib olinishi haqida yozgan. Bu yerda tasvirlangan voqealarda nomuvofiqlikni koʻramiz: 661-680-yillarda Kobulshoh arablardan Kobulni qaytarib oladi, shu bilan birga Kobuldan qochib ketadi degan xulosa kelib chiqadi. J. Markvart va A.Rahmon ham Tabariy maʼlumotlariga shubha bilan qaragan. A.Rahman taʼkidlaydi: Tabariy batafsil maʼlumot bergan, lekin Zobuliston bilan aloqalar va yillardagi maʼlumotlarda chalkashlik mavjud[47].

Tan sulolasi sarmoyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Milodiy 719—720-yillarda Kobulistonlik Tegin(Teginshoh) va Zobulistonlik Eltabar(baʼzida „Shiquer“ deb ataladi) Siandagi Tan sulolasining imperatori Syuantszunga birgalikda elchilar yubordilar. Xitoy imperatori yordam uchun farmonni imzoladi va Kobulshohlarga qaytarib elchi yuborigan Teginshohning taxtga oʻtirganini va buni Xitoyliklarning rasman tan olishi Tangshu yilnomalarida uchraydi :

Milodiy 719—720-yillarda Tan imperatoridan yordam olgan turk shohlar hukmdori, Teginshoh(Jibin (Kobul) podshohi, Xalaj Tegin (hukmdori)")ning tangadagi tasviri[39].

Kaiyuan hukmronligining yettinchi yili, Kobul (Jibin)dan elchilar keldi. Ular dori-darmonlar, astronomiyaga oid kitoblar, maxfiy tibbiy retseptlar va boshqa narsalar olib kelishdi. Imperator esa sovgʻa yuborgan teginga Kobul shohi, Geluodajji (Xalaj) Tegin unvonini berdi.

— Koʻhna Tan kitobi, [39][48]

Ushbu kitobdan koʻchirmadagi "Geluodajji" soʻzi (xitoycha: 葛罗达支, oʻrta xitoy tilida talaffuz qilinishi: kat-la-dat-tcǐe) Xalaj etnonimining xitoycha tarjimasi hisoblanadi. Shuning uchun Teginshoh „Xalaj Tegin“ deb taʼriflangan. Bu unvon uning zarb qildirgan tangalarida ham uchraydi. Milodiy 720-yilda Zobuliston hukmdori Gedaluojhi Xielifa (xitoycha: 葛達羅支頡利) unvonini ogan Tangshudan olingan boshqa bir parchada, Zobuliston (謝䫻, Xiėyù) mamlakati tasvirlanadi, oʻsha davrda Zobuliston Kobulshohga vassali boʻlganligi va Zunbil hukmdori „Shiquer“ deb nomlangani haqida soʻz boradi[49][50]:

    

Bu mamlakatda (Zobuliston) Jibin (Kobulshohlar) va Tuhuoluo (Toxarlar) xalqlari birga hukmronlik qiladilar. Jibin (Kobulshoh) Dashidan (arablardan) himoyalanish uchun xalqining orasidan yigitlarni yollab qo'shin tuzgan . Ular Jingyunning hukmronligining birinchi yilida (710) Tanga elchi yuborib, sovg'alar taqdim etishdi. Keyinchalik ularning barchasi Jibinga bo'ysundilar. Kayyuan hukmronligining sakkizinchi yilida (720) imperator, Gedaluji ("Xalaj") va Xielifa ("Iltäbär") deb nomlanadigan Shiquerning taxtga o'tirilishini tasdiqladi. Ularning elchilari qirol saroyiga Tyanbao davrigacha (742—756) bir necha marta kelgan.

— Koʻhna Tan kitobi, Zobuliston boʻlimi[51]

Bu ikki xitoycha maʼlumot Kobulshohlar va Zunbil hukmdorlarining ikkisi ham Xalaj turklari boʻlganligini tasdiqlaydi[52]. Koreys sayohatchisi Xyecho eramizning 726-yilida elchixonaga qaytib kelgan va Kobul saroyiga sayohati va tashrifi haqida hikoya qilib, turk ("Tʼu-chüeh") podshohlari Gandhara, Kapisa va Zabuliston hududlarini boshqarganligi haqida hikoya qiladi. Oʻsha vaqtda, ular buddistlar edi. Kobul shohi esa Zobul hukmdorining amakisi edi[53][39].

Arablar ustidan gʻalaba[tahrir | manbasini tahrirlash]

Uzun ustki kiyim va etik kiygan, yarim oy shaklli toj va yarim oy shaklda sirgʻa taqqan shoh tasviri. Bu Markaziy Osiyo taʼsiri boʻlishi mumkin, taxminga koʻra Quyosh va Oy xudolarining tasviri boʻlishi mumkin. Fondukiston buddist ibodatxonasining devoriy surati, taxminan miloddan avvalgi 700-yilga oid[54]. Qizil gʻorda tasvirlangan jangchilar bilan oʻxshashliklar bor, bu Gʻarbiy turklar homiyligida Oʻrta Osiyo sanʼatining taʼsiri mavjudligini bildiradi[55].

Milodiy 739-yilda Teginshoh oʻgʻli Fromo Kesaro foydasiga taxtdan voz kechdi[35]:

Kaiyuan hukmronligining 27-yilida (yaʼni milodiy 739-yilda) podshoh Vusan Tela Sa (Teginshoh) keksaligi tufayli oʻgʻli Fulin Jisuo taxtga oʻtirishiga rozi bo'ldi.

— Koʻhna Tan kitobi[39][56]

„Fromo Kesaro“ – „Rimlik Kaesar“ soʻzining fonetik transkripsiyasi boʻlishi ham mumkin[9][57]. U „Sezar“ sharafiga atalgan degan maʼlumot bor. Bu unvon eramizning 717-yilgi Konstantinopol qamalida umumiy arablarni magʻlub etgan va Oʻrta Osiyo orqali Xitoyga elchi yuborgan oʻsha paytdagi Sharqiy Rim imperatori Leo III Isavrning unvoni edi. U milodiy 719-yilda, Kobulshohlar bilan aloqa qilgan boʻlishi mumkin[9]. Xitoy manbalarida „Fromo Kesaro“ soʻzi "Fulin Jisuo" (拂菻罽娑), „Fulin“ (拂菻) deb fonetik oʻzgartirishlar bilan tarjima qilingan[58][57][59]. Fromo Kesaro arablarga qarshi muvaffaqiyatli kurashgan koʻrinadi[9][60]. Uning tangalari arablar magʻlubiyatga uchragani va Fromo Kesaroga oʻlpon toʻlashga majbur boʻlganidan dalolat beradi, chunki tangalarning chetiga Baqtriya yozuvida quyidagi matn bilan zarb qilingan[61]:

Baqtriya tilida old va orqa tarafiga yozilgan sosoniy uslubidagi tanga[62]

Old tarafi: ϕρoµo κησαρo βαγo χoαδηo κιδo βo ταzικανo χoργo
Orqa tarafi: oδo σαo βo σαβαγo ατo ι µo βo γαινδo

Fromo Kesaro, ulug'vor hukmdor, arablarni mag'lub etgan va [ularga] soliq solgan.

— [61][63]

Bu tangalar Fromo Kesaroning zarbxonalaridan chiqmagan, balki oldindan mavjud boʻlgan arab yoki sosoniy tangalari boʻlgan boʻlishi ham mumkin degan taxminlar bor[60]. Fromo Kesaroni gʻalabalari Tibet qiroli haqidagi epik afsonaning qismlariga oʻxshaydi, uning nomi fonetik jihatdan ham oʻxshash: Phrom Ge-sar[9][61]

Tan protektoratining tarqatib yuborilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Milodiy 745-yilda Fromo Kesaroning oʻgʻli Bo Fuzhun[64] (xitoy manbalarida bo Fuzhun (勃匐準)) qirol boʻldi, bu haqda „Koʻhna Tan kitobi“da qayd etilgan[65][66]. U bir vaqtning oʻzida „Soʻl generali“ deb nomlangan Tan unvoniga sazovor boʻlgan, ehtimol bu islom chegaralari kengaytirilayotgan bir paytda, Xitoy va Kobulshohlari oʻrtasidagi strategik munosabatlarga ishora qiladi[46]. Tan askarlarining mintaqadan chiqib ketishi (760-yil), Talas jangidagi strategik magʻlubiyat (751-yil) va An Lushan qoʻzgʻoloni voqealaridan soʻng Kobulshohlarning geosiyosiy mavqeini zaiflashtirdi[67]. Al-Yaʼqubiy yozadiki, taxminan 775—785-yillarda Kobulning Kobulshohlar sulolasi hukmdori Hanxal (Xinxil/Xingil/Xingal)ga uchinchi Abbosiy xalifasi Al-Mahdiy (775—785) tomonidan taklif yuborilib, unga boʻysunishini soʻraydi[68][69][70][71][71][72]. Kobulshohlar ham rozilik berganlik maʼnosida qayta xat joʻnatishadi[73][74][75].

Arablar bilan yangi toʻqnashuvlar va kuchsizlanish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Milodiy VII asr oxirlarida Kobulshohlar davrida buddistlarning Fondukiston ibodatxonasdatasvirlangan qirollik oilasining dafn marosimi. Oʻrta osiyoliklarga xos uzun kiyim, uchli etik kiygan va belbogʻ taqqan shoh va hind koʻrinishidagi malika yostiq ustida qoʻl ushlashib turibdi. Taxminan milodiy 700-yil[76][77][78].

Arablar va Kobulshohlar oʻrtasidagi kurash milodiy IX asrgacha davom etgan[9]. Buyuk Abbosiylar fuqarolik urushidan (milodiy 811—819) foydalanib arab manbalarida „Pati Dumi“ deb nomlangan Kobulshoh Xurosonning bir qismini bosib oldi[58]. Abbosiylar xalifasi Al-Maʼmun fuqarolar urushini tugatib gʻalaba qozonganidan soʻng, u Kobulshohlarga qarshi kurashish uchun qoʻshin yubordi. Milodiy 814—815-yillarda Kobulshohlar Gandharagacha kelgan arab qoʻshinlaridan qattiq magʻlubiyatga uchradilar[79]. Turkshoh endi islom dinini qabul qilishi va Xurosondagi Abbosiylar noibiga har yili 1500000 dirham va 2000 qul soliq toʻlashi kerak edi[79]. Makkaga oltin, kumushlar yuborilgan. Shu jumladan qimmatbaho metallardan yasalgan katta butni ham joʻnatishgan[58]. Al-Azraqiyning milodiy 834-yildagi dastlabki hisobotidan soʻng Qutbiddin shunday yozgan:

Endi bu Shoh islom dinini qabul qilgach, Xalifa but bilan taxtni Ka’ba uchun nazr qilib berish kerak, deb qaror qildi. Shuning uchun Turkshohiylar taxtni Marvdagi Al-Maʻmunga yuborishdi, soʻngra Vositdagi Al-Hasan ibn Sahlga yuborishdi va u oʻz navbatida Balxda boʻlgan o'zining yordamchilaridan biri Nasir ibn Ibrohimga uni Makkaga olib borishni topshirdi. U Makkaga hijriy 201-yilda (milodiy 816) ziyorat paytida, Isʻhoh ibn Muso ibn Iso muqaddas joylarga ziyoratchilarni olib borayotgan paytda kelgan. Nasir ibn Ibrohim but bilan taxtni Umar ibn Xattobga bagʻishlangan maydonning oʻrtasiga, Safo va Marva oraligʻiga qoʻydi, u yerda uch kun turdi.

— Qutbiddin, "Makka tarixi"[80].

Al-Azraqiy, shuningdek, butning batafsil tavsifini berdi, u taxtda oʻtirgan toj kiygan va marvaridli Budda edi, bu dizayn Afgʻoniston va Kashmir mintaqasi uchun ushbu davrga juda xosdir[81]. Janubda Zunbil shohlari hech qanday zarar qilmasdan, qutulib, yana yigirma yil hukmronlik qilishda davom etdilar, eramizning 870—871-yillarda Yaʼqub ibn Lays al-Saffor hukmronligidagi Safforiylar davlati hukmronligiga oʻtdilar[82].

Hindshohiylar tomonidan bosib olinishi (milodiy 822)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Al-Beruniyning yozishicha, Kobulning oxirgi Kobulshohlar sulolasidan boʻlgan hukmdori, Pati Dumining oʻgʻli boʻlgan Lagaturman milodiy 822-yilda Kallar ismli braxminlar vaziri tomonidan taxtdan agʻdarilgan[58][83]. Poytaxti Kobulda joylashgan yangi sulola, Hindshohiylar hokimiyatni egalladi. Janubda Zunbillar eramizdan avvalgi 870-yildagi Safforiylar hujumigacha musulmon kuchlariga qarshi qalʼani ushlab turishgan[84][85].

Jamiyat va din[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kobul yaqinidagi Mes Aynakdagi buddist ibodatxonasining qoldiqlari. Asl koʻrinishi IX asrgacha toʻliq saqlanib qolgan[86].
Xui Chaoning xabar berishicha, Turk podshohi, qirolichasi va ulugʻ kishilar buddizmga eʼtiqod qilgan. Milodiy 726-yil[87].

Afgʻoniston va Gandharadagi Kobulshohlarning salaflari boʻlgan Alchon Hunlari buddizmga halokat keltirgan edi[88]. Xitoylik sayohatchi Xuanzang Hindistonning shimoli-gʻarbiy qismiga taxminan 630-yilda tashrif buyurganida u buddizm keskin tanazzulga yuz tutganligi va ibodatxonalarning aksariyati huvillab qolgani va vayronaga aylangani haqida yozib qoldirgan[89]. Kobulshohlar buddizm tarafdorlari boʻlgan va odatda buddistlar qatorida yoziladi[90][91]. VII—VIII asrlarda Afgʻoniston hududida Tan sulolasi hokimiyatining Oʻrta Osiyoda kengayishi, xuddi arablar Xuroson va Sistonga bosim oʻtkazganidek, buddizm yoyilishini qaytadan yangiladi[92]. Milodiy 726-yilda koreyalik sayohatchi Hui Chao xitoy tilida Kapisa („Jibin“)ning turkiy hukmdorlari Triratna uslubi, koʻplab buddist ibodatxonalarini qurganliklarini yozgan:

(...) 至罽賓國。(...) 此國土人是胡。王及兵馬突厥。(...) 國人大敬信三寶。足寺足僧。百姓家各絲造寺。供養三寶。大城中有一寺。名沙糸寺。寺中貝佛螺髻骨舍利見在王官百姓每日供養。此國行小乘。
Jibinga yetib keldim.(...) Mamlakatning tub aholisi Hu (varvar) xalqi. Podshoh va otliq qoʻshinlar turklardir (突厥, Tūjué). (...) Bu mamlakat xalqi Uch javohirni juda hurmat qiladi. Ko'plab ibodatxonalar va rohiblar mavjud. Oddiy odamlar ibodatxonalar qurishda raqobatlashadilar. Katta shaharda Sha-xsi-ssu nomli monastir bor. Ayni paytda ibodatxonada jingalak sochi Buddaning haykalini ko'rish mumkin. Podshoh, amaldorlar va oddiy odamlar har kuni bu yodgorliklarga sig'inadilar. Bu mamlakatda Xinayana buddizmi (小乘) amal qiladi.

— Hui Chao, "Hindistonning beshta qirolligiga ziyorat xotiralari"[93][94][95]

Oʻrta Osiyo davlatlari, koʻpincha buddistlar jamoasi boʻlgan, bu davrda odatda Tan sulolasining rasmiy nazorati ostida boʻlgan, Xitoy bilan muntazam almashinuvlar olib borgan[92]. Xitoy rohiblari, Oʻrta Osiyodagi baʼzi buddistlar ziyoratgohlari, masalan, Suiye (hozirgi Qirgʻizistondagi Toʻqmoq yaqinida) ibodatxonasiga bevosita rahbarlik qilganlar[92]. Bu davrda Xitoyning Tan imperiyasi buddizm taʼsirini va targʻibotini Oʻrta Osiyo davlatlariga, jumladan, Afgʻonistonga xitoy rohiblari oqimi bilan kengaytirdi, shu paytda Hindistondan ham Markaziy Osiyoga hind rohiblari va badiiy uslublarning koʻchishi sodir boʻldi[96][92]. Milodiy 753-yilda Gandharaga kelgan xitoylik sayohatchi Vukongning soʻzlariga koʻra, Kapisi mamlakati qarorgohi qishda sharqiy poytaxti Gandharada, yozda esa poytaxti Kapisi shahri boʻlgan. U eramizning 756—760-yillarigacha saqlangan Kashmirdagi buddist ibodatxonalari Tu-kiu („turk“) shohlari tomonidan qurilganini aytadi. Brahmanizm ham gullab-yashnaganga oʻxshaydi, chunki, Brahmanizmga oid sanʼat asarlarining biroz qismi Kobulshohlar davriga tegishli[97]. X asr oxirida Somoniylar imperiyasidagi Sharqiy Afgʻonistonda Alptegin boshchiligidagi turk gʻulomlari Gʻaznaviylar sulolasini barpo etishdi[98][99]. Oʻsha paytda mahalliy buddist turk jamoalari Somoniylar imperiyasining yangi kelgan musulmon turklari bilan aralashib, Gʻazni hukmron tabaqasi orasida etnik hukmronlikni davom ettirgan. Mahalliy buddist turklar asta-sekin islomiylashdilar, ammo ularning badiiy rivojlanishi va diniy faoliyatida tanaffus boʻlmadi, balki oʻsha joydan davom etdi[99]. Kobuldagi Qoʻl-i Tut buddaviy maskani XI asr oxirigacha foydalanilgan[99].

Tangalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dastlabki Kobulshohlar tangasi, Nezak Hunlari tangalari uslubida.

Milodiy VII asrning oʻrtalaridan boshlab Kobulshohlar oʻzlaridan oldingi Hunlar Nezak-Alxonlar tangalariga oʻxshatib tanga zarb qila boshlaganlar[1][100]. Kobulshohlarning birinchi tangalarida qanotli buqa, shuningdek, „Nezak podshohi“ (nycky MLKA) afsonasi tasvirlangan. Ammo tangalardagi hukmdorlarning uslubi endi butunlay boshqacha edi va tangalardagi kumush sifati sezilarli darajada yuqori edi[37]. Koʻp oʻtmay, bu tangalarga „Nezaklar qiroli“ afsonasi oʻrniga hindlarning "Shri" („Mukammallik“) afsonasidagi „Shahi“ qirollik unvoni bilan ishlatgan holda yangi afsona kiritigan Bu unvon Baqtriya tilida σριο Þανιο (Srio šauoi) va sanskrit tilida Śri Sahi deb ifodalangan[101][77]. Bu yangi tanga 661-yildan keyin Kobulshohlarining rasmiy tashkil topish vaqtiga toʻgʻri keladi[1][102]. Keyingi bosqichlarda buqaning boshini bezagan toj, oʻrtasiga gul oʻrnatilgan uchta yarim oydan iborat toj bilan almashtirilgan[103]. Koʻpincha tojdagi buqaning boshi ham boʻri boshining ramzi bilan almashtirib turilgan[104][38]. Boshqa tangalarda uch yarim oyli tojlar doimo saqlanib turgan va shoh Oʻrta Osiyo usulidagi uzun kiyim kiygan holda tasvirlangan[7]. Ushbu tangalarning aksariyati ikkinchi Turkshohiy hukmdori Teginshohga tegishli boʻlib, milodiy 700-yilga toʻgʻri keladi[105]. Bu davrdan soʻng Kobulshohlar sosoniy tanga zarb qilish uslubini oʻzlashtirdi va yunon-baqtriya, pahlaviy va brahmiy tillarida uch tilli afsonani qoʻshib ogan Topilmalarga koʻra, Turkshohiy tangalari Zobuliston, Kobuliston, Gandhara va Uddiyanada muomalada boʻlgan[1].

  • Ikkita Kobulshohlar tangalarining old tomonida markaziy ramz sifatida arslon yoki boʻri[106] boshi tasvirlangan tojlar. Bu yangi belgi avvalgi Nezak Hunlari tangalaridagi buqa boshi tasviri bilan almashtirgan[104].
  • Teginshohning sosoniy uslubidagi uchta tilli tangasi, hukmronligining oxirlarida. Orqa tomonda Eron xudosi Adur. Orqa tomonidagi afsona: „Janobi oliylari, Xalajning Eltabari, oliy tangriga topinuvchi, Janobi Oliylari, Podshoh, ilohiy Tegin […]“. Pahlaviy tilida sana: milodiy 728-yil
  • Kobulshohlarning Sandan ismli hukmdori, ismidan boshqa narsa nomaʼlum. Hukmdor tasviri atrofida brahmiy yozuvi, ikki chetki aylana boʻylab baqtriya yozuvi, bu yerda „ςανδανο βαγο χοαδηο“ „Podshoh Sandan“ deb yozilgan va orqa tomonda mehrob (yoki qurbonlik keltiriluvchi joy) atrofida pahlaviy yozuvida yozilgan[107][108].

Sanʼat[tahrir | manbasini tahrirlash]

Milodiy VII—VIII asrlarda Kobulshohlar nazorati ostida boʻlgan hududlarda sosoniylarning madaniy merosi hamda buddizm sanʼati uzluksiz rivojlandi. Shuningdek eftallar taʼsirida nisbatan yuqoriroq darajadagi badiiy faoliyat ham kuzatilgan. Buddizmning yoʻq qilinishi Gandharaning ellin-buddist sanʼatini juda zaiflashtirdi[88]. Shunga qaramay, buddizmning Tan homiyligi natijasida eramizning VII—IX asrlarida siniklashgan-hind fazasi qayta rivojlandi[96]. Afgʻonistondagi gʻarbiy turklar, eramizning VII—IX asrlari orasida Gandhara buddist sanʼatining katta tiklanishiga bogʻliqligi bor. Ayniqsa Bomiyon, Kobul va Gʻazni hududlarida. Gʻaznidagi Tapa Sardor yoki Tepe Narenj kabi yangi buddist punktlari bilan. Kobul yaqinidagi Mes Aynak, kamida milodiy IX asrgacha faol boʻlgan[99], Bu jarayon va xronologiya Afgʻonistonning Gʻazni yaqinidagi Tapa Sardor arxeologik yodgorligida koʻrinadi, sanʼatning yangi shakli esa Fondukiston ibodatxonasida yetuk holatda namoyon boʻlgan va saqlanib qolgan[109][110].

Oʻtirgan Bodxisattva, Fondukiston ibodatxonasi, miloddan avvalgi 700-yil. Kobul muzeyi.

Buddist sanʼat asarlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sharqiy Afgʻonistondagi bu davr sanʼat asarlari, Ipak yoʻlining Qizil sanʼati kabi boshqa sanʼat asarlari bilan taqqoslanadigan nafisligi va ikonografiyasi bilan „Eftaliy“ emas, balki „kosmopolit“ turklarning homiyligi bilan bogʻliq. Edmund Bosvortning soʻzlariga koʻra, bu sohadagi salaflar (Nezak—Alchon Hunlar) „bunday ishlarga qodir boʻlmagan“[111]. Koʻp oʻtmay, islomning kengayishi bunday sanʼat asarlarini yaratishni chekladi. Ushbu sanʼat asarlarini yaratishda qoʻllaniladigan uslublar (somon, jun yoki ot tuki bilan aralashgan loydan modellashtirish) Oʻrta Osiyo rasm va haykaltaroshlik sanʼatiga xosdir[112]. Fondukiston ibodatxonasining qurilishi buddist sanʼatidagi ushbu turning janubiy kengayishiga mos[112]. Kobulshohlar tomonidan bosib olingan yangi hududda Mes-Aynak kabi koʻplab buddist ibodatxonalari mavjud boʻlib, ular taxminan milodiy IX asrgacha foydalanilgan[7]. Fondukistondagi Buddist ibodatxonasidagi haykal ostidan Kobulshohlar tangalari topilgan[1][113][114]. Fondukiston ibodatxonasida turk va hindiy kiyimli qirollik juftligi haykali ostidan Kobulshohlarining va sosoniy Xusrav II tangalari topilgan. Tahlil natijasida haykal tarixi milodiy 689-yilga toʻgʻri keladi. Qirollik juftligi haykali hind libosidagi malika va Oʻrta Osiyo kiyinish uslubiga xos boʻlgan uzun ustki kiyim va uchli eyik kiygan shohdan iborat[115][116].

Brahman sanʼat asarlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Quyosh xudosi (Mitra yoki Surya), etik kiygan. Xayrxon, VII—VIII asrlar, Kobul muzeyi[119][120][121][122].

Brahmanizm ham Kobulshohlari davrida maʼlum darajada gullab-yashnagan koʻrinadi, turli xil sanʼat asarlari ham ularning davriga tegishli. Xususan, Kobul yaqinidagi Xayrxon shahrida topilgan uzun kiyim va etik kiygan Mitra yoki Surya boʻlgan quyosh xudosining mashhur haykali[123], shuningdek, Gardezdagi Ganesha haykali VII—VIII asrlarda Kobulshohlariga tegishli, ulardan keyingi Hindshohiylarga emas[124]. Xususan, ushbu haykal bilan Fondukiston ibodatxonasi sanʼat asarlari bilan katta ikonografik va uslubiy oʻxshashliklar aniqlangan. Arxeologik nuqtai nazardan, Xayrxon ibodatxonasinin qurilishi eramizning 608—630-yillari, Kobulshohlar davrining boshiga toʻgʻri keladi[125]. Gardezdagi Ganeshaning marmar haykali hozirda Kobulshohlar davriga tegishli deb topilgan[126]. Uni „Shri Ṣahi Xiṃgāla“, ehtimol, „Xingala“ laqabli Kobulshohlardan boʻlgan shoh barpo ettirgan[127][128][129].

  • Oʻtirgan Avalokiteshvara, Xayrxon, VII asr[130].
    Oʻtirgan Avalokiteshvara, Xayrxon, VII asr[130].
  • Sadaqa beruvchi, qilich taqqan, uzun ustki kiyim va etik kiygan, Xayrxon.
    Sadaqa beruvchi, qilich taqqan, uzun ustki kiyim va etik kiygan, Xayrxon.
  • Gardez Ganesha, Kobulshohlar davriga tegishli, VII asr[131].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 "Contained within a clay urn were a gold bracteate with the portrait of a ruler, three early drachms of the Turk-Shahis (Type 236, one of which is countermarked), and a countermarked drachm of the Sasanian king Khusro II dating from year 37 of his reign (= 626/7). The two countermarks on Khusro 's drachm prove that the urn could only have been deposited after 689"Alram 2014, ss. 282–285
  2. ↑ Alram, Michael; Filigenzi, Anna; Kinberger, Michaela; Nell, Daniel; Pfisterer, Matthias „The Countenance of the other (The Coins of the Huns and Western Turks in Central Asia and India) 2012-2013 exhibit: 16. The Hindu Shahis in Kabulistan and Gandhara and the Arab Conquest“. Kunsthistorisches Museum Vienna. 2021-yil 10-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 22-iyul.
  3. ↑ Kuwayama 1993, s. 394, Coin E.254.
  4. ↑ Kuwayama 1993, s. 394, For a clear example of the wolf, see [1]. Also: Vilurayukari Period of Sahi Tigin.
  5. ↑ Millward, James A.. Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang (en). Columbia University Press, 2007 — 31 bet. ISBN 978-0-231-13924-3. 
  6. ↑ Göbl 1967, 254 ; Vondrovec type 254
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Alram. „The Countenance of the other (The Coins of the Huns and Western Turks in Central Asia and India) 2012-2013 exhibit: 13. The Turk Shahis in Kabulistan“. Kunsthistorisches Museum Vienna. 27-oktabr 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 16-iyul 2017-yil.
  8. ↑ See coin 3 from the same ruler in Alram, Michael; Filigenzi, Anna; Kinberger, Michaela; Nell, Daniel; Pfisterer, Matthias „The Countenance of the other (The Coins of the Huns and Western Turks in Central Asia and India) 2012-2013 exhibit: 14. Kabulistan and Bactria at the Time of "Khorasan Tegin Shah"“. Kunsthistorisches Museum Vienna. Qaraldi: 2017-yil 16-iyul.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 9,7 9,8 Kim, Hyun Jin. The Huns (en). Routledge, 19-noyabr 2015-yil — 58–59 bet. ISBN 978-1-317-34090-4. 
  10. ↑ "The advance of Islamic forces both into Tokharistan in the north and into Zabulistan farther south was opposed by local rulers of probably Western Turkish identity" in Vondrovec, Klaus. „Coinage of the Nezak“ (inglizcha). 181-bet. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
  11. ↑ 11,0 11,1 "The new rulers of Kabul, who according to me were Khalaj Turks, extended their rule over the former territory of the Kapisi kingdom [Kapisa to Gandhara], while a branch of them became independent in Zabulistan. A Korean monk Huichao (慧超) who visited these regions in the third decade of the 8th century, reported that both regions were ruled by the Turkish kings." Inaba, Minoru. „From Kesar the Kābulšāh and Cenral Asia“ (inglizcha). 443–444-bet. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
  12. ↑ Rezakhani, Khodadad. ReOrienting the Sasanians: East Iran in Late Antiquity (inglizcha). Edinburgh University Press, 15-mart 2017-yil — 165 bet. ISBN 978-1-4744-0030-5. „A Bactrian Document (BD T) from this period brings interesting information about the area to our attention. In it, dated to BE 476 (701 AD), a princess identified as `Bag-aziyas, the Great Turkish Princess, the Queen of Qutlugh Tapaghligh Bilga Sävüg, the Princess of the Khalach, the Lady of Kadagestan offers alms to the local god of the region of Rob, known as Kamird, for the health of (her) child. Inaba, arguing for the Khalaj identity of the kings of Kabul, takes this document as a proof that the Khalaj princess is from Kabul and has been offered to the (Hephthalite) king of Kadagestan, thus becoming the lady of that region. The identification of Kadagestan as a Hephthalite stronghold is based on Grenet's suggestion of the survival of Hephthalite minor stares in this region...“ 
  13. ↑ „Ḵalaj i. Tribe – Encyclopaedia Iranica“. iranicaonline.org. Qaraldi: 15-yanvar 2021-yil.
  14. ↑ "The period from 560 CE onwards would be that of the Western Turks, although it is not clear how and foremost when they gained power over Bactria and the Hindukush-region. Minoru Inaba states that „gradually having extended their power, they came to be independent …“" in Vondrovec, Klaus. „Coinage of the Nezak“ (inglizcha). 173-bet. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
  15. ↑ „ISTORIYa Toxaristanskix Yabgu i Teginshaxov Kabula“ (Rus). 2021. 53-bet. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)CS1 maint: unrecognized language ()
  16. ↑ Alram, Michael. Sasanian Iran in the Context of Late Antiquity: The Bahari Lecture Series at the University of Oxford (inglizcha). BRILL, 1-fevral 2021-yil — 21 bet. ISBN 978-90-04-46066-9. 
  17. ↑ „The Countenance of the other (The Coins of the Huns and Western Turks in Central Asia and India) 2012-2013 exhibit: 15. The Rutbils of Zabulistan and the "Emperor of Rome"“. Kunsthistorisches Museum Vienna. 2-avgust 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22-iyul 2017-yil.
  18. ↑ Klaus Vondrovec. Coinage of the Iranian Huns and Their Successors from Bactria to Gandhara (4th to 8th Century CE), 2014. ISBN 978-3-7001-7695-4. 
  19. ↑ Laet, Sigfried J. de. History of Humanity: From the seventh century B.C. to the seventh century A.D. (inglizcha). UNESCO, 1996-yil yanvar — 475 bet. ISBN 978-92-3-102812-0. 
  20. ↑ 20,0 20,1 Inaba, Minoru. Khotan in the last quarter of the first millennium: is there artistic evidence of the interrelation between Khotan and Tibet? A preliminary survey, Coins, Art and Chronology II: From Kesar the Kābulšāh and Cenral Asia (inglizcha). Vienna: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 2010 — 443–444 bet. 
  21. ↑ Dani, Ahmad Hasan. History of Civilizations of Central Asia: The crossroads of civilizations, A.D. 250 to 750 (inglizcha). UNESCO, 1996-yil yanvar — 375 bet. ISBN 978-92-3-103211-0. 
  22. ↑ De l’Inde au Japon, 10 ans d’acquisitions au musée Guimet. Musée Guimet. 2007. p. 14, item 27.
  23. ↑ ISTORIYa Toxaristanskix Yabgu i Teginshaxov Kabula. (ruscha), 2021 — 153 bet. 
  24. ↑ Rahman 2002a, s. 59.
  25. ↑ Ziad 2022, s. 59.
  26. ↑ Rehman 1976, ss. 59–59.
  27. ↑ Alram, Michael. Sasanian Iran in the Context of Late Antiquity: The Bahari Lecture Series at the University of Oxford (inglizcha). Brill, 1-fevral 2021-yil — 12 bet. ISBN 978-90-04-46066-9. 
  28. ↑ ISTORIYa Toxaristanskix Yabgu i Teginshaxov Kabula (Ruscha) — 157 bet. 
  29. ↑ "China, at the other end of Central Asia, managed to bring the Western branch of the Qaγanate under Tang supremacy in 658 CE and consequently established a protectorate in Bactria which also extended south of the Hindukush." in Vondrovec, Klaus. „Coinage of the Nezak“ (inglizcha). 681-bet. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
  30. ↑ 稲葉穣, Inaba Minoru (2015). „From Caojuzha to Ghazna/Ghaznīn: Early Medieval Chinese and Muslim Descriptions of Eastern Afghanistan“. Journal of Asian History. 49-jild, № 1–2. 97–117, especially p. 108 Table 2-bet. doi:10.13173/jasiahist.49.1-2.0097. ISSN 0021-910X. JSTOR 10.13173/jasiahist.49.1-2.0097.
  31. ↑ Theobald. „The Western Territories 西域 (www.chinaknowledge.de)“ (en). www.chinaknowledge.de.
  32. ↑ 32,0 32,1 Sims-Williams, Nicholas (2002). „Nouveaux document bactriens du Guzgan (note d'information)“. Comptes rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres. 146-jild, № 3. 1057-bet. doi:10.3406/crai.2002.22500.
  33. ↑ Kuwayama, S.. Across the Hindukush of the First Millennium: a collection of the papers. Kyoto University, 2002 — 139 bet. 
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 Petrie, Cameron A.. Resistance at the Edge of Empires: The Archaeology and History of the Bannu basin from 1000 BC to AD 1200. Cambridge University Press, 28-dekabr 2020-yil — 69 bet. ISBN 9781785703065. 
  35. ↑ 35,0 35,1 Kim, Hyun Jin. The Huns (inglizcha). Routledge, 19-noyabr 2015-yil — 58–59 bet. ISBN 978-1-317-34090-4. 
  36. ↑ 36,0 36,1 Vondrovec, Klaus. Coins, Art and Chronology II - The First Millennium C.E. in the Indo-Iranian Borderlands (Coinage of the Nezak) (inglizcha) — 183 bet. 
  37. ↑ 37,0 37,1 Alram, Michael. Sasanian Iran in the Context of Late Antiquity: The Bahari Lecture Series at the University of Oxford (inglizcha). BRILL, 1-fevral 2021-yil — 14–15 bet. ISBN 978-90-04-46066-9. 
  38. ↑ 38,0 38,1 Kuwayama 1993.
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 39,3 39,4 39,5 39,6 39,7 Alram. „The Countenance of the other (The Coins of the Huns and Western Turks in Central Asia and India) 2012-2013 exhibit: 14. Kabulistan and Bactria at the Time of "Khorasan Tegin Shah"“. Kunsthistorisches Museum Vienna. 25-yanvar 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 16-iyul 2017-yil.
  40. ↑ Minoru, Inaba (稲葉穣) (2015). „From Caojuzha to Ghazna/Ghaznīn: Early Medieval Chinese and Muslim Descriptions of Eastern Afghanistan“. Journal of Asian History. 49-jild, № 1–2. 102–103-bet. doi:10.13173/jasiahist.49.1-2.0097. ISSN 0021-910X. JSTOR 10.13173/jasiahist.49.1-2.0097.
  41. ↑ 41,0 41,1 Alram, Michael. Resistance at the Edge of Empires: The Archaeology and History of the Bannu basin from 1000 BC to AD 1200 (inglizcha). Oxbow Books, 28-dekabr 2020-yil — 71 bet. ISBN 978-1-78570-306-5. 
  42. ↑ Hugh Kennedy. The Great Arab Conquests: How the Spread of Islam Changed the World We Live In. Hachette UK, 2010 — 128 bet. ISBN 9780297865599. 
  43. ↑ Hugh Kennedy,The Great Arab Conquests',2007, pages 194-198
  44. ↑ Minoru, Inaba (稲葉穣) (2015). „From Caojuzha to Ghazna/Ghaznīn: Early Medieval Chinese and Muslim Descriptions of Eastern Afghanistan“. Journal of Asian History. 49-jild, № 1–2. 99–103-bet. doi:10.13173/jasiahist.49.1-2.0097. ISSN 0021-910X. JSTOR 10.13173/jasiahist.49.1-2.0097.
  45. ↑ Petrie, Cameron A.. Resistance at the Edge of Empires: The Archaeology and History of the Bannu basin from 1000 BC to AD 1200 (inglizcha). Oxbow Books, 28-dekabr 2020-yil — 72 bet. ISBN 978-1-78570-306-5. 
  46. ↑ 46,0 46,1 Petrie, Cameron A.. Resistance at the Edge of Empires: The Archaeology and History of the Bannu basin from 1000 BC to AD 1200 (en). Oxbow Books, 28-dekabr 2020-yil — 148 bet. ISBN 978-1-78570-304-1. 
  47. ↑ ISTORIYa Toxaristanskix Yabgu i Teginshaxov Kabula (Ruscha) — 184 bet. 
  48. ↑ Original Chinese: 开元七年，遣使来朝，进天文经一夹、秘要方并蕃药等物，诏遣册其王为葛罗达支特勒。|url=http://www.guoxue123.com/shibu/0101/00jts/209.htm |website=www.guoxue123.com}}
  49. ↑ Michael, Alram. Sasanian Iran in the Context of Late Antiquity: The Bahari Lecture Series at the University of Oxford (en). BRILL, 1-fevral 2021-yil — 18 bet. ISBN 978-90-04-46066-9. 
  50. ↑ 稲葉穣, Inaba Minoru (2015). „From Caojuzha to Ghazna/Ghaznīn: Early Medieval Chinese and Muslim Descriptions of Eastern Afghanistan“. Journal of Asian History. 49-jild, № 1–2. 99–100-bet. doi:10.13173/jasiahist.49.1-2.0097. ISSN 0021-910X. JSTOR 10.13173/jasiahist.49.1-2.0097.
  51. ↑ Original Chinese: "谢䫻居吐火罗西南本曰漕矩吒或曰漕矩显庆时谓诃达罗支武后改今号东距罽賔东北帆延皆四百里南婆罗门西波斯北护时健其王居鹤悉那城地七千里亦治阿娑你城多郁金瞿草瀵泉灌田国中有突厥罽賔吐火罗种人𮦀居罽賔取其子弟持兵以御大食景云初遣使朝贡后遂臣罽賔开元八年天子册葛达罗支颉利发誓屈尔为王至天宝中数朝献" in „唐书 (四库全书本)/卷221下 - 维基文库，自由的图书馆“ (zh-Hans). zh.wikisource.org. , also: 稲葉穣, Inaba Minoru (2015). „From Caojuzha to Ghazna/Ghaznīn: Early Medieval Chinese and Muslim Descriptions of Eastern Afghanistan“. Journal of Asian History. 49-jild, № 1–2. 99–100-bet. doi:10.13173/jasiahist.49.1-2.0097. ISSN 0021-910X. JSTOR 10.13173/jasiahist.49.1-2.0097.
  52. ↑ Inaba, Minoru. „From Kesar the Kābulšāh and Cenral Asia“. 445-bet. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
  53. ↑ "The definitive annexation of Tokharistan and Gandhara to the Western Türk Empire was to take place some years later, in c. 625, when Sasanian Iran became involved in the war against Byzantium that ultimately led to its eclipse." in Dani, Ahmad Hasan. History of Civilizations of Central Asia: The crossroads of civilizations, A.D. 250 to 750 (inglizcha). UNESCO, 1996-yil yanvar — 370–375 bet. ISBN 978-92-3-103211-0. 
  54. ↑ Hackin, J. (1938). "Les travaux de la Délégation archéologique française en Afghanistan: Compte-Rendu Sommaire (Septembre 1936-Août 1937)". Revue des arts asiatiques 12 (1): 10–11. ISSN 0995-7510. https://www.jstor.org/stable/43475079. 
  55. ↑ Bosworth also says that the „Ephthalites were incapable of such work“ in Bosworth, C. Edmund. The Turks in the Early Islamic World (en). Routledge, 15 May 2017 — 145 bet. ISBN 978-1-351-88087-9. 
  56. ↑ Original Chinese: 二十七年，其王乌散特勒洒以年老，上表请以子拂菻罽婆嗣位，许之，仍降使册命。„卷一百九十八 列传第一百四十八_旧唐书“. www.guoxue123.com.
  57. ↑ 57,0 57,1 Piras, Andrea. „Fromo Kesaro. Echi del prestigio di Bisanzio in Asia Centrale, in Polidoro. Studi offerti ad Antonio Carile, a cura di G. Vespignani (Centro italiano di Studi sull'Alto Medioevo), Spoleto 2013, pp. 671-690“ (inglizcha). 681-bet. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
  58. ↑ 58,0 58,1 58,2 58,3 Rahman, Abdur. Afghanistan. Ancien Carrefour entre l'Est et l'Ouest (New Light on Khingal, Turk and Hindu Shahis). Turnhout, Belgium: Brepols, 2002 — 37–41 bet. ISBN 2-503-51681-5. 
  59. ↑ Li, Qiang (2017). „Handbook of the International Symposium on "Byzantine Gold Coins in the World of Late Antiquity"“. 中国 · 长春 (inglizcha).
  60. ↑ 60,0 60,1 Alram, Michael. Sasanian Iran in the Context of Late Antiquity: The Bahari Lecture Series at the University of Oxford (inglizcha). BRILL, 1-fevral 2021-yil — 1920 bet. ISBN 978-90-04-46066-9. 
  61. ↑ 61,0 61,1 61,2 Dani, Ahmad Hasan. History of Civilizations of Central Asia: The crossroads of civilizations, A.D. 250 to 750 (inglizcha). UNESCO, 1-yanvar 1996-yil — 381–382 bet. ISBN 978-92-3-103211-0. 
  62. ↑ "New Coins of Fromo Kēsaro" by Helmut Humbach in: G. Pollet (ed.), "India and the Ancient World. History, trade and culture before A.D. 650". Professor P.H.L. Eggermont jubilee volume. Leuven 1987, 81-85, plates. XI-XIII
  63. ↑ Charlton, Evan. India in the ancient world. London: Macmillan, 1987. ISBN 9780333124291. 
  64. ↑ Schwartzberg, Joseph E.. A Historical atlas of South Asia. Chicago: University of Chicago Press, 1978 — 145, map XIV.1 (e) bet. ISBN 0226742210. 
  65. ↑ Old Book of Tang, Book 198.
  66. ↑ Kuwayama, S.. Across the Hindukush of the First Millennium: a collection of papers. INSTITUTE FOR RESEARCH IN HUMANITIES KYOTO UNIVERSITY, 2002 — 259 bet. 
  67. ↑ History of Civilizations of Central Asia (inglizcha). UNESCO, 1998-yil yanvar — 216ff bet. ISBN 978-92-3-103467-1. 
  68. ↑ Taʼrikh („History“)
  69. ↑ Gordon, Mathew S. and al.. The Works Of Ibn Wāḍiḥ Al Yaʿqūbī. Brill, 2018 — 1138–1139, note 2959 bet. ISBN 9789004364165. 
  70. ↑ Rahman, A. (2002). „New Light on the Khingal, Turk and the Hindu Sahis“ (PDF). Ancient Pakistan. 41-bet.
  71. ↑ 71,0 71,1 Kuwayama, Shoshin (1999). „Historical Notes on Kapisi and Kabul in the Sixth-Eighth Centuries“ (PDF). ZINBUN. 34-jild. 44-bet.
  72. ↑ „The Countenance of the other (The Coins of the Huns and Western Turks in Central Asia and India) 2012-2013 exhibit: 15. The Rutbils of Zabulistan and the "Emperor of Rome"“. Kunsthistorisches Museum Vienna. 2-avgust 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22-iyul 2017-yil.
  73. ↑ Inaba, Minoru. „From Kesar the Kābulšāh and Cenral Asia“ (inglizcha). 446-bet. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
  74. ↑ 天寶四年,又冊其子勃匐準為襲罽賓及烏萇國王,仍授左驍衞將軍。"Kesar’s son Bo Fuzhun succeed him on the throne as the king of Jibin and Wuchang. He was conferred the title General of the Left Stalwart Guard" in
  75. ↑ Rezakhani, Khodadad. ReOrienting the Sasanians: East Iran in Late Antiquity (inglizcha). Edinburgh University Press, 15-mart 2017-yil — 171 bet. ISBN 978-1-4744-0031-2. 
  76. ↑ Hackin, J. (1938). "Les travaux de la Délégation archéologique française en Afghanistan: Compte-Rendu Sommaire (Septembre 1936-Août 1937)". Revue des arts asiatiques 12 (1): 10–11. ISSN 0995-7510. https://www.jstor.org/stable/43475079. 
  77. ↑ 77,0 77,1 Alram. „The Countenance of the other (The Coins of the Huns and Western Turks in Central Asia and India) 2012-2013 exhibit: 12. Zabulistan: From the Alkhan-Nezak Crossover to the Turks“. Kunsthistorisches Museum Vienna. Qaraldi: 2017-yil 16-iyul.
  78. ↑ A recent highly detailed view: „Les trésors sataniques - Satanic treasures – Patrick Chapuis Photographe“. patrickchapuis.photoshelter.com.
  79. ↑ 79,0 79,1 Alram, Michael. Sasanian Iran in the Context of Late Antiquity: The Bahari Lecture Series at the University of Oxford (inglizcha). BRILL, 1-fevral 2021-yil — 20 bet. ISBN 978-90-04-46066-9. 
  80. ↑ transl. from Wüstenfeld (Wüstenfeld, III, 186: 190–191). The transcription of the Arabic follows Wüstenfeld. in Klimburg-Salter, Deborah. "Cultural Mobility, a Case Study: the Crowned Buddha of the Kabul Shāh" in: Coins, Art and Chronology II The First Millennium C.E. in the Indo-Iranian Borderlands. Österreichische Akademie der Wissenschaften, 210 — 42–43 bet. 
  81. ↑ "As we shall see, this particular conjunction of iconographic features described by al-Azraqî is quite rare and is in fact limited to the northwest of the subcontinent – from Afghanistan to Kashmir – and to this period." in Klimburg-Salter, Deborah. "Cultural Mobility, a Case Study: the Crowned Buddha of the Kabul Shāh" in: Coins, Art and Chronology II The First Millennium C.E. in the Indo-Iranian Borderlands. Österreichische Akademie der Wissenschaften, 210 — 46 bet. 
  82. ↑ Rehman 1976.
  83. ↑ D. W. Macdowall, „The Shahis of Kabul and Gandhara“ Numismatic Chronicle, Seventh Series, Vol. III, 1968, pp. 189-224, see extracts in R. T. Mohan, AFGHANISTAN REVISITED … Appendix -B, pp. 164-68
  84. ↑ KUWAYAMA, Shoshin (1999). „HistoricalNotesonKapislandKabul intheSixth-EighthCenturies“
  85. ↑ „New Coins of Fromo Kēsaro“ by Helmut Humbach in: G. Pollet (ed.), „India and the Ancient World. History, trade and culture before A. D. 650“. Professor P. H. L. Eggermont jubilee volume. Leuven 1987, 81-85, plates. XI-XIII
  86. ↑ Alram. „The Countenance of the other (The Coins of the Huns and Western Turks in Central Asia and India) 2012-2013 exhibit: 13. The Turk Shahis in Kabulistan“. Kunsthistorisches Museum Vienna. Qaraldi: 2017-yil 16-iyul.
  87. ↑ Kuwayama, Shoshin (1976). "The Turki Śāhis and Relevant Brahmanical Sculptures in Afghanistan". East and West 26 (3/4): 405–407. ISSN 0012-8376. https://www.jstor.org/stable/29756318. 
  88. ↑ 88,0 88,1 Kim, Hyun Jin. Eurasian Empires in Antiquity and the Early Middle Ages: Contact and Exchange between the Graeco-Roman World, Inner Asia and China (inglizcha). Cambridge University Press, 5-oktabr 2017-yil — 260–270 bet. ISBN 978-1-108-12131-6. 
  89. ↑ Ann Heirman. The Spread of Buddhism. Leiden: Brill, 11-may 2007-yil — 60 bet. ISBN 978-90-474-2006-4. 
  90. ↑ Kuwayama, Shoshin (1976). „The Turki Śāhis and Relevant Brahmanical Sculptures in Afghanistan“. East and West. 26-jild, № 3/4. 405–407-bet. ISSN 0012-8376. JSTOR 29756318.
  91. ↑ Kumāra, Braja Bihārī. India and Central Asia: Classical to Contemporary Periods (inglizcha). Concept Publishing Company, 2007 — 73 bet. ISBN 978-81-8069-457-8. 
  92. ↑ 92,0 92,1 92,2 92,3 Verardi, Giovanni; Paparatti, Elio (2005). „From Early to Late Tapa Sardār: A Tentative Chronology“. East and West. 55-jild, № 1/4. 432–433-bet. ISSN 0012-8376. JSTOR 29757657.
  93. ↑ Jan, Yun-Hua; Iida, Shotaro; Yang, Han-Sung. The Hye Ch'O Diary: Memoir of the Pilgrimage to the Five Regions of India (Religions of Asia Series), English and Korean, Asian Humanities Pr, 1984 — 50–51 bet. ISBN 978-0895810243. 
  94. ↑ Su-Il, Jeong. The Silk Road Encyclopedia (inglizcha). Seoul Selection, 18-iyul 2016-yil — 782 bet. ISBN 978-1-62412-076-3. 
  95. ↑ Jamoat mulki Bu maqola jamoat mulki boʻlgan maʼlumotlarni oʻz ichiga oladi. Text of the visit to Jibin by Huei-ch’ao: „又從此覽波國而行入山。經於八日程。至罽賓國。此國亦是建馱羅王所管。此王夏在罽賓。逐涼而坐。冬往建馱羅。趁暖而住。彼即無雪。暖而不寒。其罽賓國冬天積雪。為此冷也。此國土人是胡。王及兵馬突厥。衣著言音食飲。與吐火羅國。大同少異。無問男之與女。並皆著㲲布衫袴及靴。男女衣服無有差別。男人並剪鬚髮。女人髮在。土地出駝騾羊馬驢牛㲲布蒲桃大小二麥欝金香等。國人大敬信三寶。足寺足僧。百姓家各絲造寺。供養三寶。大城中有一寺。名沙糸寺。寺中貝佛螺髻骨舍利見在王官百姓每日供養。此國行小乘。亦住山裏山頭無有草木。恰似火燒山也“ Within chapter 25 in „원문/전문 보기 - 徃五天竺國傳(왕오천축국전)“. www.davincimap.co.kr.
    Translation of the original Chinese text:
    "From Lampaka (覽波國, Kashmir), I again entered the mountains. After eight days journey I arrived at the country of Kapisa (Jibin 罽賓國)). This country is also under the authority of the king of Gandhara (建馱羅). During the summer the king comes to Kapisa and resides here because of the cool temperature. During the winter he goes to Gandhara and resides at that warm place because there is no snow and it is warm and not cold. In the winter the snows accumulate in Kapisa. This is the reason for the cold. The natives of the country are Hu (Barbarians) people; the king and the cavalry are Turks (突厥, „Tuque“). The dress, language, and food of this place are mostly similar to Tokharistan (吐火羅國), though there are small differences. Whether man or woman, all wear cotton shirts, trousers, and boots. There is no distinction of dress between men and women. The men cut their beards and hair, but the women keep their hair. The products of this land include camels, mules, sheep, horses, asses, cotton cloth, grapes, barley, wheat, and saffron. The people of this country greatly revere the Three Jewels. There are many monasteries and monks. The common people compete in constructing monasteries and supporting the Three Jewels. In the big city there is a monastery called Sha-hsi-ssu. At present, the curly hair (ushnisha, 螺髻) and the relic bones of the Buddha are to be seen in the monastery. The king, the officials, and the common people daily worship these relics. Hinayana (小乘) Buddhism is practised in this country. The land is situated in the mountains. On the mountains there is no vegetation. [It looks] as if the land had been burned by fire."
    adapted from: Jan, Yun-Hua; Iida, Shotaro; Yang, Han-Sung. The Hye Ch'O Diary: Memoir of the Pilgrimage to the Five Regions of India (Religions of Asia Series), English and Korean, Asian Humanities Pr, 1984 — 50–51 bet. ISBN 978-0895810243. 
  96. ↑ 96,0 96,1 Verardi, Giovanni; Paparatti, Elio (2005). „From Early to Late Tapa Sardār: A Tentative Chronology“. East and West. 55-jild, № 1/4. 437–438-bet. ISSN 0012-8376. JSTOR 29757657.
  97. ↑ Images of the sculptures of Khair Khana in „Afghanistan Significant Site 120. Khair Khana“. www.cemml.colostate.edu. 12-noyabr 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-yanvar 2023-yil.
  98. ↑ Sinor, Denis, muh. (1990), The Cambridge History of Early Inner Asia, Cambridge University Press, ISBN 9780521243049
  99. ↑ 99,0 99,1 99,2 99,3 Rienjang, Wannaporn. The Global Connections of Gandhāran Art: Proceedings of the Third International Workshop of the Gandhāra Connections Project, University of Oxford, 18th-19th March, 2019 (inglizcha). Classical Art Research Centre, 2-sentabr 2020-yil — 13 bet. ISBN 978-1-78969-696-7. 
  100. ↑ Alram. „The Countenance of the other (The Coins of the Huns and Western Turks in Central Asia and India) 2012-2013 exhibit: 12. Zabulistan: From the Alkhan-Nezak Crossover to the Turks“. Kunsthistorisches Museum Vienna. 2017-yil 23-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 16-iyul 2017-yil.
  101. ↑ Alram 2014, s. 78.
  102. ↑ Alram. „The Countenance of the other (The Coins of the Huns and Western Turks in Central Asia and India) 2012-2013 exhibit: 12. Zabulistan: From the Alkhan-Nezak Crossover to the Turks“. Kunsthistorisches Museum Vienna. 2017-yil 23-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 16-iyul 2017-yil.
  103. ↑ Alram. „The Countenance of the other (The Coins of the Huns and Western Turks in Central Asia and India) 2012-2013 exhibit: 12. Zabulistan: From the Alkhan-Nezak Crossover to the Turks“. Kunsthistorisches Museum Vienna. 2017-yil 23-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 16-iyul 2017-yil.
  104. ↑ 104,0 104,1 Alram, Michael. Sasanian Iran in the Context of Late Antiquity: The Bahari Lecture Series at the University of Oxford (inglizcha). BRILL, 1-fevral 2021-yil — 16–17 bet. ISBN 978-90-04-46066-9. 
  105. ↑ Vondrovec, Klaus. Coins, Art and Chronology II - The First Millennium C.E. in the Indo-Iranian Borderlands (Coinage of the Nezak) (en) — 183 bet. 
  106. ↑ For a clear example of the wolf, see [2]. Also: Vilurayukari Period of Sahi Tigin
  107. ↑ „Coin type IOC.2367 British Museum“ (en). The British Museum.
  108. ↑ Alram, Michael. "The numismatic legacy of the Sasanians in the East" in "Sasanian Iran in the Context of Late Antiquity: The Bahari Lecture Series at the University of Oxford" (en). Brill, 1 February 2021 — 32 bet. ISBN 978-90-04-46066-9. 
  109. ↑ Verardi, Giovanni; Paparatti, Elio (2005). „From Early to Late Tapa Sardār: A Tentative Chronology“. East and West. 55-jild, № 1/4. 405–444-bet. ISSN 0012-8376. JSTOR 29757657.
  110. ↑ "The Countenance of the other (The Coins of the Huns and Western Turks in Central Asia and India) 2012-2013 exhibit: 15. The Rutbils of Zabulistan and the „Emperor of Rome“". Pro.geo.univie.ac.at. Kunsthistorisches Museum Vienna. Retrieved July 22, 2017.
  111. ↑ Bosworth also says that the „Ephthalites were incapable of such work“ in Bosworth, C. Edmund. The Turks in the Early Islamic World (inglizcha). Routledge, 15-may 2017-yil — 145 bet. ISBN 978-1-351-88087-9. 
  112. ↑ 112,0 112,1 Hackin, J. (1938). „Les travaux de la Délégation archéologique française en Afghanistan: Compte-Rendu Sommaire (Septembre 1936-Août 1937)“. Revue des arts asiatiques. 12-jild, № 1. 11-bet. ISSN 0995-7510. JSTOR 43475079.
  113. ↑ For the photograph of the famous statue, named the „Royal Couple of Fondukistan“, see: [content/0/ „FondoqesāN – Encyclopaedia Iranica“]. iranicaonline.org.
  114. ↑ Alram. „The Countenance of the other (The Coins of the Huns and Western Turks in Central Asia and India) 2012-2013 exhibit: 12. Zabulistan: From the Alkhan-Nezak Crossover to the Turks“. Kunsthistorisches Museum Vienna. 2017-yil 23-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 16-iyul 2017-yil.
  115. ↑ „Fondukistan Digitaler Ausstellungskatalog“. pro.geo.univie.ac.at. Kunsthistorisches Museum Vienna. 22-sentabr 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-yanvar 2023-yil.
  116. ↑ Hackin, J. (1938). „Les travaux de la Délégation archéologique française en Afghanistan: Compte-Rendu Sommaire (Septembre 1936-Août 1937)“. Revue des arts asiatiques. 12-jild, № 1. 10–11-bet. ISSN 0995-7510. JSTOR 43475079.
  117. ↑ Novotny, Susanne (1 January 2007). "The Buddhist Monastery of Fondukistān, Afghanistan – A Reconstruction". Journal of Inner Asian Art and Archaeology 2: 31–37 and this page, also this page. doi:10.1484/J.JIAAA.2.302542. ISSN 1783-9025. https://www.brepolsonline.net/doi/abs/10.1484/J.JIAAA.2.302542?journalCode=jiaa. 
  118. ↑ „Metropolitan Museum of Art“. www.metmuseum.org.
  119. ↑ „Recherches Archéologiques au Col de Khair khaneh près de Kābul : vol.1 / Page 77 (Grayscale High Resolution Image)“. dsr.nii.ac.jp.
  120. ↑ Dupree, Louis. Afghanistan (en). Princeton University Press, 14 July 2014 — 309 bet. ISBN 978-1-4008-5891-0. „Khair Khaneh is situated in the pass separating the Kabul Valley from Kohistan (which includes Begram). Kushano–Sasanian and early Hindu art motifs mingle in a whitish-gray marble statue of the Sun God (either Surya or Mithra) seated on a ...“ 
  121. ↑ Adrych, Philippa. Images of Mithra (en). Oxford University Press, 2017. ISBN 978-0-19-879253-6. 
  122. ↑ Journal of the American Oriental Society, Volumes 56-57 (en), 1986. „To overcome the difficulty that Pingala wears a beard, the Kabirs had to be introduced, Great Gods of Samothrake who ... This feature brings the sun - god of Khair Khaneh as close as possible to the Iranian Mithras, who guides the soul of the ...“ 
  123. ↑ Dupree, Louis. Afghanistan (en). Princeton University Press, 14-iyul 2014-yil — 309 bet. ISBN 978-1-4008-5891-0. „Khair Khaneh is situated in the pass separating the Kabul Valley from Kohistan (which includes Begram). Kushano–Sasanian and early Hindu art motifs mingle in a whitish-gray marble statue of the Sun God (either Surya or Mithra) seated on a ...“ 
  124. ↑ "It is not therefore possible to attribute these pieces to the Hindu Shahi period. They should be attributed to the Shahi period before the Hindu Shahis originated by the Brahman wazir Kallar, that is, the Turki Shahis." p.405 „ According to the above sources, Brahmanism and Buddhism are properly supposed to have coexisted especially during the 7th-8th centuries A. D. just before the Muslim hegemony. The marble sculptures from eastern Afghanistan should not be attributed to the period of the Hindu Shahis but to that of the Turki Shahis.“ p.407 in Kuwayama, Shoshin (1976). „The Turki Śāhis and Relevant Brahmanical Sculptures in Afghanistan“. East and West. 26-jild, № 3/4. 375–407-bet. ISSN 0012-8376. JSTOR 29756318.
  125. ↑ Kuwayama, Shoshin (1976). „The Turki Śāhis and Relevant Brahmanical Sculptures in Afghanistan“. East and West. 26-jild, № 3/4. 407-bet. ISSN 0012-8376. JSTOR 29756318.
  126. ↑ "It is not therefore possible to attribute these pieces to the Hindu Shahi period. They should be attributed to the Shahi period before the Hindu Shahis originated by the Brahman wazir Kallar, that is, the Turki Shahis." p.405 „ According to the above sources, Brahmanism and Buddhism are properly supposed to have coexisted especially during the 7th-8th centuries A. D. just before the Muslim hegemony. The marble sculptures from eastern Afghanistan should not be attributed to the period of the Hindu Shahis but to that of the Turki Shahis.“ p.407 in Kuwayama, Shoshin (1976). „The Turki Śāhis and Relevant Brahmanical Sculptures in Afghanistan“. East and West. 26-jild, № 3/4. 375–407-bet. ISSN 0012-8376. JSTOR 29756318.
  127. ↑ Inaba, Minoru. „From Kesar the Kābulšāh and Cenral Asia“ (inglizcha). 446-bet. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
  128. ↑ „The Countenance of the other (The Coins of the Huns and Western Turks in Central Asia and India) 2012-2013 exhibit: 15. The Rutbils of Zabulistan and the "Emperor of Rome"“. Kunsthistorisches Museum Vienna. 2-avgust 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22-iyul 2017-yil.
  129. ↑ KUWAYAMA, Shoshin (1999). „HistoricalNotesonKapislandKabul intheSixth-EighthCenturies“ (PDF). ZINBUN. 34-jild. 44-bet.
  130. ↑ De l'Inde au Japon, 10 ans d'acquisitions au musée Guimet. Musée Guimet, 2007 — 14, item 27 bet. 
  131. ↑ "It is not therefore possible to attribute these pieces to the Hindu Shahi period. They should be attributed to the Shahi period before the Hindu Shahis originated by the Brahman wazir Kallar, that is, the Turki Shahis." p.405 „ According to the above sources, Brahmanism and Buddhism are properly supposed to have coexisted especially during the 7th-8th centuries A. D. just before the Muslim hegemony. The marble sculptures from eastern Afghanistan should not be attributed to the period of the Hindu Shahis but to that of the Turki Shahis.“ p.407 in Kuwayama, Shoshin (1976). "The Turki Śāhis and Relevant Brahmanical Sculptures in Afghanistan". East and West 26 (3/4): 375–407. ISSN 0012-8376. https://www.jstor.org/stable/29756318. 

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Kobulshohlar&oldid=4103669" dan olindi