Ichan qalʼa: Versiyalar orasidagi farq

Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi

Inline

18-Aprel 2021, 17:28 dagi koʻrinishi

Ichan qalʼa — Oʻrta Osiyodagi yirik va noyob meʼmoriy yodgorliklardan biri. Xivaning ichki qalʼa (Shahriston) qismi. Ichan qalʼa shaharning Dishan qalʼa (tashqi qalʼa) qismidan kungurador devor bilan ajratilgan. U Xiva rabotidan (Dishan qalʼadan) baland qoʻrgʻontepaga oʻxshab koʻrinadi. Ichan qalʼaga 4 darvozadan (Bogʻcha darvoza, Polvon darvoza, Toshdarvoza, Ota darvozadan) kirilgan.

Xorazm xalq meʼmorligining ajoyib obidalari: madrasa, masjid, saroy va minoralar, asosan, Ichan qalʼada joylashgan. Undagi meʼmoriy yodgorliklarning yaratilish tarixi, asosan, 4 davrga taalluqli: birinchisi Xorazmning qadimgi davridan to moʻgʻullar istilosi davriga qadar, bu davrdan Koʻhna arkning gʻarbiy devori, qalʼa devorining shimoli-sharqiy burchagidagi qadimgi davrga mansub burj va qalʼa devori qoldiqlari saqlanib qolgan. Ikkinchisi Xorazmning 1220-yildagi moʻgʻullar istilosidan keyin tiklanish davri. Bu davrda Sayid Alovuddin maqbarasi va boshqalar mahobatli binolar qurilgan. Uchinchi davri XVI—XVII asrlarga toʻgʻri keladi. Shu paytda (Abulgʻozixon va Asfandiyorxon hukmronlik davrida) Ichan qalʼada Anushaxon hammomi (1657), peshayvonli Oq masjid (1675), Xoʻjamberdibiy madrasasi (1688) kabilar bunyod etildi, Koʻhna ark istehkomlari mustaqkamlandi, koʻrinishxona (xonning qabulxonasi) qurildi (1686—1688). Buxoro bilan Eron oʻrtasida Xiva xonligi uchun boshlangan urush natijasida (XVIII asrning 1-yarmi) Ichan qalʼa va, umuman, Xiva shahri qattiq shikastlandi (Xiva bir qancha vaqt Eronga tobe viloyat boʻlib turdi).

Toʻrtinchi davri XVIII—XX asrlarni oʻz ichiga oladi. Bu davrda Oʻrta Osiyo mahalliy meʼmorligi anʼanalari asosida masjid, madrasa, tim va toqilar qurildi. Ota darvozadan Polvon darvozagacha katta yoʻl oʻtkazildi. XVIII-asr oxirida Juma masjid qayta qurildi va uning yonida baland minora qad koʻtardi. Ichan qalʼaning haroba devorlari tiklandi, bir qancha imoratlar taʼmir qilindi. 1840—1842-yillarda ikki qavatli Qutlugʻmurod inoq madrasasiga qaratib tim va toqilar qurildi. Muhammad Rahimxon I (1806—1825), Olloqulixon (1825—1842), Muhammad Aminxon (1845—1855) hukmronligi davrida Ichan qalʼada qurilish avj oldi. Muhtasham saroy, madrasa, maqbaralar barpo etildi: Koʻhna arkda saroy qurilishi tugallandi. Yangi va katta Toshhovli saroyi qurildi. Polvon darvozaga yaqin qoʻrgʻon devorining bir qismi buzilib, oʻrniga Olloqulixon karvon saroyi, madrasasi va timi qurildi, xalq ijodining ajoyib namunasi Pahlavon Mahmud maqbarasi qad koʻtardi. Arab Muhammadxon va Musa toʻra madrasasi ham shu davrda yaratildi. Muhammad Aminxon Ichan qalʼaning gʻarbiy qismiga — Koʻhna ark yoniga Kaltaminor nomi bilan mashhur boʻlgan minora qurdirdi. Bu minora garchi bitkazilmay qolgan boʻlsada, Ichan qalʼa mujassamotida katta oʻrin tutadi.

Ichan qalʼa qurilishida Xiva meʼmorlari Oʻrta Osiyoda qadimdan qoʻllanib kelgan uslub — inshootlarni roʻparama-roʻpara qurish uslubidan (qoʻshdan) foydalanishgan. Masalan, Olloqulixon madrasasi bilan Qutlugʻ Murod inoq madrasasi, Shergʻozixon madrasasi bilan Pahlavon Mahmud maqbarasi shu uslubda qurilgan. Ichan qalʼa meʼmorligining yana bir oʻziga xos xususiyati binolarning alohida ansambl holida qurilganligi. Masalan, Juma masjid yonidagi ikkita kichik madrasa, Muhammad Amin inoq va Matpanoboy madrasasi hamda Matniyoz devonbegi madrasasi ancha yirik ansambldir. Polvon darvoza oldidagi bir necha masjid va madrasalar, hammom, toqi, karvonsaroy va xon saroyi oʻziga xos ansamblni tashkil etadi. Qutlugʻ Murod inoq bilan Olloqulixon madrasasi, Tosh hovli bilan Oq masjid oʻrtasidagi maydoncha shu ansamblning mujassamot markazidir.

Ichan qalʼa meʼmoriy yodgorliklari yogʻoch oʻymakorligi, sangtaroshlik, ganchkorlik, sirkor sopol va boshqalar rang-barang naqqoshlik bezaklari bilan bezatilgan. Ichan qalʼa ansambli meʼmoriy yodgorlik sifatida muhofazaga olinib, muzeyga aylantirilgan (1961). 1990-yildan Ichan qalʼa UNESCOning Butun jahon yodgorliklari roʻyxatiga kiritilgan.

1997 yilda Xiva shahrining 2500 yilligi munosabati bilan asosiy yoʻnalishlarda joylashgan yodgorliklarni muntazam ravishda taʼmirlash, tiklash ishlari olib borildi.

Adabiyot

Mankovskaya L., Bulatova V., Pamyatniki zodchestva Xorezma, T., 1978.^[1]

Manbalar

↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib, Vikipediyaga yordam berishingiz mumkin.
Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak.

[1] OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

[1]

@@ Qator 1: / Qator 1: @@
-'''Ichan qalʼa''' — [[Oʻrta Osiyo]]dagi yirik va noyob [[meʼmorlik|meʼmoriy]] [[yodgorlik]]. [[Xiva]]ning ichki [[qalʼa]] ([[Shahriston]]) qismi. Ichan qalʼa [[shahar]]ning [[Dishan qalʼa]] (tashqi qalʼa) qismidan kungurador [[devor]] bilan ajratilgan. U Xiva [[rabot]]i (Dishan qalʼa)dan baland [[qoʻrgʻontepa]]ga oʻxshab koʻrinadi. Ichan qalʼaga 4 [[darvoza]] ([[Bogʻcha darvoza|Bogʻcha dar-voza]], [[Polvon darvoza]], [[Toshdarvoza|Tosh darvoza]], [[Ota darvoza]])dan kirilgan.
+'''Ichan qalʼa''' — [[Oʻrta Osiyo]]dagi yirik va noyob [[meʼmoriy yodgorlik]]lardan biri. [[Xiva]]ning ichki [[qalʼa]] ([[Shahriston]]) qismi. Ichan qalʼa shaharning [[Dishan qalʼa]] (tashqi qalʼa) qismidan kungurador [[devor]] bilan ajratilgan. U Xiva [[rabot]]idan (Dishan qalʼadan) baland [[qoʻrgʻontepa]]ga oʻxshab koʻrinadi. Ichan qalʼaga 4 [[darvoza]]dan ([[Bogʻcha darvoza]], [[Polvon darvoza]], [[Toshdarvoza]], [[Ota darvoza]]dan) kirilgan.
-[[Xorazm]] [[xalq]] meʼmorligining ajoyib [[obida]]lari: [[madrasa]], [[masjid]], [[saroy (qasr)|saroy]] va [[minora]]lar, asosan, Ichan qalʼada. Undagi meʼmoriy yodgorliklarning yara-tilish tarixi, asosan, 4 davrga taal-luqli: birinchisi Xorazmning qad. davridan to [[moʻgʻullar istilosi]] davriga qadar, bu davrdan [[Koʻhna ark|Koʻqna ark]]ning [[gʻarb]]iy devori, qalʼa devorining shim.sharqiy burchagidagi qad. davrga mansub [[burj (qurilma)|burj]] va qalʼa devori [[qoldiq|qoddiq]]lari saklanib qolgan. Ikkinchisi Xorazmning [[1220]] yildagi moʻgʻullar istilosidan keyin tiklanish davri. Bu davrda [[Said Aloviddin maqbarasi|Sayid Alovuddin maqbarasi]] va b. mahobatli binolar [[qurilish|qurilgan]]. Uchinchi davri [[XVI asr|16]]—[[XVII asr|17-asrlarga]] toʻgʻri keladi. Shu paytda ([[Abulgʻozixon]] va [[Asfandiyorxon]] hukmronlik davri) Ichan qalʼada [[Anushaxon hammomi]] ([[1657]]), [[peshayvon]]li [[Oq masjid (meʼmoriy yodgorlik)|Oq masjid]] ([[1675]]), [[Xoʻjamberdibiy madrasasi|Xoʻjamberdibek madra-sasi]] ([[1688]]) kabilar bunyod etildi, Koʻhna ark [[istehkom]]lari mustaqkamlandi, [[koʻrinishxona]] ([[xon]]ning qabulxona-si) qurildi ([[1686]]—[[1688|88]]). [[Buxoro xonligi|Buxoro]] bilan [[Eron]] oʻrtasida [[Xiva xonligi]] uchun boshlangan [[urush]] natijasida ([[XVIII asr|18-asr]]<nowiki/>ning 1-yarmi) Ichan qalʼa [[va]], [[umuman]], Xiva sh. qattiq shikastlandi (Xiva bir qancha vaqt Eronga tobe [[viloyat]] boʻlib turdi).
+[[Xorazm]] xalq meʼmorligining ajoyib obidalari: [[madrasa]], [[masjid]], [[saroy (qasr)|saroy]] va [[minora]]lar, asosan, Ichan qalʼada joylashgan. Undagi meʼmoriy yodgorliklarning yaratilish tarixi, asosan, 4 davrga taalluqli: birinchisi Xorazmning qadimgi davridan to [[moʻgʻullar istilosi]] davriga qadar, bu davrdan [[Koʻhna ark]]ning gʻarbiy devori, qalʼa devorining shimoli-sharqiy burchagidagi qadimgi davrga mansub [[burj (qurilma)|burj]] va qalʼa devori qoldiqlari saqlanib qolgan. Ikkinchisi Xorazmning 1220-yildagi moʻgʻullar istilosidan keyin tiklanish davri. Bu davrda [[Sayid Alovuddin maqbarasi]] va boshqalar mahobatli binolar qurilgan. Uchinchi davri XVI—XVII asrlarga toʻgʻri keladi. Shu paytda ([[Abulgʻozixon]] va [[Asfandiyorxon]] hukmronlik davrida) Ichan qalʼada [[Anushaxon hammomi]] (1657), [[peshayvon]]li [[Oq masjid (meʼmoriy yodgorlik)|Oq masjid]] (1675), [[Xoʻjamberdibiy madrasasi]] (1688) kabilar bunyod etildi, Koʻhna ark istehkomlari mustaqkamlandi, [[koʻrinishxona]] (xonning qabulxonasi) qurildi (1686—1688). [[Buxoro xonligi|Buxoro]] bilan [[Eron]] oʻrtasida [[Xiva xonligi]] uchun boshlangan urush natijasida (XVIII asrning 1-yarmi) Ichan qalʼa va, umuman, Xiva shahri qattiq shikastlandi (Xiva bir qancha vaqt Eronga tobe viloyat boʻlib turdi).
-Toʻrtinchi davri 18—[[XX asr|20-asr]]larni oʻz ichiga oladi. Bu davrda Oʻrta Osiyo mahalliy meʼmorligi [[anʼana]]lari asosida masjid, Madrasa, [[tim]] va [[toqi]]lar qurildi. Ota darvozadan Polvon darvozagacha katta yoʻl oʻtkazildi. 18-asr oxirida [[Juma masjid (Xiva)|Juma masjid]] [[qayta qurish|qayta qurildi]] va uning yonida baland minora qad koʻtardi. Ichan qalʼaning haroba devorlari tiklan-di, bir qancha imoratlar taʼmir qilindi. [[1840]]—12 yillarda ikki qavatli [[Qutlugʻmurod inoq madrasasi|Kutlugʻ Murod Inoq madrasasi]]ga qaratib tim va toqilar qurildi. [[Muhammad Rahim I|Muhammad Rahimxon]] ([[1806]]—25), [[Olloqulixon]] ([[1825]]—[[1842|42]]), [[Muhammad Aminxon]] ([[1845]]—[[1855|55]]) hukmronligi davrida Ichan qalʼada qurilish avj oldi. Muhtasham saroy, Madrasa, [[maqbara]]lar barpo etildi: Koʻhna arksat saroy qurilishi tugallandi. Yangi va katta [[Toshhovli|Tosh hovli]] saroyi qurildi. Polvon darvozaga yaqin qoʻrgʻon devorining bir qismi buzilib, oʻrniga [[Olloqulixon karvonsaroyi va timi|Olloqulixon karvon saroyi]], [[Olloqulixon madrasasi|madrasasi]] va timi qurildi, [[xalq ijodi]]ning ajoyib namunasi [[Pahlavon Mahmud majmuasi|Pahlavon Mahmud maqbarasi]] qad koʻtardi. [[Arab muhammadxon madrasasi|Arab Muhammadxon]] va [[Musa tura madrasasi|Musa Tura madrasalari]] ham shu davrda yaratildi. [[Muhammad Aminxon]] Ichan qalʼaning gʻarbiy qismiga — Koʻhna ark yoniga [[Kaltaminor|Kalpsh minor]] [[nom]]i bilan mashhur boʻlgan minora qurdirdi. Bu minora garchi bitkazilmay qolgan boʻl-sada, Ichan qalʼa [[mujassamotida katta oʻrin tutadi]].
+Toʻrtinchi davri XVIII—XX asrlarni oʻz ichiga oladi. Bu davrda Oʻrta Osiyo mahalliy meʼmorligi anʼanalari asosida masjid, madrasa, [[tim]] va [[toqi]]lar qurildi. Ota darvozadan Polvon darvozagacha katta yoʻl oʻtkazildi. XVIII-asr oxirida [[Juma masjid (Xiva)|Juma masjid]] qayta qurildi va uning yonida baland minora qad koʻtardi. Ichan qalʼaning haroba devorlari tiklandi, bir qancha imoratlar taʼmir qilindi. 1840—1842-yillarda ikki qavatli [[Qutlugʻmurod inoq madrasasi]]ga qaratib tim va toqilar qurildi. [[Muhammad Rahimxon I]] (1806—1825), [[Olloqulixon]] (1825—1842), [[Muhammad Aminxon]] (1845—1855) hukmronligi davrida Ichan qalʼada qurilish avj oldi. Muhtasham saroy, madrasa, [[maqbara]]lar barpo etildi: Koʻhna arkda saroy qurilishi tugallandi. Yangi va katta [[Toshhovli]] saroyi qurildi. Polvon darvozaga yaqin qoʻrgʻon devorining bir qismi buzilib, oʻrniga [[Olloqulixon karvonsaroyi va timi|Olloqulixon karvon saroyi]], [[Olloqulixon madrasasi|madrasasi]] va timi qurildi, xalq ijodining ajoyib namunasi [[Pahlavon Mahmud majmuasi|Pahlavon Mahmud maqbarasi]] qad koʻtardi. [[Arab Muhammadxon madrasasi|Arab Muhammadxon]] va [[Musa toʻra madrasasi]] ham shu davrda yaratildi. [[Muhammad Aminxon]] Ichan qalʼaning gʻarbiy qismiga — Koʻhna ark yoniga [[Kaltaminor]] nomi bilan mashhur boʻlgan minora qurdirdi. Bu minora garchi bitkazilmay qolgan boʻlsada, Ichan qalʼa mujassamotida katta oʻrin tutadi.
-Ichan qalʼa qurilishida Xiva meʼmorlari Oʻrta Osiyoda qadimdan qoʻllanib kelgan uslub — inshootlarni roʻparama-roʻpara qurish uslubi ("qoʻsh")dan foydalanishgan. Mac, Olloqulixon mad-rasasi bilan Qutlugʻ Murod Inoq madrasasi, [[Shergʻozixon madrasasi]] bilan Pah-lavon Mahmud maqbarasi shu [[uslub]]da qurilgan. Ichan qalʼa meʼmorligining yana bir oʻziga xos xususiyati binolarning alohida ansambl holida qurilganligi. Mas, Juma masjid yonidagi ikkita kichik Madrasa, Muhammad Amin Inoq va [[Matpanoboy madrasasi|Matpanoboy madrasasi]] hamda [[Matniyoz Devonbegi madrasasi|Mat-niyoz devonbegi madrasasi]] ancha yirik ansambldir. Polvon darvoza oldidagi bir necha masjid va madrasalar, [[hammom|ham-mom]], toqi, karvonsaroy va xon saroyi oʻziga xos ansamblni tashkil etadi. Qutlugʻ Murod Inoq bilan Olloqulixon madrasasi, Tosh hovli bilan Oq masjid oʻrtasidagi [[maydon]]cha shu ansamblning mujassamot markazidir.
+Ichan qalʼa qurilishida Xiva meʼmorlari Oʻrta Osiyoda qadimdan qoʻllanib kelgan uslub — inshootlarni roʻparama-roʻpara qurish uslubidan ([[qoʻsh]]dan) foydalanishgan. Masalan, Olloqulixon madrasasi bilan Qutlugʻ Murod inoq madrasasi, [[Shergʻozixon madrasasi]] bilan Pahlavon Mahmud maqbarasi shu uslubda qurilgan. Ichan qalʼa meʼmorligining yana bir oʻziga xos xususiyati binolarning alohida ansambl holida qurilganligi. Masalan, Juma masjid yonidagi ikkita kichik madrasa, Muhammad Amin inoq va [[Matpanoboy madrasasi]] hamda [[Matniyoz devonbegi madrasasi]] ancha yirik ansambldir. Polvon darvoza oldidagi bir necha masjid va madrasalar, [[hammom]], toqi, karvonsaroy va xon saroyi oʻziga xos ansamblni tashkil etadi. Qutlugʻ Murod inoq bilan Olloqulixon madrasasi, Tosh hovli bilan Oq masjid oʻrtasidagi maydoncha shu ansamblning mujassamot markazidir.
-Ichan qalʼa [[meʼmoriy yodgorliklari yogʻoch oʻymakorligi]], [[sangtaroshlik]], [[ganchkorlik]], sirkor sopol va boshqalar rang-barang [[naqqoshlik]] [[bezak]]lari bilan [[bezash sanʼati|bezatilgan]]. Ichan qalʼa ansambli meʼmoriy yodgorlik sifatida muhofazaga olinib, [[Xiva ichan qalʼa muzeyqoʻriqxonasi|muzeyga]] aylantirilgan ([[1961]]). [[1990]] yildan Ichan qalʼa Butun jahon yodgorliklari roʻyxatiga kiritilgan.
+Ichan qalʼa meʼmoriy yodgorliklari [[yogʻoch oʻymakorligi]], [[sangtaroshlik]], [[ganchkorlik]], sirkor sopol va boshqalar rang-barang [[naqqoshlik]] [[bezak]]lari bilan bezatilgan. Ichan qalʼa ansambli meʼmoriy yodgorlik sifatida muhofazaga olinib, [[Xiva ichan qalʼa muzeyqoʻriqxonasi|muzeyga]] aylantirilgan (1961). 1990-yildan Ichan qalʼa [[UNESCO]]ning Butun jahon yodgorliklari roʻyxatiga kiritilgan.
-yilda Xiva sh.ning 2500 yilligi [[munosabat]]i bilan asosiy yoʻnalishlarda joylashgan yedgorliklarni muntazam ravishda [[taʼmirlash]]<nowiki/>tiklash ishlari olib borildi.
+yilda Xiva shahrining 2500 yilligi munosabati bilan asosiy yoʻnalishlarda joylashgan yodgorliklarni muntazam ravishda taʼmirlash, tiklash ishlari olib borildi.
 == Adabiyot ==
@@ Qator 17: / Qator 17: @@
 {{manbalar}}
+{{stub}}<!-- Bot tomonidan yaratildi -->
-{{stub}}
- <!-- Bot tomonidan yaratildi -->
 [[Turkum:Oʻzbekiston meʼmoriy yodgorliklari]]
 [[Turkum:Xiva]]