Muhammad Aminxon
Muhammad Aminxon (1817, Xiva – 1855, Saraxs) - Xiva xonligida oʻzbeklarning Qoʻngʻirot sulolasiga mansub 7-hukmdor (1845 — 1855).
1845 yilda Rahimqulixon vafotidan soʻng (1842-1845) Xiva xonligida uning ukasi M. A. (1817-1855) hokimiyatga keldi. M. A. (1845-1855) davrida markaziy hukumatning koʻchmanchi qabilalarni tinchlantirishga qaratilgan harakatlari bir muncha muvaffaqiyatga erishdi. M. A. Marv uchun Buxoro amirligiga qarshi va Xurosonga 10 dan ortiq yurishlarni amalga oshirdi. 1846-yil dekabrda Orenburgga Xiva elchilari – Qilich Niyozmuhammedov va Shukrulloboy Miskinov yetib keldi. 1847 yil 9 martda ular Sankt-Peterburgga kelishdi. Elchilar Rossiya tomonidan Sirdaryoning Orol dengiziga quyilish joyi yaqinida qurilgan Raim istehkomini buzish masalasini ko‘tardilar, Nikolay I bunga rad javobini berdi. 1847-1848 yillar Xiva otryadlari bilan chor harbiy qismlari o'rtasidagi kichik harbiy to'qnashuvlarda o'tdi. Muvaffaqiyatga erisha olmagan M. A. yana muammoni tinch yo'l bilan hal qilish yo'liga o'tdi. 1850 yilda Xiva elchisi Xoja Mahram Allaberdiyev Peterburgga tashrif buyurdi.
Biroq, mustahkamlash bo'yicha barcha muzokaralar hech qanday natija bermadi. M. A. davrida Rossiya, Usmonli imperiyasi, Eron va Afg'oniston bilan diplomatik aloqalar saqlanib turdi. M. A. davrida Xivada uning nomidagi eng katta madrasa qurilgan. 260 talaba madrasada tahsil olgan. Madrasa, talabalar va oʻqituvchilarni saqlash xarajatlarini qoplash uchun xonlikning turli hududlarida juda koʻp yerlar ajratilgan. Mashhur Kaltaminor minorasi qurilishi ham boshlandi. Tarixchi Ogahiy Xorazm tarixini yozgan.
Vafoti[tahrir | manbasini tahrirlash]
Xiva xoni M. A. kuchli qoʻshin bilan Sarik turkmanlari ustiga yurish qildi; Jamshidiylar yordamida turkmanlarni og‘ir mag‘lubiyatga uchratdi. Ammo ularga qarshi olib borgan qattiq siyosat keyinchalik Quyi Murgʻob mintaqasidagi Teke turkmanlari va ularning janubidagi Saraxs hududida yashovchi Salur turkmanlariga yomon taʼsir qildi. O‘tgan yillarda Xiva qo‘shinlari Xiva frontida o‘tgan yillardagi janglarga qaramay hujum qilib, mol-mulkini talaganini unutmagan teke turkmanlari Xiva xoniga qarshi isyon ko‘tardilar. Bu qoʻzgʻolonga qarshi tayyorlangan M. A. teke turkmanlariga toʻsatdan hujum qilib, ularni ogʻir magʻlubiyatga uchratdi. Biroq M. A.ning bu tashriflari turkmanlarni oʻzaro birlashishga majbur qildi. Teke turkman boshchiligidagi birlashgan turkman qoʻshinlari 1855-yil bahorida M. A. qo'shini bilan toʻqnashishadi. Ular Mashhadning fors mirzosi (gubernatori) Faridun Mirzodan yordam so‘rashadi, u 75 km uzoqlikdagi Darband qal’asidan yetti ming kishini, so‘ngra Xurosondan yana uch ming kishini jo‘natadi. Jang Xiva xonining mag'lubiyatiga aylanadi. Uning qo'shinlari tor-mor qilinadi. Ikki yuzta xorazmlik o‘ldirilib, xon asirga olinadi, keyin boshi olinadi.
Uning o‘rniga o‘g‘li Abdullohxon o‘tirdi, biroq u ham olti oydan keyin isyonchi qabilalarga qarshi jangda halok bo‘ldi. Keyin Qutlugʻmurodxon taxtga o'tiradi, lekin u ham xuddi shunday taqdirni boshidan kechiradi. Nihoyat, Said Muhammadxon (1856-1864) taxtga o'tiradi.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Gulomov X. G., Diplomaticheskiye otnosheniya gosudarstv Sredney Azii s Rossiyey v XVIII — pervoy polovine XIX veka. Tashkent, 2005
- Gulyamov Y.G., Istoriya orosheniya Xorezma s drevneyshikh vremen do nashikh dney. Tashkent. 1957
- Istoriya Uzbekistana. T.3. T.,1993.
- Istoriya Uzbekistana v istochnikax. Sostavitel' B. V. Lunin. Tashkent, 1990
- Istoriya Xorezma. Pod redaktsiyey I. M. Muminova. Tashkent, 1976
