Sankt-Peterburg

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
(Leningraddan yoʻnaltirildi)
Leningrad bu yerga yoʻnaltiradi. Bu soʻzning boshqa maʼnolari uchun Leningrad (maʼnolari) sahifasiga qarang.
Sankt-Peterburg

ruscha: Санкт-Петербу́рг
Shahar
The Winter Palace
Palace Bridge
Peter and Paul Cathedral
Saint Isaac’s Cathedral
The General Staff Building
The embankment along the Moyka river
{{{rasmiy_nomi}}}ning bayrogʻi
Bayroq
{{{rasmiy_nomi}}}ning rasmiy gerbi
Gerb
59°57′0″N 30°19′0″E / 59.95000°N 30.31667°E / 59.95000; 30.31667 G OKoordinatalari: 59°57′0″N 30°19′0″E / 59.95000°N 30.31667°E / 59.95000; 30.31667 G O
Mamlakat Rossiya
Asos solingan 1703-yil
Maydon 1,439 km2 (556 mi²)
Aholisi
 (2022)
5 377 503
Zichligi 3832,86 kishi/km2
Vaqt mintaqasi UTC+3
Telefon kodi +7 812
Pochta indeks(lar)i 190000—199406
Sankt-Peterburg xaritada
Sankt-Peterburg
Sankt-Peterburg

Sankt-Peterburg (ruscha: Санкт-Петербу́рг) Boltiq dengizining Finlandiya koʻrfazi sharqida, Neva daryosi boʻyida joylashgan Rossiya Shimoli-Gʻarbiy federal okrugi federal subyektidir. Sankt-Peterburgning norasmiy nomi — Piter (Piter) — unga asos solgan Pyotr I ismidan kelib chiqqan. Shahar shuningdek Petrograd (Petrográd, 1914-1924) va Leningrad (Leningrád, 1924-1991)[1] deb ham atalgan.

Sankt-Peterburg (Peterburg) (1914—24 yillarda Petrograd, 1924—91 yillarda Leningrad) — Rossiya Federatsiyasidagi shahar, Leningrad viloyati markazi, federal ahamiyatga ega shahar. Rossiyaning iqtisodiy, ilmiy va madaniy markazlaridan biri, mamlakatning eng yirik transport tuguni. Transport yoʻli va avtovokzallar, xalqaro aeroport bor, dengiz porti, qahramon shahar, Volga — Baltiysk suv yoʻlining oxirgi punkti. Neva boʻyi pasttekisligining gʻarbiy qismida, Fin qoʻltigʻiga Neva daryosi quyiladigan yerda va Neva deltasidagi 42 orolda joylashgan. Iklimi dengiz iqlimi, qishi yumshoq, yozi nisbatan salqin, obhavosi oʻzgaruvchan. Yanvarning oʻrtacha temperaturasi —7,9°, iyulniki 17,7°. Yillik yogʻin 585 mm. Yozning 1-yarmida „oqtunlar“ hodisasi kuzatiladi. S. P. hududi 570 km² (Sankt-Peterburg shahar maʼmuriyatiga qarashli shaharlar va shaharchalar hududi bilan birga 1350 km²dan ziyod). Aholisi 4188,6 ming kishi (S. P. shahar maʼmuriyatiga qarashli aholi punktlaribn 4748,5 ming kishi, 1998). Shahar chegarasi doirasida 40 dan ziyod dare va 20 dan ziyod kanal mavjud (umumiy uz. 160 km dan ortiq). Neva daryosining shahar hududidagi eni 340-650 m, chuq. 14-23 m. S. P. hududining ancha qismi dengiz sathidan 1,2-3 m dan baland boʻlmagan tepaliklarda joylashgan. Shu bois shaharning bu tumanlarida, asosan, Fin qoʻltigʻining sharqiy qismida shamol taʼsirida suv bosishi xavfi bor. S. P.ni suv bosishidan himoyalash uchun Neva va Fin qoʻltiqlari chegarasida 1980—90 yillarda gidrotexnik majmua qurilgan.

S. P. joylashgan hudud 9—10-asrlarda novgorodliklarga qarashli (13-asrdan Ijora yeri nomi bilan mashhur) boʻlgan. 15-asrda S. P. oʻrnida Novgorod Respublikasiga qarashli qishloqlar joylashgan. 1478-yilda Rus davlati tarkibida. 17-asr boshlarida shvedlar Neva sohillarini ishgʻol qilib, Oxta daryosining quyilish joyida Niyenshans qalʼasini bunyod etdilar. Rus qoʻshinlari 1703 1(12) mayda bu kalʼani ishgʻol qildilar va 16 (27) mayda Pyotr I Zayachiy o.da SanktPiterBurx (keyinroq Petropavlovsk) kalʼasiga asos soldi. 1703—04 yillarda Kotlin o.da Kronshlot qalʼasi bunyod etilgan (1723-yildan Kronshtadt). 1704-yil Nevaning chap sohilida Bosh Admiralteystvoga asos solindi. 1705-yilda uning atrofida Admiralteystvo qalʼasi qad koʻtardi.

S. P.ga asos solinishi Rossiyaning Boltiq dengiziga va u orqali Yevropaga chiqish uchun olib borgan kup yillik kurashi samarasi boʻldi. Shahar sanoat markazi sifatida tez oʻsdi. 18-asr oxiridayoq shaharda 160 sanoat korxonasi bor edi. 1708-yildan S. P. Ingermanland, 1710-yildan S. P. gubernyasi markazi. 1712—28 va 1732—1918-yillarda — Rossiya poytaxti. Bu yerda podsho saroyi (1712-yildan), Senat (1713-yildan), kollegiyalar (1718-yildan; 1802-yildan vazirliklar) va boshqa davlat muassasalari joylashgan.

Shahar mamlakatning siyosiy, sanoat, ilmiy va madaniy markazi sifatida rivojlandi. 1710-yilda Troitsa va Muqaddas Aleksandr Nevskiy monastiriga asos solindi (1797-yildan Aleksandr Nevskiy lavrasi). 1712—13 yillarda Rossiya imperatorlarining xilxonasiga aylangan Petropavlovsk sobori kurildi. 1711-yilda Rossiyadagi birinchi hukumat bosmaxonasi ochiddi. 1714-yilda Pyotr Ining shaxsiy kolleksiyasi asosida Rossiyadagi birinchi muzey — Kunstkamera faoliyat koʻrsata boshladi. 1725-yilda mamlakatning bosh ilmiy markazi Peterburg Fanlar akademiyasi taʼsis qilindi. 1756-yilda Rossiyadagi birinchi doimiy, ommaviy teatr tashkil etildi. 1757-yilda Rossiya tasviriy sanʼatining taraqqiyotida katta mavqega ega boʻlgan Peterburg tasviriy sanʼat akademiyasiga asos solindi. 18-asr oʻrtalarida Smolniy monastiri ansambli, kishki saroy qad koʻtardi. 1814-yilda mamlakatda birinchi boʻlgan jamoat kutubxonasi (hozirgi Rossiya milliy kutubxonasi) ochilgan.

19-asrda va 20-asr boshlarida S. P. — siyosiyjamoat tashkilotlari va harakatlarining bosh markazi. 1825-yil 14-dekabrda shaharning Senat maydonida podsho hukumatiga qarshi qaratilgan birinchi qurolli chiqish — dekabristlar qoʻzgʻoloni boʻlib oʻtdi. 1881-yil 1 martda „Narodnaya volya“ terrorchilari tomonidan imperator Aleksandr II otib oʻldirildi. 1905-yil 9-yanvarda xalq namoyishi qatnashchilari otib tashlandi. Birinchi jahon urushi boshlanishidan keyin 1914-yilning 1-avgustda shaharga yangi „Petrograd“ nomi berildi. 1917-yilda Petrogradsa Fevral inqilobi va Oktabr toʻntarishi sodir boʻldi. Chor hukumati agʻdarilgandan keyin shaharda Rossiya Vaqtli hukumati organlari joylashgan. 1917-yil oktabrda Petrogradda shoʻrolar hokimiyati oʻrnatildi. 1918-yildan poytaxt Moskvaga oʻtkazilishi bilan shahar oʻz mavqei boʻyicha mamlakatning 2shaxri boʻlib qoldi. 1924—91 yillarda Leningrad deb yuritildi. 1927-yildan Leningrad viloyati markazi, Ikkinchi jahon urushi yillarida shahar nemis fashistlari va fin qoʻshinlari tomonidan qamalda boʻldi (1941-yil 8-sentabr 1944-yil 27-yanvar). Urush davrida Leningrad ogʻir talafot koʻrdi. Rasmiy maʼlumotlar boʻyicha ochlikdan 641 ming (tarixchilar hisobi boʻyicha 800 mingga yaqin) leningradlik halok boʻldi. 1945-yilda Leningradga „Qaxramon shahar“ unvoni berildi.

1991-yilda shahar qaytadan oʻzining tarixiy „Sankt-Peterburg“ nomi bilan ataldi.

S. P. — yirik mashinasozlik va fantexnika bilan bogʻliq sanoat tarmoklari markazi (kemasozlik, energomashinasozlik, priborsozlik, radioelektronika va mudofaa bilan bogʻliq sanoat korxonalari mavjud); qora va rangli metallurgiya, kimyo, yengil, oziq-ovqat, poligrafiya sanoatlari bor. 1955-yildan metropoliten ishlaydi.

S. P.da Rossiya Fanlar akademiyasining ilmiy markazi, koʻp sonli ilmiy tadqiqot institutlari, 43 oliy oʻquv yurti (shu jumladan, untlar, konservatoriya faoliyat) koʻrsatadi. Shaharda 20 teatr (shu jumladan, Mariinskiy, M. P. Musorgskiy nomidagi opera va balet teatrlari, Katta dramatik teatr va boshqalar), filarmoniya, sirk, 47 muzey (shu jumladan, Ermitaj, Rus muzeyi, Sankt-Peterburg tarixi muzeyi, Rossiya Fanlar akademiyasining Buyuk Pyotr nomidagi antropologiya va etnografiya muzeylari) ishlab turibdi. S. P.da 18—19 a.larga oid meʼmoriy ansambllar: Petropavlovsk qalʼasi majmuasi, Aleksandr Nevskiy lavrasi, Smolniy, Vasiliy oroli yoyi (Birja binosi bilan birga), Qishki saroy, Aleksandr ustuni va Bosh shtab arkasi bilan birga Saroy maydoni, Pyotr I ga oʻrnatilgan haykal va Isaakiyevskiy sobor bilan birga Dekabristlar (avvalgi Senat) maydoni; Nevskiy prospekt ansambli: Qozon sobori, meʼmor Rossi koʻchasi bilan birga Rossiya akademik drama teatri va Rossiya milliy kutubxonasi, Mars maydoni, Yozgi bogʻ va muhandislik qasri mavjud. Klassitsizm va ampir uslubida qurilgan yodgorliklardan: Tasviriy sanʼat akademiyasi, Konchilik instituti, Narva darvozalari binolari, koʻpriklar saqlangan. 1960-yilda Piskaryov qabristonida meʼmoriy memorial majmua bunyod etildi. S. P. atrofida: Petrodvorets (Petergof), Pushkin (Sarskoye Selo), Pavlovsk, Gatchinada saroypark ansambllari (18— 19-asrlar) bor. S. P. — Rossiya va xalqaro turizmning muhim markazi. 2003-yilda S. P.ning 300 y.lik yubileyi keng nishonlandi.[2]

Yana

Ilovalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. Sankt Peterburg gubernatorligi sayti: http://eng.gov.spb.ru/ (Wayback Machine saytida 2006-12-31 sanasida arxivlangan)
  2. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil