Kontent qismiga oʻtish

Koʻrfaz urushi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Ko'rfaz urushi (The Gulf War)
Ko'rfaz urushi

Sanalar 2-avgust 1990-yil – 17-yanvar 1991-yil
(Sahro qalqoni operatsiyasi)
17-yanva r1991-yil – 28-fevral 1991-yil]]
(Sahro boʻroni operatsiyasi)
Urush yeri Iroq, Quvayt, Saudiya Arabistoni, Isroil va Fors koʻrfazi
Sabab Iroqning Quvaytga bostirib kirishi
Natija Koalitsiyaning hal qiluvchi gʻalabasi
  • Iroq Quvaytdan chiqib ketdi; Quvaytda amir Jobir III Al-Ahmet al-Jobir as-Sabah yana hokimiyat tepasiga keldi.
  • Iroq embargosi ​​oʻz kuchida qoldi.
  • Iroq va Quvayt katta yoʻqotishlarga uchradi, ularning infratuzilmasi vayron boʻldi.
  • Iroq hududida uchish taqiqlangan hududlar tashkil etildi.
Raqiblar
Qoʻshma Shtatlar AQSH
Birlashgan QirollikBuyuk Britaniya
FransiyaFransiya
Saudiya ArabistoniSaudiya Arabistoni
QuvaytQuvayt
MisrMisr
IroqIroq
Qoʻmondonlar
Kuchlar
956,600, askar, shu jumladan 700,000 AQSH askarlari 650,000 askar
Yoʻqotishlar
Koalitsiya:
292 kishi halok boʻldi (dushman harakatidan 147 kishi halok boʻldi)
467 nafar askar yarador boʻldi)

31 tank yoʻq qilindi yoki yaroqsiz holga keltirildi
28 ta Bradley IFV yoʻq qilindi yoki yaroqsiz holga keltirildi
1 ta M113 BTR yoʻq qilindi
2 ta Britaniya sirhli BTRlari yoʻq qilindi
1 ta artilleriya yoʻq qilindi
75 ta samolyot yoʻq qilindi
Quvayt:
4200 kishi halok boʻldi
Barcha zirhli transport vositalari yoʻq qilindi yoki qoʻlga olindi
57 ta samolyot yoʻq qilingan
8 ta samolyot qoʻlga olindi (Mirage F1s)

Iroq:
20 000-50 000 askar halok boʻlgan

75 000+ yaralangan
80 000-175 000 asir olingan
3 300 tank yoʻq qilingan
2 100 BTR yoʻq qilingan
Barcha artilleriya yoʻq qilingan
110 ta samolyot yoʻq qilindi
137 ta samolyot Eronga qochib ketdi
19 ta kema choʻkib ketdi, 6 tasi shikastlandi

Koʻrfaz urushi yoki Birinchi Koʻrfaz urushi, operatsiya nomi Sahrodagi boʻron (Operation Desert Storm) 1990-yil 2-avgustda Iroqning Quvaytga bostirib kirishi bilan boshlangan inqiroz natijasida AQSh boshchiligida koalitsiya kuchlari, 37 davlat, jumladan Buyuk Britaniya, Fransiya, Saudiya Arabistoni, Suriya, Misr, Iroqqa qarshi jang qildi. Harbiy operatsiya 1991-yil 17-yanvar — 1991-yil 28-fevral oraligʻida boʻlgan.

Koʻrfazi urushi — Fors koʻrfazi urushi, Quvayt urushi yoki Birinchi Iroq urushi kabi nomlar bilan ham ataladi. 1990-yil 2-avgustda Iroqning janubi-sharqiy qoʻshnisi Quvaytga bostirib kirishi xalqaro noroziliklarga sabab boʻldi va reaksiyalar natijasida Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashi aʼzolari tomonidan Iroqqa qarshi qator iqtisodiy sanksiyalar joriy etildi. AQSh prezidenti Jorj H. W. Bush oʻz mamlakati qoʻshinlarini Saudiya Arabistoniga yuborar ekan, u boshqa davlatlarni mintaqaga harbiy kuchlarini yuborishga chaqirdi. Buning natijasida Ikkinchi jahon urushidan keyin eng yirik harbiy koalitsiya paydo boʻldi. Unda Birlashgan Qirollik, Fransiya, Suriya, Misr va Saudiya Arabistoni boshqa hukmron kuchlar boʻlgan, AQSh esa koalitsiya kuchining asosiy qismini tashkil qilgan. Birgina Saudiya Arabistoni 60 milliard dollarni tashkil qilgan urush xarajatlarining 36 milliardini qoplagan. Operatsiyaya 1991-yil 17-yanvarda Iroq kuchlarini Quvaytdan chiqarib yuborish uchun havodan bombardimon qilish bilan boshlandi. Buning ortidan 24-fevral kuni quruqlikdagi operatsiya oʻtkazildi. Amaliyot yakunida Iroqni Quvaytdan siqib chiqargan koalitsiya kuchlari mutlaq gʻalabaga erishdi. Quvaytning ozod etilishi bilan quruqlikdagi operatsiya boshlanganidan 100 soat oʻtib sulh eʼlon qilindi. Quvayt va Saudiya Arabistonining Iroq chegarasidagi havo va quruqlik operatsiyalariga javoban Iroq Saudiya Arabistonidagi koalitsiya nishonlariga va Isroilga qarshi Skad raketalari bilan javob berdi.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashining 1991-yil aprel oyida qabul qilingan 687-sonli rezolyutsiyasi bilan sulh shartlari eʼlon qilindi. 687-sonli qarorni amalga oshirish amaliyotlari va bu qarordan keyingi qarorlar 12 yildan keyin boshlangan yana bir urushga sabab boʻldi.

Koʻrfaz urushi; Butun dunyoda televideniyeda jonli koʻrilgan ikkinchi urush boʻlib, ommaviy axborot vositalarida deyarli yangi davr boshlab berdi.

Fon

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sovuq urush davrida Iroq 1950-yillardan boshlab Sovet Ittifoqining ittifoqchisi boʻlgan, shuning uchun u AQSh bilan munosabatlari yaxshi emasdi. Bu davrda AQSH ayniqsa Iroqning arab-isroil urushlarida Isroilga qarshi tutgan pozitsiyasidan va mamlakatning turli arab va falastin jangari guruhlarini qoʻllab-quvvatlayotganidan norozi edi. 1980-yilda Iroqning Eronga bostirib kirishi bilan boshlangan Eron-Iroq urushining dastlabki bosqichlarida AQSh rasman betaraf qolgan boʻlsa-da, Iroqqa resurslar, siyosiy yordam va harbiy boʻlmagan samolyotlar berdi. 1982-yil mart oyida Eronning muvaffaqiyatli qarshi hujumi ortidan AQSh maʼmuriyati Iroqqa yordamni oshirishga qaror qildi. 1979-yilda terrorizmni qoʻllab-quvvatlovchi davlatlar roʻyxatiga kiritilgan Iroq 1982-yilda roʻyxatdan chiqarildi va bu davlat bilan toʻliq diplomatik aloqalar oʻrnatildi. AQSh Mudofaa vaziri oʻrinbosari Noel Koch keyinchalik „Iroqliklar terrorizmni qoʻllab-quvvatlashda davom etganiga shubha yoʻq edi, asl sabab Iroqning Eronga qarshi muvaffaqiyat qozonishiga yordam berish edi“, deb taʼkidladi.[4] 1982-yilda Iroqqa qurol sotish rekord darajaga yetdi, Iroq urushda yutuqlarga erishdi va Eron sulh takliflarini rad etdi. 1983-yil noyabr oyida Iroq yetakchisi Saddam Husayn AQSh talabiga binoan Abu Nidalni Iroqdan chiqarib yuborgach, Ronald Reygan maʼmuriyati Iroq bilan munosabatlarni yaxshilash maqsadida Donald Ramsfeldni maxsus delegatsiya bilan Bagʻdodga joʻnatgan. AQSH Savdo qoʻmitasi ruxsati bilan Amerika kompaniyalari Iroqqa kuydirgi va pestitsidlar joʻnatgan. Iroq hukumati keyinchalik biologik qurol dasturida kuydirgidan va kimyoviy qurol yaratish uchun pestitsidlardan foydalangan.

1988-yil avgust oyida Eron-Iroq urushini tugatgan sulh imzolanganda Iroq qarzga botgan va uning aholisi ijtimoiy norozilik yoqasida edi. Iroq qarzlarining katta qismi Saudiya Arabistoni va Quvaytga tegishli edi. Iroq har ikki davlatdan qarzlarini kechishni soʻradi, ammo ikkala davlat ham rad javobini berdi.[5]

Quvayt Usmonlilar imperiyasining Basra viloyatining bir qismi edi. Shuning uchun Iroq Quvaytni oʻzining bir qismi deb hisoblay boshladi. Quvayt birinchi marta XIX asrning oxirida nemislar Berlin-Bagʻdod temir yoʻlini Quvayt portigacha yetkazishni koʻzlaganida Yevropa davlatlarining eʼtiborini tortdi. Germaniya imperiyasi rejalarini barbod qilishga urinayotgan Angliya va Quvaytni boshqargan Al-Sabah sulolasi Usmonlilarga qarshi kafolat izlab, 1899-yilda shartnoma imzoladi va bu davlatning tashqi ishlarini inglizlarga topshirdi. 1914-yilda Usmonlilar bilan urushga kirgan Angliya urush boshlanganidan soʻng Quvaytda protektorat oʻrnatdi. Urushdan keyin 1922-yilda imzolangan Ukayr shartnomasi bilan Najd (keyinchalik Saudiya Arabistoni) bilan Quvayt shayxligi oʻrtasidagi munosabatlar tartibga solindi va neytral hudud tashkil etildi. 1923-yilda Quvaytning Iroq bilan shimoliy chegarasi belgilab olingan. Ushbu shartnoma bilan Iroq Fors koʻrfaziga, yaʼni dengizga chiqish imkoniyatidan mahrum boʻldi.

Iroq, shuningdek, Quvaytni OPEKning neft qazib olish kvotasidan koʻp neft ishlab chiqarishda aybladi. Shunga qaramay, Quvayt va Birlashgan Arab Amirliklari neft ishlab chiqarishni doimiy ravishda oshirib borishdi, Iroq esa Eron hujumlari va iqtisodiy urush tufayli Eron-Iroq urushidan hech boʻlmaganda tovon puli talab qildi. Natijada, neft narxining pasayishi — narxi bir barrel uchun 10 dollarga tushib ketdi — Iroq uchun 7 milliard dollar zarar keltirdi, bu 1989-yildagi toʻlov balansi taqchilligiga olib keldi. Shu sababdan Iroq hukumati urushdan zarar koʻrgan infratuzilmasini taʼmirlashdan tashqari asosiy xarajatlarni ham toʻlay olmadi. Iroq bilan birga Iordaniya ham neft ishlab chiqarish siyosatiga qarshi kurash olib bordi, ammo muvaffaqiyatga erisha olmadi. Iroq hukumati mavjud vaziyatni oʻziga xos iqtisodiy urush sifatida baholab, Quvaytni Iroq chegarasidagi Rumayla neft konidan yoʻnalishli burgʻulash usuli bilan foydalanganlikda aybladi.

Boshqa tomondan, Saddam Husayn Eron-Iroq urushida oʻz davlatini qoʻllab-quvvatlagan arab davlatlari bilan aloqalarni rivojlantirishga harakat qilardi. Gʻarbiy Fors koʻrfazi mamlakatlari bilan yaqin aloqalar oʻrnatish Iroqni AQShning taʼsir doirasiga olib kirishi mumkin degan fikrda bu siyosat AQSh tomonidan ham qoʻllab-quvvatlandi.[6] Eron-Iroq urushi davrida yuqori darajada boʻlgan Iroq-Saudiya Arabistoni munosabatlari 1989-yilda ham davom etdi. Ikki davlat oʻrtasida aralashmaslik va hujum qilmaslik toʻgʻrisidagi pakt imzolandi. Ushbu paktdan soʻng darhol Quvaytning Iroqqa Um Qasr portini ijaraga berish taklifi rad etilgan boʻlsa-da, Iroq Quvaytga ichimlik va sugʻorish uchun suv sotishi toʻgʻrisida kelishuv imzolandi. Saudiya Arabistoni tomonidan qoʻllab-quvvatlangan rivojlanish loyihalari esa, Iroqning katta qarzlari va 200 ming askarning demobilizatsiyasi tufayli toʻsqinlik qildi. Iroq ham qurol eksportchisi boʻlish uchun qurol ishlab chiqarishni koʻpaytirish ustida ishladi, biroq bu loyihalar paydo boʻlgan toʻsiqlar tufayli muvaffaqiyatsizlikka uchradi.

Iroqning arab qoʻshnilari, ayniqsa Misr bilan munosabatlari 200 ming askar demobilizatsiya qilinganidan soʻng ishsizlik ortib borayotgani sababli mamlakatda ishlayotgan chet ellik ishchilarga nisbatan zoʻravonlik kuchayishi tufayli yomonlashdi. Bu oʻzgarishlarning barchasi Sharqiy Yevropadagi katta siyosiy oʻzgarishlar tufayli arab dunyosidan tashqarida unchalik hameʼtibor berilmadi. Shu munosabat bilan Qoʻshma Shtatlar Iroqni inson huquqlarining buzilishi uchun qoralay boshladi, Buyuk Britaniya esa Britaniyaning The Observer gazetasida ishlagan eronlik Farzad Bazoftning josuslik aybi bilan qatl etilishini qoraladi.[7] Saddam Husayn Iroqqa qarshi harbiy kuch ishlatsa, Isroilga qarshi ikki tomonlama kimyoviy qurol qoʻllanishini eʼlon qilganidan soʻng, AQSh maʼmuriyati Iroqqa yordamini toʻxtatdi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti missiyasining AQSh tomonidan Intifadada falastinliklar halok boʻlgan Isroil tomonidan bosib olingan mintaqaga veto qoʻyishi bilan Iroq Yaqin Sharqdagi joylashuvi tufayli AQSh tashqi siyosatida ishonchsiz boʻlib qoldi. AQSh energiya manbalariga tayandi.

1990-yil iyul oyining boshida Iroq oʻzi shikoyat qilgan Quvaytning kvota siyosati tufayli bu davlatni ochiqchasiga harbiy harakatlar bilan tahdid qildi. AQSh Markaziy razvedka boshqarmasi 23-iyul kuni Iroq Quvayt chegarasiga 30 ming askarini oʻtkazgani haqida xabar berganidan soʻng Fors koʻrfazidagi AQSh floti jangovar holatga oʻtdi. Saddam Husayn Iroqqa qarshi fitna mavjudligiga ishonardi; Quvayt Eron bilan muzokaralarni boshlagan, Suriya delegatsiyasi esa Misrga tashrif buyurgan edi. 1990-yil 15-iyulda Saddam hukumati oʻz talablarini Arab Ligasidan ochiqchasiga soʻradi; „Baʼzi arab hukmdorlarining siyosati amerikaparast. Ular Qoʻshma Shtatlar tomonidan arab manfaatlari va xavfsizligini zaiflashtirishga undalmoqda“. U Quvayt va BAAdan tovon puli talab qilib, aks holda harbiy kuch ishlatish bilan tahdid qildi[8] Ular Jidda shahrida uchrashishdi. Ayni paytda Misr prezidenti Husni Muborak ikki davlat oʻrtasida vositachi boʻldi.

Quvaytga bostirib kirish

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Koʻrfaz urushida Iroq armiyasi tomonidan keng qoʻllangan T-72 M asosiy jangovar tanklari.

Jidda muzokaralari yakunida Quvayt Iroqning Quvaytdan Rumayloni yoʻqotgani uchun tovon puli talabiga javoban kamroq miqdor taklif qildi. Iroqning javobi Quvaytga bostirib kirish boʻldi. 1990-yil 2-avgustda Iroq Quvaytning poytaxti Al-Quvayt shahrini bombardimon qildi.

Bosqin paytida Quvayt armiyasi 16 ming kishilik armiya boʻlib, uchta zirhli, bitta mexanizatsiyalashgan va bitta artilleriya brigadasidan iborat edi. Quvayt havo kuchlari 2200 nafar xodim, 80 ta samolyot va 40 ta vertolyotdan iborat edi. Bundan tashqari, bosqinchilik tahdidiga qaramay, u qoʻshinini jangovar holatga oʻtkazmagandi.

1988-yilda, Eron-Iroq urushi tugagach, Iroq armiyasi 955,000 faol xizmatchi va 650,000 militsiyaga ega boʻlgan dunyodagi toʻrtinchi yirik armiya edi. Jon Childs va Andre Korvisyening soʻzlariga koʻra, eng past hisob-kitoblarda ham Iroqda 4500 ta tank, 484 ta jangovar samolyot va 232 ta jangovar vertolyot bor edi.[9]

Iroq hujumi ikki yoʻnalishda amalga oshirildi; Birinchi hujum kuchlari Quvayt shahriga etib borish uchun janubga yoʻl oldi va asosiy magistralni egallab oldi, yordamchi hujum kuchlari esa Quvaytga gʻarbdan kirdi, ammo keyin Quvayt shahrini mamlakatning janubiy qismidan uzib qoʻyish uchun sharqqa yoʻnaltirildi.

Quvaytning 35-zirhli brigadasi shimoli-gʻarbdagi Al-Jahra yaqinida Iroq hujumiga qarshi turishga harakat qildi. Quvayt havo kuchlari esa Iroq quruqlikdagi kuchlariga qarshi juda kam parvozlarni amalga oshira oldi.

Iroqning Quvayt shahriga asosiy hujumi dengizdan vertolyotlar va qayiqlar orqali amalga oshirildi. Amirning kenja ukasi Quvayt shahri amiri Jobir al-Ahmet al-Jobir as-Sabah saroyiga Iroq hujum uyushtirdi. Iroq hujumi boshlanganidan keyin 12 soat ichida qarshilik katta darajada sindirilgan bir paytda, amir Jobir al-Ahmet al-Jobir as-Sabah, uning oilasi va muhim vazirlari Saudiya Arabistoniga yoʻl orqali qochib ketishdi va oʻz mamlakatlari maʼmuriyatini oʻz ixtiyoriga qoldirdilar. Ikki kunlik shiddatli janglardan soʻng Quvayt armiyasining bir qismi Iroq elita qoʻshinlari, Respublika gvardiyasi tomonidan yoʻq qilindi va bir qismi Saudiya Arabistoniga qochib ketdi. Iroq kuchlari Quvayt shahri ustidan nazorat oʻrnatgach, Saudiya Arabistoni chegarasini oʻz nazoratiga olgan.

Iroqning mutlaq gʻalabasidan soʻng Saddam Husayn tomonidan „Ozod Quvayt Muvaqqat hukumati“ deb nomlangan qoʻgʻirchoq hukumat tuzildi va keyin u 8-avgust kuni oʻzining amakivachchasi Ali Hasan al Majidni Quvayt gubernatori etib tayinladi. Xalqaro chaqiriqlarga qaramay, Saddam Husayn maʼmuriyati oʻz qoʻshinlarini Quvaytdan olib chiqishdan qatʼiy bosh tortdi va 1990-yil 28-avgustda Quvaytni Iroqning 19-viloyati sifatida anneksiya qilganini eʼlon qildi.

Diplomatik jarayonlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bosqindan soʻng darhol AQSh va Quvayt delegatsiyalarining talabi bilan bir necha soat ichida yigʻilgan Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashi (BMT Xavfsizlik Kengashi) 660-sonli rezolyutsiya bilan bosqinni qoraladi va Iroqning Quvaytdan zudlik bilan chiqib ketishini talab qildi.[10] Arab Ligasi 3-avgust kuni qabul qilgan qarori bilan muammoning arab davlatlari oʻrtasida hal qilinishini kerakligini va chet el aralashuviga qarshi ekanliklarini eʼlon qildi. Faqat ikki arab davlati, Sudan va Liviya Iroqning Quvaytdan chiqib ketishiga qarshi ekanliklarini eʼlon qilishdi. Falastin Ozodlik Tashkiloti ham bunday yechimga qarshi ekanini eʼlon qildi. Gʻarbparast va Iroq bilan juda yaqin iqtisodiy aloqalarga ega boʻlgan Iordaniya arab dunyosidan tashqaridan kelishi mumkin boʻlgan harbiy aralashuvlarga qarshi ekanini eʼlon qildi.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining 6-avgustdagi 661-sonli rezolyutsiyasi bilan Iroq bilan xalqaro savdo qilish taqiqlandi. 25-avgust kuni ushbu qarordan keyin 665-sonli qaror bilan Quvayt hukumati bilan hamkorlikda davlatlarni Iroqqa kelayotgan va bu davlatdan ketayotgan yuk kemalarini qidirishga chaqirdi.

Voqea boshidanoq amerikalik maʼmurlar Iroqqa imtiyoz bu davlatning mintaqadagi qudratini oshirishidan qoʻrqib, Iroqdan bosqinni Yaqin Sharqdagi hech qanday muammo bilan bogʻlamasdan toʻxtatishni soʻradilar.

Iroq yetakchisi Saddam Husayn 12-avgust kuni Bagʻdod radiosi orqali efirga uzatilgan nutqida Isroilning bosib olingan hududlardan chiqib ketishini, Suriyaning Livan hududini tark etishini va Saudiya Arabistoniga yuborilgan Amerika askarlari oʻrniga arab kuchlarini joylashtirishni talab qildi. Bu talablarning BMT Xavfsizlik Kengashi qarorlari doirasida bajarilishini istagan Saddam, bundan keyin Quvayt masalasi muhokama qilinishi mumkinligini taʼkidladi. Bunga qoʻshimcha ravishda Saddam Husayn Iroqqa qarshi barcha boykot va blokadalarni zudlik bilan muzlatishni talab qildi. Ushbu bayonotga qaramay, AQSh prezidenti Jorj H.W. Bush inqiroz boshidan beri Quvaytning bosqinini Yaqin Sharqdagi boshqa bosqinlar bilan bogʻlashga qarshi edi.

23-avgust kuni Saddam Iroq davlat televideniyesi orqali efirga uzatilgan kadrlarda Iroqni tark etishga ruxsat berilmagan gʻarbliklar bilan birga paydo boʻldi. Qachon suratga olingani nomaʼlum boʻlgan kadrlarda Saddam bir guruh britaniyaliklar bilan gaplashayotgani tasvirlangan. Buyuk Britaniya Bosh vaziri Margaret Tetcher bu kadrlarni „jirkanch“ tomosha ekanligimi aytgan boʻlsa, AQSh Davlat departamenti „Saddam sharmandali film suratga oldi“ dedi.[11]

Avgust oyida AQSh milliy xavfsizlik maslahatchisi Brent Skoukroftga iroqlik nomaʼlum amaldordan taklif yuborilgan edi. Taklifga koʻra, Birlashgan Millatlar Tashkilotining embargosi bekor qilinsa, Quvaytga tegishli Bubiyan va Varbah orollari orqali Fors koʻrfaziga chiqish va Rumayla neft koni ustidan toʻliq hukmronlik vaʼda qilinsa, Iroq Quvaytdan chiqishi mumkinligi taʼkidlandi.Taklifda, shuningdek, AQSh va Iroq ikki davlatning milliy xavfsizlik manfaatlarini qondiradigan, Iroqning iqtisodiy va moliyaviy muammolarini yengillashtiradigan, Fors koʻrfazi mintaqasida barqarorlikni taʼminlaydigan qoʻshma reja ishlab chiqish uchun birgalikda harakat qilishlari taklif qilingan.

1990-yil dekabr oyida qilingan yana bir taklifda Iroq Quvayt ishgʻolini mintaqadan chet el qoʻshinlarini olib chiqib ketishi, Falastin masalasi boʻyicha shartnoma tuzish va Isroil ommaviy qirgʻin qurollaridan voz kechishi evaziga Quvaytning ishgʻoliga chek qoʻyishini aytdi. Oq uy bu taklifni rad etdi. Falastin Ozodlik Tashkiloti rahbari Yosir Arafat avvalroq Quvaytning bosib olinishi bilan Falastin-Isroil muammosi oʻrtasida chambarchas bogʻliqlik borligini taʼkidlagan boʻlsa-da, u na oʻzi, na Saddam Husayn bu ikki muammoning yechimini taqdim etishga qodir emasligini aytdi.

Iroq tomonining barcha bu takliflariga javoban AQSH maʼmuriyati siyosatini oʻzgartirmadi, yaʼni Iroq Quvaytdan chiqmagunicha bu davlat bilan muzokaralar olib borishga ruxsat bermadi. 1991-yil 9-yanvarda Shveysariyaning Jeneva shahrida Iroq Tashqi ishlar vaziri Tariq Aziz va AQSh Davlat kotibi Jeyms Beyker oʻrtasida yakuniy uchrashuv boʻlib oʻtdi. Tariq Aziz oʻz davlatining qatʼiy pozitsiyasini davom ettirgan va Quvayt muammosining Falastin muammosi bilan birga muhokama qilinishini istagan uchrashuv muvaffaqiyatsiz yakunlandi.

1990-yil 29-noyabrda qabul qilingan 678-sonli rezolyutsiya bilan Birlashgan Millatlar Tashkiloti Iroq 1991-yil 15-yanvargacha Quvaytni tark etmasa, majburlash choralari qoʻllanishi, yaʼni kuch ishlatilishi haqida maʼlumot berdi.

1991-yil 14-yanvarda Fransiya Iroq uchun belgilangan muddat tugashidan biroz avval 6 banddan iborat tinchlik rejasini taklif qildi. Iroqni oxirgi marta chaqirib, Iroqni Quvaytdan belgilangan jadvalga muvofiq chiqib ketish niyatini eʼlon qilishga va buni imkon qadar tezroq boshlashga taklif qilib, Iroq qoʻshinlarining Quvaytdan olib chiqilishini nazorat qilish uchun BMT kuzatuvchilarini yuborish va tinchlikparvar kuchlarni yuborish, ayniqsa arab askarlari, mintaqaga 6 moddadan iborat tinchlik rejasi, Iroqqa hujum qilmaslik kafolatini berish, tinch yoʻl bilan hal qilish jarayonini kuchaytirish uchun barcha zarur choralarni koʻrish va muammoni hal qilishga faol hissa qoʻshishdan iborat edi. Koʻplab davlatlar, ayniqsa Saudiya Arabistoni, Jazoir va Misr bu rejani qoʻllab-quvvatlaganliklarini bildirdi. Biroq bu reja AQSh va Britaniya tomonidan rad etildi. Fransiya ham Iroqdan aniq qadamboʻlmaganini aytib, rejadan voz kechdi.

Harbiy tayyorgarlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gʻarbning eng muhim tashvishlaridan biri Iroq Saudiya Arabistoni uchun ham tahdidga aylanishi mumkin edi. Iroq armiyasi Quvaytga bostirib kirish orqali Saudiya Arabistonidagi neft konlarini osonlik bilan erishish mumkin boʻlgan nishonga aylantirdi. Saddam Husayn Iroq va Quvaytdagi zahiralardan tashqari Saudiya neft konlarini qoʻlga kiritish orqali dunyoga maʼlum boʻlgan neft zaxiralarining katta qismini qoʻlga kiritishi mumkin edi. Bundan tashqari, Eron-Iroq urushi paytida Saudiya Arabistoni maʼmuriyati Eronning oʻz chegaralaridagi shia ozchiligiga taʼsir qilishidan qoʻrqib, Iroqqa katta miqdorda qarz berdi. Urushdan keyin Iroq maʼmuriyati bu qarzni Iroq Eron bilan urushib toʻladi, deb taʼkidladi va qarzni toʻlashdan bosh tortdi. Bu voqealar Iroq va Saudiya Arabistoni munosabatlarida muammolarga sabab boʻldi. Saddam Husayn 1990-yil 10-avgust kuni Iroq davlat televideniyesi va radiosida efirga uzatilgan nutqida Quvayt bosqinidan keyin „Islom olamining qiblasi (Kaʼba) joylashgan Makka va Muhammad maqbarasi joylashgan Madina ajnabiy kuchlar soyasida nola qilmoqdalar“ deb ularni jihodga chaqirdi.

AQSh prezidenti Jorj H.W. Bush Iroq Saudiya Arabistoniga bostirib kirishi mumkinligi sababli „Saudiya Arabistonini toʻliq himoya qilish uchun“ „Choʻl qalqoni“ operatsiyasi boshlanganini eʼlon qildi. Saudiya qiroli Fahdning chaqirigʻi bilan 1990-yil 7-avgustdan boshlab Amerika askarlari „Choʻl qalqoni“ operatsiyasi doirasida bu mamlakatga joylashtirila boshladi. AQSh dengiz floti Fors koʻrfaziga ikkita harbiy-dengiz jangovar guruhini yubordi. USS Dwight D. Eisenhower va USS Independence samolyot tashuvchilardan tashqari, USS Missouri va USS Wisconsin harbiy kemalari ham mintaqaga yuborildi. Virjiniyadagi Langli havo kuchlari bazasidagi jangovar otryaddagi barcha 48 ta F-15 samolyotlari Saudiya Arabistoniga olib kelindi va darhol Saudiya Arabistoni-Iroq-Quvayt chegarasida patrullik qila boshladi. Bu jamoadan tashqari Germaniyaning Bitburg shahridagi 36-divizionning taktik urush eskadronidan 36 ta F-15 AD samolyotlari ishtirok etdi. Bu flot Ar-Riyod janubidagi Al-Harj bazasida joylashgan. Havo milliy gvardiyasining ikkita boʻlinmasi ham shu yerda joylashgan. Amerika askarlari soni 543 mingga yetdi.

Koalitsiyaning tuzilishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Iroqqa qarshi koalitsiya

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashi 1990-yil 29-noyabrda Iroq 1991-yil 15-yanvargacha Quvaytni tark etmasa, kuch qoʻllanishini nazarda tutuvchi 678-rezolyutsiyani qabul qildi. Rezolyutsiyaga rioya qilinmagan taqdirda, BMT Nizomining 7-bobida koʻrsatilganidek, Iroqning BMT rezolyutsiyalariga rioya etishini taʼminlash va xalqaro tinchlik va xavfsizlikni tiklash uchun zarur boʻlgan barcha vositalar qoʻllanadi. Buning uchun BMTga aʼzo barcha davlatlar zarur yordam koʻrsatishga taklif qilindi.[12]

AQSH Davlat kotibi Jeyms Beyker urushga iqtisodiy va siyosiy yordam koʻrsatish maqsadida 1990-yil sentabr oyida Yaqin Sharq boʻylab toʻqqiz davlatga safarini boshladi. U oʻzining birinchi bekati boʻlgan Saudiya Arabistonidan operatsiya xarajatlarining maʼlum qismini talab qildi. 15 milliard dollarlik talab Saudiya hukumati tomonidan ijobiy qabul qilindi. Beyker 7-sentabr kuni uchrashgan Quvaytning surgundagi amiri Shayx Jobir al-Ahmad al-Sabah ham AQShning Fors koʻrfazidagi harbiy kuchini oshirish va unda ishtirok etayotgan mamlakatlar iqtisodiyotini ragʻbatlantirish uchun moliyaviy yordam koʻrsatish majburiyatini olganini maʼlum qildi.[13] Misrda uning navbatdagi bekati boʻldi, uni aldaganligi sababli Saddamdan gʻazablangan Husni Muborak maʼmuriyati Saudiya Arabistonida tuzilgan koalitsiya kuchlarini qoʻllab-quvvatlashiga umid qilgan, ammo bu yordamga qoʻshimcha ravishda oʻzining mamlakatning Qoʻshma Shtatlar oldidagi qarzi kechilishini taʼkidladi. Beyker Yaqin Sharqdagi soʻnggi manzili boʻlgan Suriyada Prezident Hafiz Asad bilan 4,5 soatlik uchrashuv oʻtkazdi. 1983-yilda Bayrutdagi AQSh dengiz piyodalari kazarmasiga bombali hujum uyushtirilganidan buyon ikki davlat oʻrtasidagi munosabatlar yomon boʻlganiga qaramay, Asadning Saddamga dushmanligi tufayli Fors koʻrfazida tuzilgan koalitsiyaga askar yuborishga kelishib oldilar.

Damashqdan keyin Rimdagi qisqa tashrifidan soʻng Beyker keyinchalik Germaniyaga bordi. Germaniya kansleri Helmut Kohl, Iroqqa qarshi ittifoqchilarga jami 2 milliard dollar pul va moddiy yordam berishlarini aytdi. Turkiya, 1990-yil 8-avgust kuni BMTning Iroqqa qarshi embargo qarorlaridan keyin Kerkuk-Yumurtalik neft quvurini yopib Iroqqa qarshi xalqaro embargoga qoʻshildi.

Iroqqa qarshi tuzilgan koalitsiyaga 40 ga yaqin davlat qoʻshilgan boʻlsa, 30 dan ortiq davlat Fors koʻrfaziga qoʻshin yuborgan. Ushbu eng yirik harbiy koalitsiyada qatnashgan davlatlar: Italiya, Kanada, Qatar, Quvayt, Vengriya, Misr, Niger, Norvegiya, Pokiston, Portugaliya, Ruminiya, Senegal, Serra-Leone, Singapur, Suriya, Saudiya Arabistoni, Turkiya, Ummon, Yangi Zelandiya va Gretsiya edi.[14] Yaponiya va Germaniya hech qanday harbiy hissa qoʻshmagan boʻlsa-da, ularning har biri mos ravishda 10 milliard va 6,6 milliard dollarlik moliyaviy yordam koʻrsatdi. Amerikalik general Norman Shvartskopf, Jr. u koalitsiya kuchlari qoʻmondoni etib tayinlandi. Koalitsiya aʼzolarining aksariyati Fors koʻrfazi inqirozini arab davlatlari oʻrtasidagi muammo sifatida koʻrish yoki AQSh Yaqin Sharqda oʻz taʼsirini kuchaytirishidan qoʻrqib, koalitsiyaga qoʻshilmadi. Ammo ular iqtisodiy yordam takliflari yoki qarzlarni yengillashtirish yoki yordamni qisqartirish tahdidi bilan koalitsiyaga qoʻshilishga majbur boʻldilar.[15]

1991-yilning yanvariga kelib Saddamga qarshi tuzilgan koalitsiyaning mintaqadagi harbiy qudrati 956 ming kishiga yetdi. 697 ming (73 %) askar bilan AQSh bu kuchning asosiy qismini tashkil etdi; Qolganlari Buyuk Britaniya, Fransiya, Misr, Saudiya Arabistoni, Suriya va boshqa mamlakatlarning soni jihatidan kichikroq kontingentlaridan iborat edi.

Urush

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Havo operatsiyalari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Amerika Qoʻshma Shtatlari harbiy havo kuchlari

Sahro boʻroni (inglizcha: Desert Storm) deb nomlangan operatsiya 16-yanvardan 17-yanvarga oʻtar kechasi AQSh boshchiligidagi koalitsiya kuchlarining Iroqqa qarshi keng koʻlamli havo hujumi bilan boshlandi. Urush davomida uzluksiz davom etgan havo bombardimonlari davomida 100 ming jangovar parvoz amalga oshirildi va 88 500 tonna bomba tashlandi.[16] Koalitsiya kuchlarining asosiy maqsadi Iroqning havo kuchlari va havo mudofaa tizimini yoʻq qilish edi. Parvozlar asosan Saudiya Arabistonidagi bazalardan hamda Fors koʻrfazi va Qizil dengizda joylashgan samolyot tashuvchilardan oʻtkazildi. Havo hujumlari boshlanganidan bir necha hafta oʻtgach, Iroqning qoʻmondonlik va aloqa infratuzilmasi, elektr energiyasi ishlab chiqarish quvvati, aeroportlar va havo hujumidan mudofaa tizimi, kimyoviy qurollar va yadroviy tadqiqot ob’ektlari deyarli yoʻq qilindi.

Fevral oyi oʻrtalariga kelib, Ittifoqchilar havo hujumlari Quvayt va Iroq janubidagi ilgʻor quruqlikdagi kuchlarga oʻtdi. Ushbu hujumlar istehkomlar, yer osti bunkerlari, qurol-yarogʻ omborlari, tanklar va boshqa zirhli transport vositalarining yoʻq qilinishiga olib keldi. Iroqning koalitsiya havo hujumlariga qarshi zenit mudofaasi yetarli darajada emas edi. Urush paytida koalitsiya kuchlari 75 ta samolyotni yoʻqotdi, ulardan faqat 44 tasi iroqliklar tomonidan urib tushirildi. Ulardan ikkitasi iroqliklarning raketa zarbasidan qochgan ikki koalitsiya samolyoti havoda bir-biri bilan toʻqnashganda sodir boʻlgan.[17][18]

Havo hujumi boshlangan kunning ertasiga Iroq tomonidan sakkizta raketa uchirilgan. Sakkiz haftalik urush davomida Iroq tomonidan 88 ta Skad raketasi uchirilgan.[19] Iroq bu raketa hujumlariga javob berish orqali Isroilni urushga tortishni maqsad qilgan va shu bilan Isroil bilan bir tarafda boʻlishni istamagan koʻplab arab davlatlarining koalitsiyadan chiqishini taʼminlash edi. Dastlabki hujumlardan soʻng, Isroil havo kuchlari samolyotlari harbiy oʻch olish uchun tayyorgarlik koʻrish uchun Iroq shimolidagi havo hududini patrul qila boshladi. Biroq, AQSh prezidenti Bush Isroilning ehtimoliy hujumi koalitsiyadagi arab davlatlarini Iroq tomoniga tortishidan xavotirlanib, Isroil Bosh vaziri Yitzhak Shamirni javob qaytarmaslikni va Isroilning Iroq ustidagi parvozlarini toʻxtatishni talab qildi.

Iroqning Isroilga raketa hujumi masofa uzoqligi sababli unchalik samarali boʻlmagan. Raketa hujumlarida asosan vahima tufayli 74 nafar isroillik halok boʻldi, 230 nafar isroillik jarohat oldi.[20] Bundan tashqari, Isroil hukumati Iroq raketalarida zarin kabi nerv gazlari boʻlishi mumkinligidan qoʻrqib, oʻz fuqarolariga gaz niqoblarini tarqatgan. Skad raketalariga qarshi AQSh maʼmuriyati Isroilga Patriot raketalarini yubordi. Niderlandiya qirollik havo kuchlari ham Turkiya va Isroilga Patriot raketalarini joylashtirdi. Isroilga qarshi hujumlardan tashqari Saudiya Arabistoniga 50 ga yaqin, Bahrayn va Qatarga bittadan raketa hujumi amalga oshirilgan. Saudiya maʼmuriyati Iroq foydalanishi mumkin boʻlgan kimyoviy yoki biologik kallaklar tufayli oʻz mamlakatlaridagilarga gaz niqoblarini tarqatdi.

1991-yil 25-fevralda Skad raketasi Saudiya Arabistonining Zahron shahrida amerikalik askarlar joylashgan binoga tushib, 28 askarni oʻldirgan va 100 dan ortiq askarni yaralagan.[21]

Hafji jangi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

29-yanvar kuni Fors koʻrfazi urushining birinchi jiddiy quruqlikdagi jangi Iroq kuchlari Quvayt-Saudiya Arabistoni chegarasini kesib oʻtganida sodir boʻldi. 29-yanvar kuni Iroq kuchlari Saudiya Arabistonining shimoli-sharqidagi zaif himoyalangan Hafji port shahriga tanklar va piyoda polklari bilan hujum qilib, egallab oldi. Ikki kunlik Hafji jangi natijasida Iroq qoʻshinlari Qatar harbiy kuchlari va Saudiya Arabistoni Milliy gvardiyasi tomonidan AQSh dengiz piyodalari tomonidan qoʻllab-quvvatlangan jangda iroqliklarni magʻlub etgan.

1991-yil 23-yanvarda dengizdan quruqlik operatsiyasini kutayotgan Iroq neft klapanlarini ochdi va Fors koʻrfazining shimolini neft qudugʻiga aylantirdi.

Yerdagi operatsiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sahrodagi boʻron operatsiyasi

100 soatlik quruqlik operatsiyasi: 24-fevral kuni Saudiya Arabistonining shimoli-sharqidan Quvaytning ichki qismiga va Iroq janubiga keng koʻlamli quruqlik hujumi boshlandi. Hujumdan bir kecha oldin AQSh havo va dengiz kuchlarining aldamchi bombardimonlari iroqliklarning Quvayt markazidan koalitsiyaning asosiy quruqlik hujumini kutishiga sabab boʻldi. 1991-yil 24-fevralda 1- va 2-dengiz piyoda diviziyalari va 1-yengil zirhli piyodalar bataloni Quvaytga kirib, mamlakat poytaxti Quvayt tomon yoʻl oldi. Koalitsiya qoʻshinlari ozgina qarshilik koʻrsatdi, Iroq kuchlarining aksariyati jangsiz taslim boʻldi. Shunga qaramay, iroqliklar koalitsiyaning toʻqqizta samolyotini urib tushirishga muvaffaq boʻlishdi. Ayni vaqtda Quvayt sharqidan mamlakatga turli arab davlatlaridan askarlar kirib kelgan.

Koalitsiya kuchlarining bu muvaffaqiyatidan asl qoʻrquv Iroqning Respublika gvardiyasi deb ataladigan elita kuchlarining yoʻq qilinmasdan Iroqqa qochib ketishi edi. Shuning uchun Britaniya zirhli kuchlari muddatidan 15 soat oldin Quvaytga joʻnatildi va AQSH qoʻshinlari Respublika gvardiyasini taʼqib qilishdi. Ogʻir artilleriya oʻqlari koʻmagida koalitsiya kuchlari Quvayt ichida shiddat bilan olgʻa siljiy boshladi. Saddam Husaynning toʻgʻridan-toʻgʻri buyrugʻi bilan Iroq kuchlari qarshi hujumga oʻtdi. Biroq, shiddatli toʻqnashuvlarga qaramay, Iroq qoʻshinlarini qaytargan koalitsiya kuchlari Quvayt shahri tomon yurishda davom etdi.

Ittifoqchilar Quvayt shahrini qaytarib oldi va uch kun ichida Iroq qarshiliklarini tor-mor qildi. Shu bilan birga, Quvaytning gʻarbiy qismida zirhli boʻlinmalar bilan muvaffaqiyatga erishgan asosiy kuchlar tezda Iroqqa oʻtdi va 27-fevral kuni janubda Basra shahrida ushlab turishga urinayotgan Iroq elita qoʻshinlari — Respublika gvardiyasining koʻp qismini yoʻq qildi. AQSh prezidenti Jorj Bush 28-fevralda sulh eʼlon qilganida, Iroq qarshiliklari butunlay sindirilgan edi. Oʻt ochishni toʻxtatish kelishuvi Bagʻdod vaqti bilan 28-fevral kuni soat 08:00 da kuchga kirdi.

Sulh

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Koalitsiya kuchlari va Fors koʻrfazi urushida qatnashgan Iroq harbiy delegatsiyalari oʻrtasida 1991-yil 3-mart kuni Quvayt — Iroq chegarasida oʻt ochishni toʻxtatish boʻyicha muzokaralar boʻlib oʻtdi. U koalitsiya kuchlari tomonidan bosib olingan Safvon shahri yaqinidagi Iroq aviabazasidagi chodirda, shahardan 5 km shimolda oʻtkazildi. U Koalitsiya kuchlari qoʻmondoni, amerikalik general Norman Shvartskopf, ingliz qoʻmondoni ser Peter de la Billiere va fransuz generali Mishel Rokejeoffre, Iroq generallari Sulton Hoshim Ahmet bilan muzokaralar oʻtkazdi.

BMT Xavfsizlik Kengashining 686-rezolyutsiyasi sifatida tanilgan otashkesimning asosiy shartlari;

  • Iroqning Quvaytni anneksiya qilish qarori bekor qilish.
  • Iroqning Quvaytdan olingan barcha mulk va asirlarni qaytarishi.
  • Quvaytga qarshi harbiy harakatlarni toʻxtatish.
  • Iroq bundan buyon Birlashgan Millatlar Tashkilotiga aʼzo barcha davlatlarga qarshi zoʻravonlik va provokatsiya harakatlaridan, jumladan, raketa hujumlari va qiruvchi samolyotlar parvozlaridan tiyiladi.

Iroq barcha shartlarni, ayniqsa Quvaytni anneksiya qilish qarorini bekor qilish va urush tovonini toʻlash uchun qabul qilishi kerak edi. Shunday qilib, Fors koʻrfazi urushi tugadi. 1991-yil aprel oyining birinchi haftasida Fors koʻrfazi urushi Iroqning BMT Xavfsizlik Kengashi tomonidan belgilangan oʻt ochishni toʻxtatish shartlarini qabul qilish haqidagi yozma arizasi bilan rasman yakunlandi.

Iroqning magʻlubiyat sabablari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oʻlim shossesi; Quvayt va Basra oʻrtasida choʻzilgan avtomagistral AQSh kuchlari tomonidan vayron qilingan va minglab Iroq harbiylari va fuqarolik mashinalari bilan toʻldirilgan shosse.

Urush boshlanishidan oldin Iroq dunyodagi beshinchi yirik quruqlik armiyasiga ega edi. Biroq, bu holat Iroqning juda qisqa vaqt ichida magʻlub boʻlishiga toʻsqinlik qila olmadi.

Bu magʻlubiyatning asosiy sababi AQSh va ittifoqchi qoʻshinlarning Iroq qoʻshinlaridan malaka (oʻqitish va jihozlash) jihatidan ustunligidir. Ittifoqchi qoʻshinlar tez harakat qila oladigan va yuqori texnologiyalardan samarali foydalana oladigan qoʻshinlar edi. Boshqa tomondan, Iroq qoʻshinlari 8 yillik Eron-Iroq urushidan charchagan, jang qilish irodasi past edi va klassik piyoda urushiga koʻra tayyorlangan.

Iroqning magʻlubiyatida hissasi boʻlgan ikkinchi muhim omil jangovar hududda havo ustunligini taʼminlash va havo va quruqlik kuchlari oʻrtasida samarali muvofiqlashtirishni taʼminlashning deyarli boʻlmagani. Ittifoqchilar havo-quruqlikni ajoyib tarzda muvofiqlashtirgan. Choʻlda yashirinib, havodan himoyalana olmagan Iroq qoʻshini ittifoqchilarning hujumlariga chiday olmay mahgʻlub boʻldi.

Uchinchi sabab — zarba kuchidan qatʼi nazar, bitta qurolga tayanish natijasida hosil boʻlgan ortiqcha va sunʼiy ishonch. Saddam Sovetlardan sotib olgan Skad raketalariga va bu raketalar uchiga joylashtirishni rejalashtirgan kimyoviy/biologik kallaklarga tayangan. Biroq, bu raketalar urush paytida kerakli muvaffaqiyatni koʻrsata olmadi. Raketalar Amerikaning Patriot havo mudofaa tizimi tomonidan havoda yoʻq qilingan.

Qurbonlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Iroq armiyasining ZiL-137 mashinasi.

Koʻrfaz urushi, ehtimol, zamonaviy tarixdagi barcha urushlarning eng nomutanosibligi edi. Iroq qurbonlari haqida aniq raqamlar yoʻq boʻlsa-da, urush paytida Iroq kuchlari 20-35 ming atrofida halok boʻlgan va 75 000 dan ortiq kishi yaralangan.

Iroqning qoʻmondonlik va nazorat markazlari joylashgan Bagʻdod, ayniqsa, urushning birinchi kunlarida kuchli havo hujumlariga uchragan. Harbiy qoʻmondonlik markazlarining tinch aholi punktlariga yaqinligi, koalitsiya kuchlarining havo kampaniyasi davomida nishonlarni kuzatmagani, Saddam maʼmuriyatining muhim nishonlarni jonli tarzda himoya qilishi tinch aholi oʻlimini yanada oshirdi. Tinch aholi qurbonlari, shuningdek, Iroq harbiy yoʻqotishlari ancha yuqori edi; Aniq maʼlumot boʻlmasa-da, Iroq 100 mingga yaqin tinch aholini yoʻqotgani taxmin qilinmoqda.

Bundan farqli oʻlaroq, janglarda ittifoqchilarning yoʻqotishlari 190 tani tashkil etdi.

Urushdan keyingi Iroq

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Iroq magʻlubiyatga uchragach, Saddam maʼmuriyatiga qarshi xalq qoʻzgʻolonlari mamlakatning katta qismini qamrab oldi. Saddam maʼmuriyati maʼlum bir qiyinchilikka duch kelgan boʻlsa-da, u oʻzi qoldirgan kuchlarni ishga solib, bu qoʻzgʻolonlarni bostirishga muvaffaq boʻldi. 1991-yil mart oyida Basra va uning atrofida boshlangan shia qoʻzgʻoloni Bagʻdodga tarqaldi, biroq ikki hafta ichida Iroq kuchlari tomonidan shafqatsizlarcha bostirildi. Shialarning qoʻzgʻolonidan bir necha kun oʻtib, shimolda kurdlar qoʻzgʻoloni boshlandi. Saddam Husayn maʼmuriyatining qoʻzgʻolonlarga qarshi qoʻrqitish harakatining oʻlchamlari yangi xalqaro inqirozni keltirib chiqardi. Ommaviy qotillikdan qoʻrqib Turkiya va Eron chegaralarida toʻplangan taxminan 1,5 million kurd qochqin uchun Birlashgan Millatlar Tashkiloti ostida „ Tinchlik operatsiyasi“ deb nomlangan qutqaruv operatsiyasi boshlandi. 1991-yil aprel oyida AQSh maʼmuriyati Iroqni kurd mintaqasidagi 36-parallel shimolida quruqlikda yoki havoda operatsiya qilmaslik haqida ogohlantirdi. Bu doirada, 36-parallelning shimolida Iroqqa parvozlarning taqiqlanishi, Birlashgan Vazifa Guruhi deb nomlangan xalqaro harbiy kuchning mintaqaga joylashtirilishi va undan keyingi oʻzgarishlar Shimoliy mintaqada de-fakto kurd boshqaruvining shakllanishiga olib keldi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Iroqqa qarshi savdo embargosi 1990-yil avgust oyida amalga oshirilgan, urush tugaganidan keyin ham oʻz kuchida qoldi.

Dastlab sulh qoidalariga amal qilgan Iroq maʼmuriyati, aralashuv sifatida koʻrgan yordam dasturlari va Birlashgan Millatlar Tashkilotining ommaviy qirgʻin qurollarini yoʻq qilish ishlariga qarshi chiqa boshladi. Urushda magʻlubiyatga uchragan Saddam Husaynning vatanda oʻz mavqeini mustahkamlagani jahon jamoatchiligida urushning haqiqiy oqibati haqida shubha uygʻotdi. 1992-yilning noyabrida, Jorj H.W. Bush AQSh prezidentligi saylovlarida magʻlub boʻlganidan soʻng, Saddam maʼmuriyati Shimoliy Iroqdagi vaziyat embargo va oʻt ochishni toʻxtatish boʻyicha keskinlashdi. Tanglikning kuchayishi bilan shialarni himoya qilish uchun 32-parallelning janubida parvozlar taqiqlangan hudud eʼlon qilindi.

Koʻrfaz urushi tugaganiga qaramay, Amerika baʼzi bahonalar bilan Iroqni vaqti-vaqti bilan bombardimon qilishda davom etdi. 1993-yil 23-yanvarga oʻtar kechasi Janubiy Iroqni, 1993-yil 26-iyunga oʻtar kechasi Bagʻdodni bombardimon qildi, iroqliklar AQShning sobiq prezidenti Jorj H.W. Bushni Quvaytdaligida oʻldirishni rejalashtirganlar.

Urushning oqibatlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Koʻrfaz urushi aniq harbiy natija keltirgan boʻlsa-da, mintaqadagi beqarorlikni bevosita bartaraf eta olmadi. Birinchi Fors koʻrfazi urushining eng muhim va uzoq muddatli natijasi barcha Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika mamlakatlarida fundamentalistik oqimlarning kuchayishidir. Koʻrfaz urushi natijasida mintaqada 1945-yildan beri koʻp gapirilayotgan va barcha arab mamlakatlari siyosiy partiyalari dasturlari boshida turgan arab davlatlarini birlashtirish gʻoyasi barbod boʻldi. Fors koʻrfazi urushida arablarning alohida saflarda toʻplanib, oʻz milliy davlatlari bilan bir qatorda Gʻarb davlatlarining manfaatlarini himoya qilish uchun kurash olib borishlari Arab Ligasi orzusini zaiflashtirdi.

Urushning yana bir muhim natijasi shundaki, Iroqning zaiflashishi bilan Eronning mintaqadagi salmogʻi ortdi. Mintaqada Isroil Iroqning magʻlubiyati bilan yengil tortgan boʻlsa, Iroq tomonida boʻlgan Falastin Ozodlik Tashkiloti qiyin ahvolda qoldi.

Fitna nazariyalari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
1990-yil 25-iyulda AQShning Bagʻdoddagi elchisi Aprel Glaspi Saddam Husayn bilan boʻlgan uchrashuvda „Bu arablarning oʻzlari orasida muammo. Bu mutlaqo bizning ishimiz emas“, degan.

AQShning Bagʻdoddagi elchisi Aprel Glaspi 1990-yil 25-iyulda Iroq yetakchisi Saddam Husayn bilan uchrashuvi chogʻida oʻz mamlakati arablar oʻrtasidagi muammolarga aralashishni istamasligini aytdi, u ikki kundan keyin Bagʻdodni tark etdi. AQSh maʼmuriyati jiddiy ogohlantirish berganiga qaramay, bu AQSh Iroqqa ataylab yashil chiroq yoqdi degan baholarga sabab boʻldi. AQShning bu urushdan olgan yutuqlarini quyidagicha sanab oʻtish mumkin;

  • 500 000 dan ortiq qoʻshinni Yaqin Sharqqa koʻchirish va Iroqni qatʼiy magʻlub etish orqali oʻzining xalqaro lider ekanligini koʻrsatib, Vyetnam sindromini yengib chiqdi.
  • Urush xarajatlarining salmoqli qismi Saudiya Arabistoni, Birlashgan Arab Amirliklari, Qatar, Bahrayn, Ummon, Yaponiya va Germaniya kabi davlatlar zimmasiga tushganligi.
  • Quvayt, Saudiya Arabistoni, Birlashgan Arab Amirliklari, Bahrayn, Qatar, Ummon kabi davlatlar neftidan uzoq vaqt davomida tekin foydalanish.
  • Qurolsizlanish boʻyicha kelishuvlarga muvofiq yoʻq qilinishi kerak boʻlgan eskirgan qurol va oʻq-dorilarning bir qismini bu yerda ishlatish, ulardan oson yoʻl bilan qutulish.
  • Haqiqiy jangovar muhitda yangi qurol tizimlarini sinovdan oʻtkazish va ishlab chiqish.
  • Saddamni taxtdan agʻdara olmay, undan qoʻrqqan konservativ Fors koʻrfazi mamlakatlariga katta miqdorda qurol sotish orqali qoʻshimcha daromad olgani.
  • Iroqni haqiqatda uchga boʻlish va embargo qoʻyish orqali kuchsizligini saqlab qolish va bu mamlakatning neft eksportini bostirish orqali xalqaro miqyosda neft narxini nazorat qilish.
  • Iroqni zaiflashtirish va uni Isroil uchun xavfsiz qilish.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „DESERT SHIELD AND DESERT STORM A CHRONOLOGY AND TROOP LIST FOR THE 1990–1991 PERSIAN GULF CRISIS“. apps.dtic.mil. 12-aprel 2019-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 18-dekabr.
  2. ↑ „Den 1. Golfkrig“. Forsvaret.dk (24-sentabr 2010-yil). 12-yanvar 2011-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1-fevral 2011-yil.
  3. ↑ Haberman, Clyde. „WAR IN THE GULF: Turkey; Turkey's Role in Air Assault Sets Off Fear of Retaliation (Published 1991)“ (20-yanvar 1991-yil).
  4. ↑ „Inverse Engagement: Lessons from U.S.-Iraq Relations, 1982–1990“. U.S. Army Professional Writing Collection. U.S. Army (2003). 6 ekim 2014da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12 ekim 2006.
  5. ↑ Simons (2003). pp. 341-342.
  6. ↑ Simons (2003). p. 334.
  7. ↑ Ajan gazeteciye idam Webarxiv andozasida xato: |url= qiymatini tekshiring. Boʻsh., Milliyet, 16 Mart 1990.
  8. ↑ Iraq Threatens Emirates And Kuwait on Oil Glut Webarxiv andozasida xato: |url= qiymatini tekshiring. Boʻsh. New York Times 18 Temmuz 1990
  9. ↑ A Dictionary of Military History and the Art of War, Wiley-Blackwell, 1994 — 403-bet. ISBN 978-0-631-16848-5. 
  10. ↑ Irak'ın yakın tarihi , BBCTurkish.com.
  11. ↑ Saddam'ın tv filmi Batı'yı öfkelendirdi , Milliyet, 25 Ağustos 1990.
  12. ↑ II. Körfez Savaşı Sonrasında Meydana Gelen Gelişmeler ve Irak’ın İşgali, orsam.org.tr.
  13. ↑ ABD’ye Suudi yardımı (Wayback Machine saytida 2016-03-09 sanasida arxivlangan) , Milliyet, 8 Eylül 1990.
  14. ↑ „The Unfinished War: A Decade Since Desert Storm“. CNN In-Depth Specials. 18-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5 nisan 2008.
  15. ↑ „Security Council Seat Tied to Aid“. The Washington Post (1 kasım 2006). 28 nisan 2011da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-mart.
  16. ↑ name=cnnstats „Limited War : The Stereotypes“. Clemson University. 6 ağustos 2015da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2 temmuz 2010.
  17. ↑ „CNN.com In-depth specials — Gulf War (via Internet Archive)“. CNN. 12 haziran 2008da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 24-mart.
  18. ↑ „Fixed-Wing Combat Aircraft Attrition in Desert Storm“ (2002). — „Sources: Gulf War Airpower Survey, Vol. 5; Norman Friedman, Desert Victory; World Air Power Journal. Additionally, Mark Bovankovich and LT Chuck Chase offered corrections and several intriguing details on these incidents. All errors, however, remain entirely mine.“. 14 temmuz 2015da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30 ocak 2012.
  19. ↑ „Information Paper: Iraq's Scud Ballistic Missiles“. Wisconsin Project on Nuclear Arms Control from 2000 to 2006 (2000). 15 ocak 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21 mayıs 2009.
  20. ↑ (PDF) http://drum.lib.umd.edu/bitstream/1903/4282/1/1993-Nature-Scud.pdf. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam); Missing or empty |title= (yordam)
  21. ↑ „DOD: Information Paper- Iraq's Scud Ballistic Missiles“. Iraqwatch.org. 15 ocak 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-mart.

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Desert Storm: Ground War by Hans Halberstadt
  • Challenger Squadron by Simon Dunstan
  • Desert Rats:The British 4 and 7 Armoured Brigades, WW2 to Today by Hans Halberstadt
  • Burton, James G. The Pentagon Wars: Reformers Challenge the Old Guard, Annapolis, Maryland: Naval Institute Press, 1993. ISBN 1-55750-081-9.
  • Blitzkrieg in the Gulf: Armor of the 100 Hour war by Yves Debay
  • Desert Redleg: Artillery Warfare in the First Gulf War by Col. L. Scott Lingamfelter

Urush haqida kitoblar bibliografiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Filmlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Dawn of the World (2008-yil)
  • Bravo Two Zero (1999-yil)
  • Courage Under Fire (1996-yil)
  • The Finest Hour (1991-yil)
  • The Heroes of Desert Storm (1991-yil)
  • Lessons of Darkness (1992-yil) (hujjatli film)
  • Live from Baghdad (2002-yil)
  • Towelhead (2007-yil)
  • Three Kings (1999-yil)
  • The Manchurian Candidate (2004-yil)

Novelalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Koʻrfaz_urushi&oldid=5253338" dan olindi