Zarin
| Formulasi |  |
|---|---|
| Nomlanishi | metilftorfosfonat kislotaning izopropil efiri |
| Anʼananviy nomlanishi | trilon 144, trilon 46 |
| Qisqartma | GB, T144, T46 |
| Modda holati | suyuqlik |
| Molyar massasi | 140,09 |
| Zichligi | 1,0943 g/sm³ (+20 °C temperaturada) |
| Suyuqlanish temperaturasi | −56oC |
| Qaynash temperaturasi | 151,5oC |
| Maksimal ruxsat etilgan konsentratsiyasi | 0,000002 mg/m³ |
| Bugʻlarining havoga nisbatan zichligi | 4,86 |
Zarin – metilftorfosfonat kislotaning izopropil efiri, kuchli taʼsir etadigan zaharli modda.
Deyarli hidsiz (baʼzilar kuchsiz meva hidini his qilishadi), rangsiz suyuqlik. Suv, lipidlar va organik erituvchilar (dixloretan, benzol, benzin, spirt) da yaxshi eriydi. Suyuq tomchi yoki bugʻ holatida teri qoplamasi orqali tanaga oson singib kiradi.
Kimyoviy xossalari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Zarin suvda sekin gidrolizlanadi (xona haroratida 5 soat davomida 50% miqdorida). Bunda zaharliligi kamroq boʻlgan vodorod ftorid kislotasi va zaharsiz choʻkma hosil boʻladi.
Zarin gazining gidrolizi, ishqoriy moddalar qoʻshilganda yoki qizdirilganda, keskin tezlashadi. Zarin ishqoriy moddalar va ammiak yordamida oson parchalanadi.
Zarin bilan zararlangan buyumlarni gazsizlantirish uchun ammiakning 25% li eritmasidan foydalaniladi.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Kashf etilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Zarin 1938-yilda Germaniyaning Vuppertal (Elberfeld) shahrida ikki nemis olimi tomonidan kashf qilingan. Aslida ular kuchli peptitsid yaratishni maqsad qilishgan edi. Zarin zaharlilik boʻyicha G-seriyasida zoman va siklozarindan keyin uchinchi oʻrinda turadi. G-seriya – bu eng birinchi yaratilgan nerv-paralitik taʼsir koʻrsatuvchi zaharli moddalar sinfi: GA (tabun), GB (zarin), GD (zoman) va GF(siklozarin). Zarin, tabundan keyin kashf etilgan boʻlib, uni kashf etgan olimlar ismlarining bosh harflari bilan nomlangan: Schrader (Gerxard Shrader), Ambros, Ritter va Van der Linde (zarin soʻzi ingliz tilida sarin deb yoziladi).
Ikkinchi jahon urushi davrida
[tahrir | manbasini tahrirlash]1938-yil oʻrtalarida, zarinning formulasi Vermaxtning kimyoviy qurollar boʻlimiga oʻtkazildi, u yerda esa zarinni harbiy foydalanish uchun ommaviy ishlab chiqarish haqida buyurtma berildi.
Ikkinchi Jahon urushi oxiriga kelib bir nechta eksperimental zavodlar qurildi va sanoat miqyosida ushbu zaharli moddalarni ishlab chiqarish uchun zavod ham qurildi (qurilish tugallanmagan). Germaniyada ishlab chiqarilgan zarinning umumiy miqdori 500 kg dan 10 tonnagacha boʻlgan, deb taxmin qilinadi.
Zarin, tabun va zomanlar allaqachon kimyoviy eritmalar, raketa otish moslamalari uchun artilleriya snaryadlari tarkibida boʻlishiga qaramay, Germaniya asabga taʼsir qiluvchi kimyoviy gazlardan jangovar foydalanish rejasidan voz kechdi. Bundan tashqari, Gitler SSSR va ittifoqdoshlar armiyasida koʻproq kimyoviy qurol bor deb taxmin qilgan va ushbu qurollarning kimyoviy himoya bilan jihozlangan askarlarga taʼsiri yetarli darajada samarali emasligini hisobga olgan.
Ikkinchi Jahon urushi davrida tabun, zarinni va zomanni olish ishlari AQSh va Buyuk Britaniyada ham olib borilgan.
Taʼsir mexanizmi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Boshqa neyroparalitik dorilarda boʻlgani kabi, zarin ham asab tizimiga hujum qiladi.
Dvigatel va vegetativ neyronlarni qoʻzgʻatganda, atsetilxolin mediatori sinapsning sinaptik yorigʻiga chiqadi, shu tufayli impuls mushak yoki organga uzatiladi. Odatda, impuls uzatilgandan soʻng, atsetilxolin atsetilxolinesteraza (AChE) fermenti bilan parchalanadi, natijada signal uzatilishi toʻxtaydi.
Zarin atsetilxolin gidrolizga uchragan ferment joylashgan joy bilan kovalent bog hosil qilib, atsetilxolinesteraza fermentini yoʻq qiladi. Natijada, sinaptik yoriqda atsetilxolin miqdori koʻpayadi va qoʻzgʻatuvchi signallar uzluksiz ravishda uzatilib, avtonom va harakatlantiruvchi nervlar tomonidan innervatsiya qilingan organlarni haddan tashqari faol holatda (sekretsiya yoki taranglik holatida) toʻliq holdan toygunga qadar ushlab turadi.
Davolash
[tahrir | manbasini tahrirlash]Zarin bilan zaharlangan odamni davolash tashxis qoʻyilgandan soʻng darhol boshlanishi kerak. Zudlik bilan amalga oshiriladigan chora-tadbirlar jabrlanuvchini zarar yetkazuvchi vositadan (ifloslangan maydon, ifloslangan havo, kiyim-kechak va boshqalar), shuningdek barcha mumkin boʻlgan tirnash xususiyati beruvchi moddalardan (masalan, yorqin nurdan) shoshilinch izolyatsiya qilishni, butun teri yuzasini zaif ishqoriy eritma bilan davolashni yoki standart kimyoviy himoya vositasini oʻz ichiga oladi. Agar toksik moddalar oshqozon-ichak traktiga kirsa, oshqozonni ozgina gidroksid qoʻshilgan boʻlgan suv bilan yuvish kerak. Yuqoridagi harakatlar bilan bir qatorda quyidagi antidotlardan shoshilinch foydalanish zarur:
- Atropin. Zaharlanishning fiziologik belgilarini bartaraf etish uchun M-xolinergik retseptorlari bloki boʻlgan atropin ishlatiladi.
- Pralidoksim, dipiroksim, toksogonin, HI-6, HS-6, HGG-12, HGG-42, VDV-26, VDV-27 – atsetilxolinesteraza reaktivatorlari, fosfor organik moddalarining oʻziga xos antidotlari boʻlib, agar zaharlanishdan soʻng bir soat ichida qabul qilinsa, atsetilxolinesteraza fermentining faoliyatini tiklaydi.
- Diazepam - markaziy ta'sir ko'rsatadigan tutqanoqqa qarshi dori. Kechiktirilgan davolanishni boshlash holatida tutqanoqtutishi sezilarli darajada kamayadi. Ko'pgina klinik jihatdan samarali antiepileptik preparatlar zarin tufayli kelib chiqqan xurujlarni to'xtata olmasligi mumkin.
- Dala sharoitlarida darhol ukol trubkasidan (har safarbar qilingan askar jihozlangan AI-1 individual yordam to'plami to'plamiga kiritilgan) afin (budaksim) ni qo`llash kerak, agar ular mavjud bo'lmasa, AI-2 birinchi tibbiy yordam to'plamidan 1-2 Taren tabletkasini ishlatish mumkin.
Keyin esa ushbu jabrlanuvchida, zararlanishning belgilariga qarab patogenetik va simptomatik davolash amalga oshiriladi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- N. I..Karakchiev Voennaya toksikologiya i zaщita ot yadernogo i ximicheskogo orujiya, Meditsina, T., 1988