Iroq

Iroq Respublikasi Aj-Jumhuriyah Al-'Iraqiyah كۆماری عێراق Komara Iraqê
Bayroq Gerb
Shior: _الله أكبر (Allohu Akbar) (Arabcha: Alloh Buyukdir)
Madhiya: موطني (Mawtini)
Poytaxt	Bagʻdod
Rasmiy til(lar)	Arab tili Kurd tili
Hukumat	Parlamentlik Respublika
• Prezident	Barham Solih
• Bosh Vazir	Mustafo al-Kozimiy
Mustaqillik (Millatlar Ligasi mandatidagi Britanniya ma'muriyatidan)
• Sana	3-oktabr 1932
Maydon
• Butun	437,072 km2 (58-oʻrin)
• Suv (%)	1.1
Aholi
• 2015-yilgi roʻyxat	37,056,169 (45-oʻrin)
• Zichlik	82,7/km2
YIM (XQT)	2015-yil roʻyxati
• Butun	AQSh$240,006 mlrd. (38-oʻrin)
• Jon boshiga	AQSh$6,490
Pul birligi	Iraqi Dinar (IQD)
Vaqt mintaqasi	UTC+3
• Yoz (DST)	UTC+3
Qisqartma	IZ
Telefon prefiksi	964
Internet domeni	.iq

Iroq, Iroq Respublikasi (Al-Jumhuriyah al-lraqiyah) – Janubi-gʻarbiy Osiyoda, Dajla va Furot daryolari oraligʻida joylashgan davlat. Maydoni – 435,052 km². Aholisi —37,056 mln. kishi (2015). Poytaxti – Bagʻdod shahri. Maʼmuriy jihatdan 18 muhofaza (viloyat)ga boʻlinadi.

Davlat tuzumi

Iroq – respublika. 1970-yil 16-iyulda kuchga kirgan Muvaqqat konstitutsiya amal qiladi. Davlat boshligʻi – prezident (1979-yil iyulidan Saddam Husayn, ayni vaqtda u bosh vazir, Inqilobiy qoʻmondonlik kengashi raisi va qurolli kuchlar oliy bosh qoʻmondoni). Prezidentning vakolat muddati – 7 yil. 2002-yil 15-oktyabrdagi referendumda S. Husaynning prezidentlik vakolati yana 7 yilga uzaytirildi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat – Milliy Kengash (parlament); u 4 yil muddatga saylanadi. Ijroiya hokimiyatni prezident va hukumat amalga oshiradi.

Tabiati

Iroq hududining koʻp qismi Yuqori va Quyi Mesopotamiya tekisliklaridan iborat. Shimoliy va shimoli-sharqida Armaniston va Eron togʻlari (bal. 3000 m dan yuqori), janubiy va janubi-gʻarbida Suriya Arabiston yassitogʻligining chekka qismi (bal. 900 m gacha) joylashgan. Yuqori Mesopotamiya (yoki Jazira) bal. 300–450 m tekis platodan iborat. Quyi Mesopotamiya esa bal. 100 m dan oshmaydigan al-lyuvial pasttekislikdir. Asosiy foydali qazilmalari – neft va gaz. Fosforit va oltingugurt konlari ham bor.

Iqlimi

Iroqning shimoliy qismida kontinental Oʻrta dengiz iqlimi, yozi issiq va quruq, qishi iliq va seryomgʻir, janubida tropik iqlim. Mosulda iyulning oʻrtacha harorati 34°, yanvarniki 7°. Qishda togʻlarda qor yogʻadi. Eng past harorat – 18° gacha. Basrada yanvarning oʻrtacha harorati 11°, avgustniki 34°, baʼzan 50° ga yetadi. Yillik yogʻin togʻlarda 500 mm gacha, mamlakatning janubi-sharqida 60–100 mmgacha yetadi. Iroq hududidan oʻtgan Dajla va Furot duryolaridan sugʻorishda keng foydalaniladi. Alkurn shahri yonida bu daryolar qoʻshilib, yagona Shatt ul-Arab daryosini hosil qiladi va Fors qoʻltigʻiga quyiladi. Quyi Mesopotamiyada kichik koʻllar koʻp. Choʻllarida suv vaqtincha oqadigan soyliklar bor. Tuproqlari – daryo vodiylarida sugʻoriladigan unumdor allyuvial tuproq. Iroqning qolgan qismida dasht va chala choʻlga xos kashtan va boʻz tuproqlar tarqalgan. Togʻli hududlarda togʻ-oʻtloq tuproqlari uchraydi. Hududining koʻp qismi dasht, janubi-gʻarbi choʻl va chala choʻl. Togʻ yonbagʻirlarida siyrak butazorlar, daryo vodiylarida terak va tolzorlar bor. Shatt ul-Arab vodiysida xurmozorlar koʻp.

Hayvonot dunyosi

Hayvonot dunyosi xilma-xil. Tekisliklarda gʻizol (ohu, kiyik), yovvoyi eshak (xachir), ola sirtlon, chiyaboʻri, qoplon yashaydi. Kemiruvchilar, sudralib yuruvchilar (jumladan, zaharli koʻlvorilon) va zararli hasharotlar (chigirtka, falanga, chayon) koʻp. Daryo qirgʻoqlarida qoʻton, qizilgʻoz, saqoqush uchraydi.

Aholisi

Aholisi, asosan, arablar (75%) va kurdlar (20%). Shuningdek, turkmanlar, ossuriy (aysor)lar, eroniylar, armanlar va boshqalar ham yashaydi. Rasmiy tili – arab va kurd tillari. Asosiy dini – Islom. Aholisining 96%i musulmonlar (62%i shialar va 34%i sunniylar). Xristianlar ham bor. Aholining 70,4% shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Bagʻdod, Basra, Mosul, Karkuk, Najaf.

Tarixi

Iroq hududi (Mesopotamiya) – dunyodagi eng qadimgi madaniy markazlardan biri. Mil. avv. 7-ming yillikda ilk sugʻorma dehqonchilik, chorvachilik rivojlangan. Mil. avv. 3 mingyillikda shaharlar paydo boʻlgan, bir necha mayda quldorlik davlatlari vujudga kelgan. Mil. avv. 2 ming yillikda ular Bobil podsholigiga birlashgan. Mil. avv. VI asrda Iroq hududi Ahamoniylar, keyinchalik Salavkiylar (mil. avv. IV – II asrlar) va Parfiya (mil. avv. II asr – mil. III asr) davlatlarining xoʻjalik, savdo markazi boʻlgan. Sosoniylar hukmronligi davrida bu yerda xristianlik, yahudiylik va boshqa dinlar bilan birga zardushtiylik ham tarqalgan.

VII asrning 30-yillarida Mesopotamiyani arablar egallagan. 661-yil Umaviylar xalifaligiga qoʻshib olindi. Aholi orasida Islom dini va arab tili keng tarqala boshladi. 750—1055-yillar bu yerda Abbosiylar hukmronlik qildi. Keyinchalik saljuqiylar, XIII asr 2-yarmida moʻgʻullar bostirib kirdi. XIV asr oxiri – XV asr boshida Amir Temur saltanati tarkibiga kirgan. XVI asr 30-yillarida Iroqni turklar, XVII asr boshida Safaviylar egalladi. XVII asr 2-choragidan Birinchi jahon urushi oxirigacha Usmonli turk imperiyasi tarkibida boʻldi. Birinchi jahon urushidan keyin Iroqni inglizlar bosib oldi va talon-toroj qildi. 1920-yil Iroq ustidan Buyuk Britaniya mandati oʻrnatildi. Shu paytdan eʼtiboran mustamlakachilikka Qarshi butun mamlakat boʻylab milliy ozodlik qoʻzgʻoloni boshlanib ketdi. Bu qoʻzgʻolon shafqatsizlik bilan bostirilgan boʻlsa ham, inglizlar milliy hukumat tuzishga rozilik berdi. Iroq amir Faysal boshchiligidagi qirollik deb eʼlon qilindi, ammo u inglizlar nazoratida edi. Angliya Iroq qirolligini ogʻir shartnomalar tuzishga majbur qildi (1922, 1923). Iroq nefti Angliya boshliq monopoliyalar, asosan „Irak petroleum kompani“ (1929-yilgacha „Turkish petroleum“) ixtiyorida qoldi. 1932-yil Buyuk Britaniya Iroqqa rasmiy jihatdan mustaqillik berdi, ammo harbiy-siyosiy nazorat qilib turish huquqini oldi. Iroq hukumatining Buyuk Britaniya bilan hamkorlikni kuchaytirish, qishloqlarda zamindorlar hukmronligini mustahkamlashni koʻzda tutgan siyosati xalqni ochlikka olib keldi va siyosiy huquqlardan mahrum etdi. Bu siyosatga qarshi dehqonlarning qoʻzgʻolonlari boʻlib oʻtdi (1930—36). Ishchilar oʻz huquqlari uchun kurash boshladi. Bir necha kasaba uyushmalari tuzildi. Iroq hukumatining siyosatidan mayda milliy ziyoli va zobitlarning bir qismi ham norozi boʻldi. Hukumat rahbarlari bir necha marta oʻzgartirildi. 1941-yil oktyabrda Nuri Said rahbarligida yangi hukumat tuzildi. Ikkinchi jahon urushi davrida mehnatkashlar ahvoli ogʻirlashib, xalq harakatlari kuchaydi. Natijada, siyosiy mahbuslar ozod qilindi.

Urushdan keyin milliy ozodlik harakati kuchaydi. Arab-Isroil urushi davri (1948—49)da hukumat mamlakatda qatagʻon va taʼqib qilish siyosatini olib bordi. Parlament tarqatildi, siyosiy partiyalar va kasaba uyushmalari faoliyati taqiqlandi. AQSH bilan Iroq oʻrtasida „Texnika yordami“ (1953), „Harbiy yordam“ (1954) toʻgʻrisida shartno-malar tuzildi. 1955 yil Iroq-Turkiya harbiy shartnomasi imzolandi. Bu esa Bagʻdod paktining tuzilishiga asos boʻldi. Mamlakatdagi vatanparvar kuchlar ozodlik va demokratiya uchun kurashni toʻxtatmadilar. 1956-yilda Iroq armiyasida „Ozod zobitlar“ nomli yashirin inqilobiy tashkilot tuzildi. 1957-yil Iroq Kompartiyasi, Milliy demokratik partiya, Mustaqillik partiyasi („Istiqlol“) va Arab sotsialistik uygʻonish partiyasi (Baas partiyasi)ning birlashuvidan Milliy Birlik Fronti (MBF) tashkil topdi.

1958-yil 14-iyulda MBF, „Ozod zobitlar“ tashkiloti hamda mehnatkashlarning birgalikdagi harakati natijasida podshohlik agʻdarildi va Iroq respublika deb eʼlon qilindi. Abdulkarim Qosim boshchiligida hukumat tuzildi. Respublika hukumati Iroqning Bagʻdod paktidan chiqqanini eʼlon qildi. Iroqdagi ingliz harbiy bazalari tugatildi (1959-yilning 30-mayida).

1958-yil 26-iyulda qabul qilingan konstitutsiyada barcha fuqarolar qonun oldida teng huquqlar va demokratik erkinliklar bilan taʼminlanajagi qayd etildi. Shundan soʻng kasaba uyushma tashkilotlari va siyosiy partiyalar ochiq ishlay boshladi. Hukumat siyosiy mahbuslarga umumiy afv eʼlon qildi. Ayollar erkaklar bilan teng huquqqa ega boʻldi. Chet el firmalarining Iroq yerlariga egaligi cheklandi.

Hukumatning xalqparvarlik siyosati ichki xurofiy kuchlarning qarshiligiga uchradi. A. Qosim vatanparvar tashkilotlar faoliyatini cheklashga majbur boʻldi. 1961-yil sentyabrda kurd xalqiga qarshi urush boshladi. 1963-yil fevralda davlat toʻntarishi boʻlib, hokimiyat Baasning ekstremist rahbarlari qoʻliga oʻtdi. Ular demokratlarni jismonan yoʻq qilishga kirishdi. Minglab vatanparvarlar oʻldirildi va qamoqqa olindi. Bunday zulmkor siyosatga nisbatan xalq gʻazabi kuchayishi natijasida Baas rahbarlari ikki qarama-qarshi guruhga boʻlindi. 1963-yil noyabrda hokimiyatni A. S Orif boshliq harbiylar qoʻlga oldi. 1963-68-yillar turli siyosiy guruhlarning hokimiyat uchun kurashi bilan oʻtdi. Hukumatga qarshi namoyishlar boʻldi. 1968-yil iyuldagi davlat toʻntarishi natijasida hokimiyat general Ahmad Hasan al-Bakr boshchiligidagi Baas rahbarlari qoʻliga oʻtdi. Hukumat siyosiy mahbuslarni ozod qilib, oldingi vazifalariga qayta tayinladi. Kam haq oladigan mehnatkashlar „mudofaa soligʻi“ dan ozod boʻldi. Mehnat, nafaqa, ishchilarning ijtimoiy taʼminoti, yer islohoti haqida yangi qonun qabul qilindi (1970). Inqilobiy qoʻmondonlik kengashi Iroq davlati doirasida kurdlarning milliy muxtoriyatini tan oldi. Iroq Kurdistonidagi harbiy harakatlar toʻxtatildi. Kurd taraqqiyparvar tashkilotlariga erkinlik berildi. Kurd tili ikkinchi rasmiy til deb eʼlon qilindi. Hukumat vakillari safiga kurd millatiga mansub 5 nafar siyosatchi kiritildi. Kurdistonni rivojlantirish dasturi amalga oshirila boshlandi. 1974-yil 11-martda Iroq Kurdistoni muxtoriyati eʼlon qilindi.

1979-yil S. Husayn mamlakat prezidenti boʻlgach, 1980-yil sentyabrda Iroq bilan Eron oʻrtasida Shatt ul-arab daryosi boʻylab oʻtgan chegara xususidagi janjal qurolli toʻqnashuvga aylanib ketdi. 8 yil davom etgan bu mojaro Yaqin Sharq va Fors koʻrfazi atrofidagi vaziyatni keskinlashtirib yubordi. Nihoyat 1990-yil 15-avgustda Iroq prezidenti Saddam Husayn Eron prezidenti A. A. Hoshimiy Rafsanjoniyga maktub yoʻllab, darhol sulh tuzishni taklif etdi. Eron bu taklifni qabul qildi. Ammo bu urush mamlakat iqtisodiyotiga katta zarar yetkazdi.

1990-yil 1-avgustdan 2-avgustga oʻtar kechasi Iroq qoʻshinlari Kuvayt hududiga bostirib kirdi va bir necha kun davomida uni qamal qilib turdi. Bagʻdod Kuvaytning Iroq bilan „toʻla-toʻkis va abadiy birlashganini“ eʼlon qildi. BMT Xavfsizlik Kengashi Kuvaytning Iroq tomonidan bosib olinishini qoraladi va Iroq qoʻshinlari Kuvaytdan darhol olib chiqib ketilishini talab qildi. Iroqqa qarshi qattiq iqtisodiy jazo choralari joriy etdi. Ammo Iroq rahbariyati bu talabni bajarmadi. Natijada BMT Xavfsizlik Kengashining „Mazkur regionda tinchlik va xavfsizlikni tiklash uchun barcha zarur vositalardan foydalanish“ toʻgʻrisidagi qaroriga binoan, AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya, bir qator arab davlatlari harbiy qismlaridan iborat koʻp millatli kuchlarning qoʻshinlari 1991-yil 16-yanvardan 17-yanvarga oʻtar kechasi Iroqqa qarshi urush harakatlari boshladi. „Choʻldagi boʻron“ deb atalgan bu jangda Iroq qoʻshinlari magʻlubiyatga uchradi. 1994-yil noyabrda Iroq Kuvaytning suvereniteti, hududiy butunligi va xalqaro chegaralarini toʻla-toʻkis va uzil-kesil tan olishini bildirdi. BMT xavfsizlik kengashi qarorlariga muvofiq Iroqning ommaviy qirgʻin qurollari zaxiralari, ularni eltuvchi vositalar va ishlab chiqarish quvvatlarini aniqlab, yoʻq qilib tashlash uchun maxsus komissiya tuzildi. Iroqdan barcha turdagi xomashyo, shu jumladan, neft, tayyor mahsulotlar sotib olish hamda unga barcha turdagi xomashyo va tayyor mahsulotlar, qurol-yarogʻ, harbiy texnika sotish, boshqa tarzda harbiy yordam koʻrsatish taqiqlandi. Oziq-ovqat va dori-darmon bundan mustasno. Harbiy mojarolar va iqtisodiy qamal natijasida Iroq ijtimoiy-iqtisodiy sohalarda haddan tashqari ogʻir ahvolga tushib qoldi.

Iroq 1945-yildan BMT aʼzosi. Oʻzbekiston Respublikasi bilan diplomatik munosabatlarini 1993-yil 19-iyunda oʻrnatdi. Milliy bayrami – 17 iyul – Inqilob kuni (1968).

Asosiy siyosiy partiyalari, tashkilotlari va kasaba uyushmalari

Arab sotsialistik uygʻonish partiyasi – Baʼs, 1947-yilda tuzilgan Umumarab Base partiyasi tarkibiga kiradi, Iroqda 1954-yil shakllangan; Kurdiston demokratik partiyasi, 1946-yilda tuzilgan; Kurdiston inqilobiy partiyasi, 1974-yil tashkil topgan; Iroq kommunistik partiyasi, 1934-yilda asos solingan; Demokratik milliy vatanparvar fronti, 1980-yil tuzilgan; Ilgʻor milliy vatanparvar fronti, 1973-yil tashkil etilgan. Iroq ishchi kasaba uyushmalari umumiy federatsiyasi 1959-yilda tashkil etilgan boʻlib, Jahon kasaba uyushmalari federatsiyasi aʼzosi.

Iqtisodiyoti

Iroq – agrar-industrial mamlakat. Iroq baquvvat iqtisodiy salohiyatga ega. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 22%, qishloq xoʻjaligining ulushi 20,3% ni tashkil etadi.

Sanoati

Neft (zaxirasi 65 mlrd. tonnadan ziyod), gaz, oltingugurt, marmar va fosfatlarning katta zaxiralari bor. Iroq-Eron urushi boshlanishidan avval neft eksport qilishdan har yili 21—26 mlrd. dollar daromad olinar edi. Sanoatning neft, gaz qazib chiqarish, neftni qayta ishlash, sement, elektr energetika, mashinasozlik va b. tarmoqlari rivojlangan. Mayda hunarmandchilik korxonasi va ustaxonalari koʻp. Toʻqimachilik, poyabzal, oziq-ovqat sanoati ham birmuncha rivojlangan. Al-Iskandariyada mashinasozlik zavodi, Samarrada antibiotik va b. dori-darmonlar zavodi, Qut al-Amarada ip gazlama kombinati, Bagʻdodda elektronika asbob-uskunalari zavodi va tikuvchilik fabrikasi, Ramodida oyna zavodi va b. korxonalar mavjud. Biroq BMT Xavfsizlik Kengashining iqtisodiy jazo choralari natijasida moliyaviy resur-slar, xom ashyo, ehtiyot qismlar, asbob-uskunalar yetishmasligi har sohada sezilib turadi.

Qishloq xoʻjaligi

Qishloq xoʻjaligiga yaroqli yerlar 12 mln. ga, shundan 8 mln. ga yer ishlanadi. Ekin maydonining ak-sar qismiga bugʻdoy, qolgan qismiga paxta, tamaki, sabzavot ekiladi; bogʻdorchilik ham rivojlangan. 1990-yillargacha Iroq xurmo daraxtining soni jihatidan dunyoda 1-oʻrinda turar, dunyo bo-zoriga chiqarib sotiladigan xurmo me-vasining 4/5 qismi uning hissasiga toʻgʻri kelar edi. Biroq Iroq qa qarshi jazo choralari qishloq xoʻjaligi ga ham asoratli taʼsir qildi. Jumladan, 1990-yilga nisbatan 2000-yilda ekin maydonlari qisqarib, yalpi hosil kamaydi. Chunonchi, bugʻdoy hosili 1055 ming t dan 800 ming t ga, arpa 1095 ming t dan 500 ming t ga, makkajoʻxori 171 ming t dan 100 ming t ga, uzum 428 ming t dan 290 ming t ga tushib qoldi. Chorvachilikdagi qoʻy, echki, qoramol, tuya, ot soni ham kamaydi.

Eksport va import

Chetdan mashina va uskunalar, oziq-ovqat, qora metall, kimyoviy ashyolar keltiradi. Savdo-sotikdagi asosiy mijozlari: Iordaniya, Italiya, Germaniya va boshqalar. Pul birligi – Iroq dinori.

Transporti

Temir yoʻl uz. 3 ming km, avtomobil yoʻllari uzunligi 30 ming km, neft quvurlari uz. 4,2 ming km, gaz quvurlari uz. 2,6 ming km. Asosiy dengiz portlari – Basra, Fao, Umm-Kasr, daryo porti – Bagʻdod. Bagʻdodda zamonaviy xalqaro aeroport bor. Iroq chetga hurmo, teri, jun, sement, neft, neft mahsulotlari, oltingugurt chiqaradi.

Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari

1970-yilda 6 yoshdan 12 yoshgacha boʻlgan bolalarning majburiy boshlangʻich taʼlimi toʻgʻrisida qonun qabul qilingan. Boshlangʻich mak-tabda ham, oʻrta maktabda ham oʻqish muddati 6 yil Universitetlar, institutlar, kollej lar, jumladan, Bagʻdod universiteti, Bagʻdodda al-Mustansuriya universiteti, Basra, Mosul va Sulaymoniyada universitetlar, Bagʻdodda texnologiya instituti bor. 1947-yilda Iroq Fanlar akademiyasiga asos solingan. Bagʻdodda Kurd Fanlar akademiyasi, Ilmiy tadqiqotlar tashkiloti mavjud. Yirik kutubxonalari: Bagʻdod universitetining markaziy kutubxonasi, Milliy kutubxona, Iroq muzeyi kutubxonasi, Mosuldagi Ommaviy kutubxona va b. Muzeylari: Bagʻdoddagi Iroq muzeyi, Arab osori atiqalari muzeyi, Mosul muzeyi, Basradagi universitet muzeyi, koʻqna Bobil xarobalaridagi Bobil muzeyi.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi

Uvi- Eng muhim gaz. va jurnal lari: „As-Savra“ („Inqilob“, arab tilidagi kundalik gazeta, 1968-yildan), „Al-Iroq“ („Iroq“, arab va kurd tillaridagi kundalik gazeta, 1976-yildan), „AlJumhuriya“, („Respublika“, arab tilidagi kundalik hukumat gazeta, 1963-yildan), „Bagdad observer“ („Bagʻdod kuzatuvchisi“, ingliz tilidagi kundalik gazeta, 1967-yildan), „Bagʻdod“ (fransuz tilida 2 oyda 1 marta chikadigan siyosiy va madaniy jurnal), „Al-Afak al-Arabiyya“ („Arabiston ufqlari“, arab tilidagi oylik siyosiy-adabiy jurnal, 1975-yildan). Iroq axborot agentligi 1959-yilda tashkil etilgan. Davlat radioeshittirish va televideniye tashkiloti hukumat tashkilotidir. 1936-yildan radioeshittirish, 1956-yildan telekoʻrsatuv olib boriladi.

Adabiyoti

Oʻrta asrlarda Iroq poytaxti – Bagʻdod umumiy arab madaniyati, fani va adabiyotining markazlaridan biri boʻlgani bois Iroq yozma adabiyoti ham umumarab oʻzanida ravnaq topdi. Umuman arab badiiy adabiyoti 5—7-asrlarda ogʻzaki xalq ijodiyoti boy manbalari asosida vujudga keldi. Avvaliga proza (afsonalar, ertaklar), soʻng poeziya (gʻazal, qasida va hokazo) paydo boʻlib, rivojlana boshladi. 16-asr dan adabiyot tushkunlikka tushdi. 19-asrda Abd alMuhsin alkozimiy, Jamol Sid-qiy az-Zaxaviy va Maʼruf Rusafiy kabi mashhur shoirlar oʻz asarlarida maʼrifatchilik va milliy ozodlik kurashi gʻoyalarini aks ettirdilar. 19-asr va 20-asr boshlarida Iroq adabiyotida sheʼriyat yetakchi janr boʻlgan. Mahmud Ahmad assayid Iroq adabiyotida birinchi boʻlib hikoya va qissalar yozdi. Ularda insonparvarlik gʻoyalarini ilgari surdi. Zunnun Ayyub va b. hajvchilarning ijodi 90-yillar mamlakat ijtimoiy hayotiga katta taʼsir koʻrsatdi. Shu dav-rda ilgʻor shoirlardan Muhammad Mah-mud al-Javohiriy va Muhammad Solih Bahr ul-Ulum barakali ijod qildilar.

50-yillarda Iroq adabiyotida romanchilik va dramaturgiya shakllandi. Bu davrdagi Iroq sheʼriyati voqelikni toʻgʻri aks ettira boshladi. Inqilob (1968 yil) dan keyin Iroq adabiyoti gurkirab oʻsdi. Bosqinchilikka qarshi kurash va adolatli jamiyat qurish madhini kuylash asosiy mavzu boʻlib qoldi. Abu al-Vahhob alBayotiy, Hasan al-Bayotiy va b. ijo-dida siyosiy va ijtimoiy ohanglar yan-gradi. Iroq sheʼriyatini isloh qilgan No-zik alMaloika va b. shoiralar hamda shoirlar lirik sheʼrlar yaratdilar. Kurd tilidagi adabiyot ham rivojlangan.

Meʼmorligi juda qad. anʼanalarga ega boʻlib, bu yerda Bobil-Ossuriya madaniyati va Parfiya yodgorliklari saqlanib qolgan. 7-asr dan boshlab arab mada-niyati taʼsiri kuchaygan. 7-asr 30-yillarida Kufa, Basra, 8-asr boshlarida Va-sit shahri lariga asos solindi. 762-yildan doirasimon reja asosida Madinat as-Salom (Tinchlik shaqri, hozirgi Bagʻdod) qurila boshladi. 9-asrda oʻrta asrlar meʼmorligi ravnaq topdi (salobatli saroy inshootlari, baland minorali masjidlar, jumladan, Samarradagi 450 ustunli Mutavakkil masjidi). 12-asr va 13-asr 1-yarmidan Bagʻdoddagi (Mu-stansuriya Madrasa majmuasi, Bobal-Vastani shahar darvozasi) va Mosuldagi (Nuriddin jome masjidi) yodgorliklar saqlangan. 16—17-asrlarda sirkorlik, naqqoshlik va oʻymakorlik sanʼati namunalari boʻlmish Bagʻdoddagi Muso al-Qadim (oltin masjid) maqbaramasjidi, Karboladagi Imom Husayn maqbara-masjidi va b. barpo etildi. Turar joylar ichki hovlili, peshayvonli, derazalari jimjimador yogʻoch panjarali qilib qurildi.

Zamonaviy meʼmorlikda turli yevropacha uslublar taʼsiri seziladi. Basra, Mosul, Karbalo, Samarra shahrilari loyihasi ishlab chiqildi (1959—60). Bagʻdod, Mosul, Basra va b. shaharlardagi zamonaviy jamoat va uy-joy bi-nolari tarhi va qurilishida mahalliy iqlim va turmush sharoitlari eʼti-borga olindi, xalq anʼanalariga rioya etildi. Iroq meʼmorlari orasida N. Javdod, R. alChodirchi, X. Munif va b. mashhur.

Tasviriy sanʼati

Iroq hududida mil. av. 8—7-ming yillikka oid qoʻhna madaniyat manzilgohlarida qad. sanʼat asarlari (alebastr va loydan yasalgan haykalchalar, tamgʻa-tumorlar, sopol idishlar) topilgan. Mil. av. 4—1-ming yillikda Shumer, Akkad, Bobil, Ossuriya badiiy madaniyati izchil rivojlandi. Yunon, Parfiya, Sosoniylar sanʼati yodgorliklari uchraydi. Oʻrta asrlarda Iroq sanʼati umumarab madaniyati tarkibida ravnaq topdi. 8—13-asrlardagi ganch va yogʻoch oʻymakorligi, devor musavvirligi, miniatyura, kulollik, kandakorlik sanʼati gullab-yashnadi. Naqqoshlik va xattotlik rivoj topib, hozirgi bezak sanʼatida ham davom etmoqda.

20-asr boshlarida rangtasvir sanʼati yuzaga keldi (Abdulqodir Rassom, Muhammad Solih Sakiy va boshqalar). Rassom va haykaltarosh Javod Salim, musavvirlardan Ata Sabriy, Xolid al-Jadr, haykaltaroshlardan Xolid ar-Raxxal, Muhammad Gʻani nom chiqargan. Ular qad. Iroq sanʼati anʼanalarini rivojlantirishga katta hissa qoʻshdilar. Keyingi yillarda Ismoil ash-Shayxli, Nuri ar-Ravi, Diya al-Azavi va b. ularning ishlarini davom ettirdilar. Soʻnggi avlodga mansub musavvirlardan Hafiz ad-Durubiy va Mahmud Ahmad Iroq tasviriy sanʼatini yuqori darajaga koʻtardi. Iroq hu-dudida bir necha asrlar davomida kurdlar sanʼati rivojlanib kelayotir.

Musiqasi

Musiqasi arab musiqa sanʼatining bir shoxobchasini tashkil qiladi. Iroqda ud, rubob, qonun, nay, daff va b. cholgʻu asboblari qadimdan maʼlum. Abbosiylar xalifaligi davri (750— 1258)da Bagʻdod Oʻrta va Yaqin Sharq xalqlari musiqa markazlaridan biri hisoblanib, bu yerda mashhur bastakorlar – Ishoq alMavsiliy, Safiud-din al-Urmaviylar ijod qilishgan. Usmonli turk imperiyasi tarkibida boʻlgan davri (16-asrning 30-yillari – 1918)da turk musiqasining taʼsiri kuchli boʻlgan. Iroq xalq va professional musiqasi keng rivojlangan maqom tizimiga asoslanadi. Maqomlar yirik shakldagi vokal-cholgʻu turkumlarning lad asosini hamda kuy-ohang mazmunini belgilaydi. Har bir asar muayyan maqom nomi bilan ataladi. Iroq xalq qoʻshiqlari ichida ataba, xuda, muashshax kabi aytim janrlari keng tarqalgan. Zamonaviy Iroq musiqasida Yevropa musiqa anʼanalarining taʼsiri mavjud. Bagʻdod radiosida Sharq musiqasi orkestri (rahbari kompozitor Salim al-Shalabiy), xor, yakkaxon xonandalari bor. 1929 yil Bagʻdod oʻrta maktab oʻquvchilari tomonidan „Iroqmilliy teatri“, 1931 yil birinchi professional ansambl, 1971 yil simfonik orkestr tashkil qilingan.

Iroq musiqa kadrlari, asosan, Nafis sanʼat akademiyasi (1940, musiqa, tasviriy sanʼat va haykaltaroshlik, teatr sanʼati boʻlimlari bor)da tayyorlanadi. 1968 yil bolalar musiqa mak-tabi ochilgan. Davlat oʻquv yurtlaridan tashqari xususiy musiqa maktablari mavjud. Iroqda kompozitor Ahmad al-Xalil (qoʻshiq, cholgʻu asarlar muallifi), xalq va zamonaviy koʻshiq ijrochilari Lomia Tavfiq, Vahida Halim, Dahlil Hasan, Zuhur Husayn, Foruh Hilol, Rizo Ali, sozandalar Hasan Rajab, Shuayb Ibrohim, Xudayr Shibli, Jalil Bashir, Munir Bashir va b. tanilgan. Iroq davlat folklor ansambli 1985-yil Toshkentda gas-trolda boʻlgan. Kompozitor va sozanda (ud) Salmon Shukur 1987-yil Samarqandsa boʻlib oʻtgan Z-Xalqaro musiqashunoslik simpoziumida qatnashgan.

Teatri

Iroq professional teatri oʻz faoliyatini 20-asrning 20-yillaridan boshlagan. 1929-yil oʻrta maktab oʻquvchilari Bagʻdodda milliy teatr guruhini tuzib, maktab va koʻchalarda qoʻshiqlar, raqslar ijro etganlar, kichik hajviy pyesalar namoyish qilishgan. 1931-yil havaskor rejissor Haqqi ash-Shibliy 50 ga yaqin iroqlik, misrlik, suriyalik va livanlik xonandalar va xalq cholgʻu or-kestridan iborat birinchi professional ansambl tuzgan.

Ansambl tomonidan Muso Shohbanderning „Vaxda“ spektakli, arab adabiyoti va folklori asosida yaratilgan spektakllar sahnalashtirildi. Shunday ansambllar Bagʻdod, Basra, Mosudda ham tashkil qilindi Iroqda xalq-cholgʻu asboblari joʻrligida doston yoki sheʼr aytuvchi maqomchilar (badiiy oʻqish ustalari) dan Muhammad Kubbanchi, Salima Murod, Sa-biha Ibrohim va b. mashhur. Aktyorlar nafis sanʼat akademiyasi uyushtiradigan konsertlarda, radio va tele-koʻrsatuv orqali oʻz sanʼatlarini namoyish etadilar.

Kinosi 1940-yillar oʻrtalaridan rivojlana boshladi. 1945—46 yillarda misrlik rejissorlar iroqlik aktyorlar ishtirokida „Qohira-Bagʻdod“, „Sharq oʻgʻloni“ filmlarini suratga oldi. 1948-yil Bagʻdodda kinostudiya ochilgach, „Aliya va Issam“, „Sharq bolalari“, „Laylo Iroqda“ va b. filmlar yaratildi. 1958-yilda Iroq kinosida yangi rivojlanish davri boshlandi va „Sayd Afan-di“ (rejissor K. Husni) filminingsuratga olinishi bilan Iroq kinematografiyasida yangi realistik yoʻnalishga asos solindi. 1960-yil Iroqda tuzilgan Teatr va kino ishlari bosh boshqarmasi hujjatli xronika filmlarini muntazam ishlab chiqarish ni yoʻlga qoʻydi. 60-yillarda „Kim aybdor“ (rejissor A. Vali), „Kuzgi yarpoqlar“ (rejissor X. Labib), „Tungi soqchi“ (rejissor X. Shavqiy) filmlari shuhrat qozondi. 70-yillarda Iroq kinematografiyachilari ijti-moiy-siyosiy mavzuga murojaat etdilar, shu davrda qurgʻoqchilik muammolari haqida „Chanqaganlar“ (rejissor Shukri Jamil), qishloqdagi oʻzgarishlar haqida „Tajriba“ (rejissor F. at-Tuhami), xalq ongining oʻsishi haqida „Burilish“ (rejissor D. Ali) filmlari yuzaga keldi. Shundan keyingi „Daryo“ (rejissor F. al-Yasiriy), „Devorlar“ (rejissor Shukri Jamil) filmlarida ilgʻor realistik anʼanalar ifodalandi. Ayni vaqtda mamlakatning dolzarb muammolarini koʻtarib chiquvchi hujjatli kino rivojlanib, „Yerga qaytish“, „Avlodlar mehnati“, „Yoʻqolsin sukunat“, „Soʻnmas nur“ lentalari yuzaga keldi. Iroqda yiliga 3—4 ta badiiy, salkam 30 ta hujjatli film ishlab chiqariladi.