Ashraf Xotakiy

Shoh Ashraf Xotakiy شاه اشرف هوتک
Afgʻoniston amiri
Saltanat	Gilzoyi hokimligi: 1725–1729
Coronation	1725
Oʻtmishdoshi	Mahmud Xotakiy
Davomchisi	Husayn Xotakiy
Tugʻilishi	tax. 1700 Qandahor viloyati, Safaviylar davlati
Vafoti	tax. 1730 Balujiston (tarixiy viloyat), Gilzoyi hokimligi
Dafn etilgan joy	Qandahor
Uy	Xotakiylar sulolasi
Otasi	Abdulaziz Xotakiy
Dini	Sunniylik

Shoh Ashraf Xotakiy (pushtuncha / forscha: شاه اشرف هوتک, 1730-yilda vafot etgan), Shoh Ashraf Gilzoyi (شاه اشرف غلجي) ismi bilan ham mashhur, Abdulaziz Xotakiyning oʻgʻli, Xotakiy sulolasining toʻrtinchi hukmdori. Gilzoyi pushtunlaridan boʻlgan afgʻon, u qattiq tanazzulga yuz tutgan Safaviy forslariga qarshi qoʻzgʻolon koʻtargan paytda Mahmud Xotakiy qoʻshinida qoʻmondon boʻlib xizmat qilgan. Ashraf Gulnobod jangida ham qatnashgan. 1725-yilda amakivachchasi Mahmudni oʻldirgandan soʻng qisqa muddat taxtga oʻtirdi va Fors shohi boʻldi.

Mir Vays Xotakiyning jiyani, uning saltanati oʻsha davrning ikki buyuk davlati turk, rus va fors qoʻshinlari tomonidan kuchayib borayotgan tazyiqlar ostida xotak qabilalari hukmronligining toʻsatdan tanazzulga uchrashi bilan eʼtiborga olindi.

Ashrafxon rus va turk hujumlarini toʻxtatadi. U Isfahonga kirib kelayotgan Usmonli qoʻshinini Kirmonshohda magʻlubiyatga uchratadi. Usmonlilar oʻzining sobiq ashaddiy raqibi safaviylarni qaytadan taxtga keltirish niyatida bu yurishni boshlagan edi. Bu esa Ashrafning elchisi oʻz xojasini Sharq xalifasi, Usmonli sultonini Gʻarb xalifasi ekanligini taʼkidlagandan keyin Bobi Oliy bilan tinchlik muzokaralari oʻtkazilishiga olib keldi. Muzokara Usmonlilarning qattiq noroziligiga olib keldi, biroq 1727-yilning oktyabrida Usmonli diplomatiyasining ustunligi tufayli nihoyat tinchlik bitimi (Hamadon shartnomasi) imzolandi.

Shoh Ashraf davridagi Xotakiy imperiyasining xaritasi

Oxir-oqibat, Nodir boshchiligidagi shoh Tahmasp II (shoh Sulton Husaynning oʻgʻillaridan biri) qirollik fors qoʻshini 1729-yil oktyabrda „Domgʻon jangi“ nomi bilan mashhur boʻlgan hal qiluvchi jangda Ashrafning gilzoyi qoʻshinlarini magʻlub etib, afgʻonlarni quvgʻin qilib, oʻz yurti, hozirda Afgʻoniston deb ataladigan oʻlkaga qaytardi.

Vafoti

Forsdan chekinarkan Ashraf 1730-yilda Qalot xoni Mir Muhabbatxon Baluj tomonidan asirga olindi va qatl etildi.

Ashraf Yazd va Kirmonni egallab, Tahmaspga jang qilish uchun oʻttiz ming kishilik qoʻshin bilan Xurosonga yoʻl oldi, lekin 2-oktyabrda Domgʻonda Nodirdan butunlay magʻlub boʻldi. Yana bir hal qiluvchi jang oʻsha yili Isfahon yaqinidagi Moʻrchaxoʻrda boʻldi. Afgʻonlar yana magʻlubiyatga uchradilar va Isfahondan oʻn ikki ming kishini evakuatsiya qilishdi, lekin Ashraf oʻzi vayron qilgan shaharni tark etishdan oldin baxtsiz sobiq shoh Husaynni oʻldirdi va shoh oilasining koʻp ayollarini va qirolning xazinasiga olib ketdi. Tahmasp II 9-dekabr kuni Isfahonga kirganida, u xizmatkor qiyofasida deportatsiyadan qutulib qolgan keksa onasini topdi va har qadamda koʻz oʻngida turgan kimsasizlik va tahqirlikdan koʻz yoshga toʻldi. Nihoyat, Nodir Tahmaspni oʻz hokimiyatiga soliq undirish huquqini berishga undab, isteʼfoga chiqqan afgʻonlarni quvib janubga qarab yurdi va Persepolis yaqinida yana magʻlub boʻldi. Ashraf Sherozdan oʻz yurti tomon qochib ketdi, biroq sovuq, ochlik va u bosib oʻtishi kerak boʻlgan hududlar aholisining tinimsiz dushmanligi uning kuchlarini tarqatib yubordi va uni asirlari va xazinasini tashlab ketishga majbur qildi va nihoyat bir guruh balujlar tomonidan oʻldirildi.

— Braun Eduard Grenvill, 1924

Ashrafxonning oʻlimi xotakiylarning Forsdagi hukmronligiga yakun yasadi, biroq Afgʻoniston mamlakati 1738-yilda Nodirshoh Qandahorni zabt etgunga qadar Shoh Husayn Xotakiyning nazorati ostida edi, yosh Ahmadshoh Durroniy oʻsha yerda asirlikda edi. Nodirshohning istilosi Ahmadshoh Durroniy tomonidan 1747-yilda soʻnggi afgʻon imperiyasi (hozirgi Afgʻoniston davlati) barpo etilishidan oldin biroz pauza boʻldi.

Yana qarang

• Usmonli–Xotakiy urushi (1726–1727)
• Eron tarixi
• Afgʻoniston tarixi

Adabiyotlar

• Axworthy, Michael. The Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant. I.B.Tauris, 2006. ISBN 978-1850437062. 
• Balland, D. (2011). "AŠRAF ḠILZAY". Encyclopaedia Iranica, Vol. II, Fasc. 8. 796–797 b. https://iranicaonline.org/articles/asraf-gilzay-the-afghan-chief-who-ruled-as-shah-over-part-of-iran-from-1137-1725-to-1142-1729. 
• Moreen, Vera B. (2010). "Ashraf, Shah". in Norman A. Stillman. Encyclopedia of Jews in the Islamic World. Brill Online. https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopedia-of-jews-in-the-islamic-world/*-SIM_0019840. 
• Tucker, Ernest (2009). "Ashraf Ghilzay". in Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis et al.. Encyclopaedia of Islam (3rd nashri). Brill Online. ISSN 1873-9830. https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/*-COM_23011.