Afgʻoniston amirligi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
1823-1926
Maqom British protected state (1879–1919)[1]
Din

Majority: Sunni Islam

Minorities: Twelver Shia Islam, Ismailism, Hinduism, Sikhism, Buddhism, Jainism, Zoroastrianism, Judaism, Baháʼí Faith, Christianity, others
Tarixiy era 19th century
Avvalgi davlat		 Keyingi davlat
Durrani Empire
Herat
Maimana Khanate
Kingdom of Afghanistan
Hozirda hududida quyidagilar mavjud Afghanistan
Pakistan

 

Afg‘oniston amirligi[2] (forscha: امارت افغانستان[3], shuningdek, 1855-yilga qadar Kobul amirligi deb ham yuritib kelingan[4]) — hozirgi Afgʻoniston hamda Pokistonning baʼzi qismlari (1893-yilgacha) boʻlgan Oʻrta Osiyo va Janubiy Osiyo oʻrtasida mavjud boʻlgan davlat. Amirlikka Durroniylar sulolasidan Kobulda Barakzaylar sulolasining asoschisi Doʻst Muhammadxon hukmronlik qilgan davrda asos solingan.

Amirlik tarixida Rossiya imperiyasi va Buyuk Britaniya oʻrtasida Oʻrta Osiyoda ustunlik uchun „Buyuk oʻyin“ hukmronlik qilgan. Bu davr Yevropaning Afgʻonistondagi taʼsiri bilan tavsiflanadi. Afgʻoniston amirligi Durroniy imperiyasining sikx imperiyasi bilan urushini davom ettirdi va 1823-yil 14-martda Noshera jangida Peshovar vodiysidagi sobiq afgʻon qal’asi ustidan nazoratni yoʻqotdi. Buning ortidan 1839-yilda ingliz kuchlari bilan birinchi ingliz-afgʻon urushi boshlandi. Urush oxir-oqibat afgʻonlarning gʻalabasi bilan yakunlandi, Britaniya qoʻshinlarini olib chiqib ketdi [5] va Doʻst Muhammad taxtga qayta oʻtirdi [5]. Biroq, Ikkinchi ingliz va afgʻon urushi (1880-yil) paytida inglizlar va afgʻonlar Gandamak shartnomasini imzoladilar, bu esa inglizlarga hozirgi Pokiston tarkibidagi Afgʻoniston hududlarini, shuningdek, Afgʻonistonning tashqi siyosatini bir shart bilan oʻz nazoratiga olish imkonini berdi. Afgʻonlarga subsidiya toʻlanishi va Britaniya harbiylari toʻliq chiqib ketishi. Amir Omonullaxon 1919-yilda uchinchi ingliz-afgʻon urushidan soʻng Ingliz-Afgʻon shartnomasini imzoladi va Afgʻonistonning toʻliq mustaqilligini qoʻlga kiritdi. 1926-yilda Omonullaxon Afgʻoniston qirolligi sifatida mamlakatni isloh qildi va uning birinchi qiroliga aylandi.

Tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amirlik tashkil etilganidan bir necha yil oʻtib, rus va ingliz manfaatlari Eron shohi Muhammad va Doʻst Muhammadxon oʻrtasida ziddiyatli boʻlib, 1839-1842-yillarda birinchi ingliz-afgʻon urushiga olib keldi [6]. Urush paytida Britaniya Afgʻonistonning Rossiya nazorati ostiga tushishiga yoʻl qoʻymaslik va Rossiya ekspansiyasini toʻxtatish maqsadida oʻsha paytdagi Kobuliston amirligining poytaxti Kobulni egallab oldi, shu bilan birga Afgʻonistonni qoʻgʻirchoq rahbar Shoh Shuja davrida Durroni Britaniya qoʻshinida ushlab turdi. Urush Do‘st Muhammadxonning taxtga qaytishi bilan yakunlandi, inglizlar mamlakatni o‘ziga bo‘ysundira olmadilar, buning o‘rniga ular Do‘st Muhammadxonga Durroniy fuqarolar urushlaridan ajralib chiqqan Afg‘onistonning birlashgan davlatini birlashtirish yo‘lida harakat qilishiga imkon yaratib, kattaroq aloqalar o‘rnatdilar. Temurshoh Durroniy oʻgʻillari tomonidan olib kelingan [7] .

1863-yilda Do‘st Muhammad vafot etgach, uning o‘rniga uning o‘g‘li Sher Alixon taxtga o‘tirdi. Biroq, uch yil oʻtgach, uning akasi Muhammad Afzal Xon uni agʻdardi . 1868-yilda Muhammad Afzalxonning oʻzi taxtdan agʻdarilgan va uning oʻrniga amir etib Sher Ali tayinlangan, u Rossiyada bir necha yil surgunda boʻlganidan keyin taxtga qaytgan. Uning amir sifatida qaytishi Britaniya bilan yangi ziddiyatlarga olib keldi. Keyinchalik, 1878-yil 21-noyabrda inglizlar Afgʻonistonga yurish qildilar va amir Sher Ali yana Rossiyaga qochishga majbur boʻldi, ammo u 1879-yilda Mozori -Sharifda vafot etdi .Uning vorisi Muhammad Yoqub Xon Rossiya bilan tinchlik oʻrnatish yoʻllarini qidirdi va Afgʻoniston tashqi siyosatida ularga koʻproq soʻz berdi. Shu bilan birga, u 1879-yil 26-mayda inglizlar bilan Gandamak shartnomasini imzoladi va Afgʻoniston tashqi siyosatini faqat Britaniya imperiyasiga topshirdi. Biroq 1879-yil 3-sentyabrda Kobulda Britaniya elchisi ser Lui Kavagnari o‘ldirilganida, inglizlar Abdurahmonxonni amir sifatida qabul qilishni taklif qilishdi. 1880-yilda inglizlar afgʻonlar bilan tinchlik shartnomasi tuzdilar va 1881-yilda yana Afgʻonistondan chiqib ketishdi. 1893-yilda inglizlar Afgʻonistonni Durand chizigʻi deb nomlangan yangi chegaraga rozi boʻlishga majbur qilishdi [8].

Urushdan keyin mamlakatni tor-mor etgan amir Abdurrahmonxon islohot oʻtkazdi va koʻplab qoʻzgʻolonlarni bostirdi. 1901-yilda vafotidan soʻng uning oʻgʻli Habibullaxon amir boʻlib, islohotlarni davom ettirdi. Habibullaxon Buyuk Britaniya bilan yarashishga harakat qildi, u yerda 1905-yilda Rossiya bilan tinchlik shartnomasini tugatdi, rus-yapon urushida magʻlubiyatga uchragan Afgʻonistondan chiqib ketishga majbur boʻldi. Birinchi jahon urushida Afgʻoniston Germaniya va Usmonlilarning saʼy-harakatlariga qaramay, neytral boʻlib qoldi (Nidermayer-Hentig ekspeditsiyasi). 1919-yilda Habibullaxon siyosiy muxoliflar tomonidan oʻldirildi [9].

Habibullaxonning oʻgʻli Omonullaxon 1919-yilda Afgʻonistonning oʻsha paytdagi amiri boʻlgan qonuniy merosxoʻr Nasrulloxonga qarshi chiqqan edi. Koʻp oʻtmay, yana uch oy davom etgan urush boshlandi [10][11][12][13]. Bu urush 1919-yilgi Ingliz-Afgʻon shartnomasi bilan yakunlandi, shundan soʻng afgʻonlar toʻliq mustaqil davlat sifatida oʻzlarining tashqi ishlarini yuritish huquqini tikladilar[14]. Omonullaxon mamlakatda islohotni boshladi va 1926-yilda Afgʻonistonning Padshoh (qiroli) taxtiga oʻtirdi va Afgʻoniston qirolligiga asos soldi [15].

  • Afgʻoniston-Birlashgan Qirollik munosabatlari
  • Yevropaning Afgʻonistondagi taʼsiri
  • Afgʻonistonga bosqinlar
  • Afgʻoniston monarxlari roʻyxati
  • Buyuk oʻyin, taʼsir qilish uchun rus va ingliz manevri

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „THE RAJ RECONSIDERED:BRITISH INDIA'S INFORMAL EMPIRE AND SPHERES OF INFLUENCE IN ASIA AND AFRICA“. 2021-yil 9-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 6-dekabr. [formatsiz URL PDF]
  2. ↑ Lee, Jonathan. Afghanistan: A History from 1260 to the Present (English). Reaktion Books, 2019 — 188 bet. ISBN 9781789140101. 
  3. ↑ Also known in Pashto as (د افغانستان امارت, lit. Da Afghānistān Amārat)
  4. ↑ Lee 2019.
  5. ↑ 5,0 5,1 Kohn, George Childs. Dictionary of Wars. Revised Edition. London/New York: Routledge, 2013 — 5 bet. ISBN 9781135954949. 2020-yil 25-avgustda qaraldi. 
  6. ↑ Shultz, Richard H.. Insurgents, Terrorists, and Militias: The Warriors of Contemporary Combat. Columbia University Press, 22 August 2006. ISBN 9780231503426. 
  7. ↑ Baxter, Craig (2001). "The First Anglo–Afghan War". in Federal Research Division, Library of Congress. Afghanistan: A Country Study. Baton Rouge, LA: Claitor's Pub. Division. ISBN 1-57980-744-5. Archived from the original on 25 January 2020. https://web.archive.org/web/20200125094352/http://memory.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+af0012%29. Qaraldi: 23 September 2011. 
  8. ↑ Smith. „A Selection of Historical Maps of Afghanistan – The Durand Line“. Library of Congress (2004-yil avgust). 2019-yil 9-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 11-fevral.
  9. ↑ Islam and Politics in Afghanistan, Olesen, page 101
  10. ↑ Dijk, Ruud van. Encyclopedia of the Cold War. Routledge, 13 May 2013. ISBN 9781135923105. 2016-yil 6-mayda qaraldi. 
  11. ↑ Adamec, Ludwig W.. Historical Dictionary of Afghanistan. Scarecrow Press, 1 January 2012. ISBN 9780810878150. 2016-yil 6-mayda qaraldi. 
  12. ↑ Pazhvāk, ʻabd al-Raḥmān. Aryana, ancient Afghanistan, 1959. 2016-yil 6-mayda qaraldi. 
  13. ↑ Jawed, Mohammed Nasir. Year Book of the Muslim World. Medialine, 1 January 1996. ISBN 9788186420003. 2016-yil 6-mayda qaraldi. 
  14. ↑ Barthorp 2002, ss. 27 & 64
  15. ↑ „Afghanistan“ (en). World Statesmen. 2012-yil 14-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 9-noyabr. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Afgʻoniston_amirligi&oldid=4089232" dan olindi