Murgʻob tumani

Murgʻob tumani
tojikcha: ноҳияи Мурғоб

Tuman
Tegishli	Togʻli-Badaxshon muxtor viloyati
Tarkibida	1 shaharcha va 5 jamoat
Maʼmuriy markazi	Murgʻob
Asos solingan sanasi	1932-yil 27-oktyabr
Raisi	Husniya Hukumatsho Rajabzoda
Rasmiy tili	Tojik tili
Aholi (2022)	16 500 (4,8 % ,  (7-oʻrin)
Zichligi	0,4 kishi./km² (7- oʻrin)
Millatlar tarkibi	tojiklar, qirgʻizlar (10949 nafar, 2010-yil), pomirilar
Dinlar tarkibi	asosan musulmon-sunniylar, shuningdek musulmon-ismoiliylar, zardushtiylar, xristianlar
Maydoni	37 265 km² (53 %, 1-oʻrin)
Balandligi dengiz sathidan  Baland choʻqqisi  Oʻrtacha balandligi	7134 m  3800 m
Vaqt mintaqasi	UTC+5
Qisqacha	MU
Telefon kodi	+992 3554
Pochta indeksi	736600
Avtomobil raqami kodi	04РТ
Xaritada

Murgʻob tumanining janubi-gʻarbiy qismidagi Panj daryosi, tojik-afgʻon chegarasi

Murgʻob tumanining janubi-sharqiy qismidagi Pomir togʻlari, Vaxan koridori yaqinida

Qorakoʻl yaqinidagi avtomobil yoʻli

Tumanning maʼmuriy markazi – Murgʻob

Murgʻob tumani (tojikcha: ноҳияи Мурғоб) – Tojikiston Respublikasi Togʻli-Badaxshon muxtor viloyati tarkibidagi maʼmuriy birlik, tuman. Maʼmuriy markazi – Murgʻob shaharchasi. Murgʻob tumani – Tojikistonning eng sharqiy va maʼmuriy-hududiy boʻlinishdagi eng yirik tuman (Togʻli-Badaxshonning 59,97%i yoki Tojikiston hududining 27,19%i) hamda Tojikiston va Markaziy Osiyoning eng baland togʻli tumanlaridan biri hisoblanadi.

Tuman 1932-yil 27-oktyabrda tashkil etilgan. Tojikiston mustaqilligi eʼlon qilingandan keyin tuman 1992-yil 11-aprelda tashkil etilgan Togʻli-Badaxshon muxtor respublikasi tarkibiga kirdi, biroq muxtoriyat Tojikiston Oliy Soveti tomonidan tan olinmadi va faoliyatini toʻxtatdi.

Etimologiyasi

Murgʻob tumani nomi Buxoro amirligining Murgʻob bekligi nomidan kelib chiqqan. Murgʻob soʻzining kelib chiqishi boʻyicha ikki xil taxmin bor: birinchisi va ilmiy asoslanganiga koʻra, Murgʻob tojikcha margʻ (yaylov, dasht) + ob (suv yoki daryo) soʻzlari qoʻshilishidan paydo boʻlib, "yaylovdan oqib oʻtuvchi daryo yoki suv" degan maʼnoni bildiradi. Ikkinchi taxminga koʻra, tojikchadan "suv qushi" (murgʻ – qush, ob – suv) maʼnosini bildiradi.

Tarixi

XIX asr oʻrtalariga qadar hozirgi Togʻli-Badaxshon muxtor viloyati hamda Murgʻob tumani Buxoro amirligi va Qoʻqon xonligi oʻrtasida boʻlingan edi. Togʻli-Badaxshonning gʻarbi Buxoro, sharqi Qoʻqon mulklari edi. Buxoro amirligiga tegishli hudud Roʻshon bekligi deb atalgan. 1870-yillarda Qoʻqon Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olindi, 1876-yilda esa hozirgi Murgʻob tumani hududi va Togʻli-Badaxshon hududining bir qismi Rossiya imperiyasining yangi tashkil etilgan Fargʻona viloyati tarkibiga kiritildi, bu yerda viloyat hukumat tuzildi.

Uzoq vaqt davomida Murgʻob qal’asi 1893-yilda Rossiya imperiyasining Pomirdagi asosiy istehkomi sifatida „Pomir posti“ nomi bilan tashkil etilgan deb hisoblangan. Qal’aning quruvchisi Serebrennikov ismli harbiy muhandis, shtabs-kapitan ekanligi aniqlandi. Boshqa, keyingi nashrlarga koʻra, Murgʻob 1903-yil 26-iyulda Pomirdagi xuddi shu nomdagi rus istehkomining yangi kazarmasi sifatida tashkil etilgan boʻlib, u ilgari Kunqoʻrgʻon degan qishloqda joylashgan edi. Qal’aning quruvchisi harbiy muhandis, podpolkovnik Nikolay Nikitich Moiseyev edi. Ilgari Murgʻob qishlogʻi oʻrnida 1892—1893-yillarda „Shajon posti“ deb nomlangan istehkom boʻlgan.

1918-yil 30-aprelda tuman hududi Turkiston ASSRning Fargʻona viloyati tarkibiga kiritildi. 1924-yil 27-oktyabrdagi milliy-hududiy chegaralanish natijasida Fargʻona viloyati Qoraqirgʻiz muxtor viloyati va OʻzSSR oʻrtasida taqsimlandi. 1924-yil 14-oktyabrdan 1925-yil 2-yanvargacha Murgʻob tumani hududi Qoraqirgʻiz MV tarkibiga kiritiildi. Tojikiston SSR 1929-yilda Oʻzbekiston SSR tarkibidan ajralib chiqqach, Fargʻona viloyatining janubiy qismi, yaʼni hozirgi Togʻli-Badaxshon Tojikiston SSR tarkibiga kiritildi.

Tojikiston Kommunistik partiyasi Togʻli-Badaxshon viloyat qoʻmitasi byurosining 1932-yil 25-avgustdagi „Tumanlashtirish toʻgʻrisida“gi qaroriga asosan 1932-yil 27-oktyabrda Murgʻob tumani tashkil etildi. Tumanlashtirish natijalariga koʻra tuman Togʻli-Badaxshon tarkibiga kirdi. 1942—1947-yillarda hozirgi Murgʻob tumani hududining bir qismida Alichur tumani (markazi – Murazbek qishlogʻi) boʻlgan. SSSR parchalanganidan keyin 1992-yil 11-aprelda Murgʻob tumani yarim mustaqil Badaxshon Muxtor Respublikasi tarkibiga kirdi va keyinchalik Tojikiston Oliy Kengashi tomonidan tan olinmadi va oʻz faoliyatini toʻxtatdi. Oʻsha yili Murgʻob tumani allaqachon mustaqil boʻlgan Tojikiston Respublikasining Togʻli-Badaxshon muxtor viloyati tarkibiga kirdi.

Aholisi va tillari

2015-yil holatiga koʻra, tumanda 14 400 kishi istiqomat qiladi. Aholining 48,5% qismi qishloqlarda yashaydi. Murgʻob tumani rasmiy tili, Tojikistonning boshqa hududlaridagi kabi, tojik tilidir. Bu til mintaqadagi turli etnik guruhlar orasida millatlararo soʻzlashuv tili hisoblanadi. Rus tili, butun Tojikistonda boʻlgani kabi, konstitutsiyada millatlararo muloqot tili va ayrim rasmiy vazifalar tili sifatida mustahkamlangan. Turli tuman Pomir tillari na Murgʻob tumanida, na Togʻli-Badaxshonda rasmiy maqomga ega, faqat Pomir xalqlari oʻrtasida kundalik muloqot jarayonida qoʻllaniladi. Tumanda taʼlim qirgʻiz tilida amalga oshiriladigan maktablar mavjud. Murgʻob va Togʻli-Badaxshon aholisining diniy tarkibi Tojikistonning boshqa qismlaridan farq qiladi. Ushbu tuman va butun muxtor viloyatda aholi, asosan, shia yoʻnalishining ismoiliylik mazhabiga eʼtiqod qiladi. Tojiklar va qirgʻizlar sunniy yoʻnalishning hanafiy mazhabiga ergashadi. Tumanda zardushtiylikka eʼtiqod qiluvchilar ham koʻp, shuningdek, oz sonli xristianlar bor.

2018-yil 1-yanvar holatiga koʻra tuman aholisi 15 300 kishi. 2010-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Togʻli-Badaxshon avtonom viloyatida 10 949 nafar qirgʻiz istiqomat qiladi.

Aholi soni
1939	2019	2020	2021	2022
7 110	15 600	15 900	16 200	16 500

Maʼmuriy-hududiy boʻlinishi va rahbarlari

Murgʻob jamoati

Qorakoʻl yaqinidagi ayni nomdagi jamoat

Tumanning maʼmuriy markazi 6365 nufusga ega (2015) Murgʻob shaharchasidir. Murgʻob Togʻli-Badaxshon markazi Xorugʻdan 230 kilometr shimoli-sharqda, Tojikiston poytaxti Dushanbedan 470 kilometr sharqda joylashgan.

Murgʻob tumani tarkibiga 1 ta shaharcha, 5 ta jamoat va 18 ta qishloq kiradi:

Murgʻob tumanining maʼmuriy-hududiy boʻlinishi
Jamoat nomi	Aholisi (2010)	Aholisi (2015)
Alichur	1788	2242
Gojo Berdiboyev	–	1368
Qorakoʻl	3532	757
Qizilrabot	1471	1675
Murgʻob	6365	7468
Rangkoʻl	1165	1569

Murgʻob tumani rahbari Tojikiston Prezidenti tomonidan tayinlanadigan hukumat raisi hisoblanadi. Qonun chiqaruvchi organi – umumxalq tomonidan 5 yilga saylanadigan Xalq deputatlari majlisi. Tuman maʼmuriyati va hukumati binosi Murgʻob shaharchasida joylashgan.

Geografiyasi

Geografik joylashuvi

Murgʻob tumani Tojikistonning Togʻli-Badaxshon muxtor viloyatining sharqiy qismini egallaydi. Shimoldan Qirgʻizistonning Oʻsh viloyati, janubdan Afgʻonistonning Badaxshon viloyati, sharqdan Xitoyning Shinjon-Uygʻur muxtor rayoni, janubi-gʻarbdan Togʻli-Badaxshonning Ishkoshim, Roshtqal’a, Shugʻnon, Roʻshon va Vanj tumanlari, shimoli-gʻarbdan Tojikistonning Sangvor va Jirgʻatol RBTlari bilan chegaradosh. Tuman Tojikistonning eng sharqiy mintaqasi boʻlib, ushbu mamlakatning maʼmuriy-hududiy boʻlinishi tizimidagi hududi eng katta tuman hisoblanadi. Butun tojik-xitoy chegarasi Murgʻob tumanining sharqiy chegarasi boʻylab oʻtadi.

Togʻli-Badaxshonning maʼmuriy-hududiy boʻlinishi

Tumanning maydoni 37 265 ming km²[4] boʻlib, bu koʻrsatkich bilan Togʻli-Badaxshon tumanlari orasida birinchi oʻrinda turadi. Murgʻob tumani Pomir baland togʻ tizimining markazida joylashgan boʻlib, shunga mos ravishda baland togʻli relyefi, geografiyasi hamda tabiatiga ega. Shimoliy tomondan Pomir-Oloy baland togʻ tizmasi, janubiy tomondan Hindukush baland togʻ tizmasi bilan oʻralgan. Tumanning gʻarbiy va sharqiy qismlarida Pomirning baland togʻli qismi davom etadi. Tojikistonning eng togʻli va qattiq mintaqalaridan biri.

Iqlimi

Mintaqaning iqlimi baland togʻ, keskin kontinental, kontinental iqlim elementlariga ega, yozi issiq va qishi qattiq sovuq. Qish oktyabrdan aprelgacha davom etadi. Yillik oʻrtacha harorat +15,0 °C; yanvarning oʻrtacha harorati −16,5 °C, iyulniki +20,0 °C. Mutlaq minimal harorat −53 °C, mutlaq maksimal harorat +50 °C. Mintaqada yiliga oʻrtacha 110–200 mm yogʻin tushadi (asosan bahor va kuzda). Janubi-gʻarbiy massa almashinadigan siklon jarayonlari yogʻingarchilikning yillik oqimiga qattiq taʼsir koʻrsatadi. Vegetatsiya davri 180-200 kun davom etadi.

Tuqrogʻi

Tuproq va oʻsimliklarning geografik joylashishiga baland togʻli relef ustun taʼsir koʻrsatadi. Eng past hududlarda (1000 metr balandlikda) qorongʻu sierozemlar ustunlik qiladi. Shu bilan birga, kichik dehqonchilik maydonlarida sugʻoriladigan ekin tuproqlar shakllangan. Bundan tashqari, 1500 metr balandlikda jigarrang tuproqlar mavjud. 2300-2500 metr balandlikda ular oʻrnini jigarrang togʻ-oʻtloq-dasht va shunga oʻxshash tuproqlar egallagan. 3000 metrdan yuqori balandliklarda togʻ oʻtloqi tuproqlari ustunlik qiladi. 5000 metrdan ortiq balandlikda tuproqlar asosan qor bilan qoplangan.

Relyefi

Murgʻob hududining relyefi baland togʻli. Hudud Pomir baland togʻ tizmasining markazida joylashgan – dunyodagi eng baland togʻli hududlardan biri. Murgʻob tumani ham har tomondan baland togʻlar bilan oʻralgan. Tumandan shimoldan Pomir-Oloy, janubdan Hindukush, gʻarbdan Hisor va Turkiston tizmalari, sharqdan Xitoy hududidagi Pomir togʻlari bilan oʻralgan. Hududi dengiz sathidan oʻrtacha 3200-6000 metr balandlikda joylashgan. Eng baland nuqtasi Abu Ali ibn Sino choʻqqisi boʻlib, balandligi 7134 m.

Pomir togʻlari va Murgʻob tumanidagi avtomobil yoʻli panoramasi. Chapda tojik-xitoy chegarasi

Pomir togʻlari panoramasi

Gidrografiyasi

Sarez koʻlini toʻsgan Usoy toʻgʻoni

Sharqiy Tojikistonning eng yirik daryolaridan biri Bartang Murgʻob tumanining janubiy hududidan oqib oʻtadi, u yuqori oqimida Oqsuv, oʻrta oqimida Murgʻob deb ataladi. Murgʻob tumanining janubi-sharqiy chegarasida tojik-afgʻon chegarasidagi transchegaraviy daryo boʻlgan Panj daryosining manbai joylashgan. Tumanning sharqiy qismida Panjning sakkiz irmogʻidan ikkitasi – Vanj va Yazgʻulom daryolarining manbalari ham bor. Janubiy qismida Panjning yana bir irmogʻi – Gʻuntning manbai bor, u Murgʻob tumanida Alichur deb ataladi. Panjning yana bir irmogʻi – Pomirdaryoning manbai ham tumanning janubida joylashgan. Pomir daryosi ham transchegaraviy daryo hisoblanib, tojik-afgʻon hamda Xitoy chegarasi orasida oqadi. Tumanning shimoliy-sharqiy qismida Shinjon-Uygʻur muxtor rayoni hamda Oʻsh viloyati hududidan oqib oʻtuvchi Qashqar daryosining irmogʻi boʻlgan Markansuv daryosi manbai joylashgan.

Murgʻob viloyati hududida ham turli oʻlchamdagi va har xil turdagi koʻplab koʻllar mavjud. Butun Tojikiston, Togʻli-Badaxshon va Murgʻob tumanidagi eng yirik mashhur koʻllardan biri Sarez koʻli boʻlib, mintaqaning oʻrta gʻarbida joylashgan. Ushbu koʻl dengiz sathidan 3263 metr balandlikda joylashgan boʻlib, uzunligi 55,8 km, kengligi 3,3 km va hajmi 16,074 km³. Koʻlning oʻrtacha chuqurligi 185 metr, eng chuqur joyi esa 505 metr. Sarez koʻlining havzasi 16 500 km². Atrofdagi togʻlar koʻldan 2415 metrdan ortiq baland. Togʻ daryolari oʻzanlarining halokatli toʻsilishi natijasida „tabiiy toʻgʻonli“ koʻl hosil boʻlgan. Sarez koʻli Bartang, Panj va Amudaryoning quyi oqimida joylashgan aholi punktlari uchun xavf tugʻdiradi, chunki tabiiy beqaror toʻgʻon buzilgan taqdirda, sel oqimidagi katta suv massasi deyarli Orol dengiziga yetib boradi va suv yoʻlidagi, yaʼni 1300 kilometrdan ortiq hududdagi hamma narsani vayron qiladi va yuvib yuboradi.

Murgʻobda, shuningdek Zoʻrkoʻl, tumanning janubida, Afgʻoniston bilan chegarada, Yashilkoʻl, tumanning janubida, Rangkoʻl, tumanning sharqida, koʻllari ham bor.

Flora va faunasi

Murgʻobdagi qoʻtoslar

Sharqiy Pomirda suratga olingan qor qoploni

Togʻ etaklarida, koʻl va daryo vodiylari qirgʻoqlarida efemer shuvoqli yarim choʻllar va kserofit butalar keng tarqalgan. Shimoliy yon bagʻirlarida ekzokordli butalar va atirgul oʻsimliklari bilan kesishgan mayda bugʻdoyli dashtlar bor. Yovvoyi anjir, uzum, xurmo va anor oʻsadigan Panj vodiysi bundan mustasno. Bu yerda yuqorida aytib oʻtilgan ekzokordlar va atirgullardan tashqari eng janubiy yon bagʻirlarida Turkiston chinori, yongʻoq, olma, olxoʻri, bodom oʻsadi. Toshli yon bagʻirlari archa chakalakzorlari bilan qoplangan. Yuqori balandliklarda subalp oʻtloqlari va dashtlar keng tarqalgan. Hypecomum, jengil, psoralea, marshmallow va boshqa oʻsimliklar ham keng tarqalgan boʻlib, ularning baʼzilari bu yerda yetishtiriladigan yakkaliklar, shuningdek, boshqa uy hayvonlari uchun katta ozuqaviy ahamiyatga ega. Togʻli hududlarda archa, astragal, zirk va boshqa togʻ oʻsimliklari ham yovvoyi oʻsadi.

Mintaqada eng koʻp tarqalgan sutemizuvchilar Tyan-Shan qoʻngʻir ayigʻi, qor qoploni, Yevrosiyo boʻrisi, yonoq, yovvoyi choʻchqa, archa, marxor, togʻ echkisi, Buxoro tulkisi, choʻchqasi hisoblanadi. Kemiruvchilarning har xil turlari bor, sudralib yuruvchilardan, asosan, Oʻrta Osiyo toshbaqasi, ilon, suv iloni, qushlardan burgut, burgut, kalxat, tulpor, osiyo chukari, Himoloy qorxoʻrozi, orol, kaptar, qora qirra bor.

Foydali qazilmalari

Hudud foydali qazilmalarga – osh tuzi, ohaktosh, granit, koʻmir, jumladan, antratsit, oltin, kumush, yoqut, sapfir va boshqalarga boy.

Iqtisodiyoti

Qishloq xoʻjaligi

Baland togʻ relyefi tufayli dehqonchilik rivojlanmagan. Lalmikor yerlar 38,42 ming gektarni tashkil qiladi. Murgʻobda, asosan, qoramolchilik rivojlangan. Tumanning 53 433 ga hududini yaylovlar tashkil qiladi. Qoramollarning ommabop turi qoʻtos boqishdir. 2010-yillar holatiga koʻra, 6 ta dehqon va bir nechta fermer xoʻjaligi faoliyat yuritmoqda. Asalarichilik, parrandachilik, baliqchilik va togʻ dorivor oʻtlarini yetishtirish xoʻjaliklari mavjud.

Sanoati

Gilam bozorda gilamlar savdosi

Tuman hududi foydali qazilmalarga boy, ammo butun Togʻli-Badaxshonda boʻlgani kabi Murgʻob tumanida ham sanoat va togʻ-kon sanoati sust rivojlangan. Sanoat asosan mahalliy ehtiyojlar uchun togʻ-kon sanoati, bir qancha kichik gidroelektr stansiyalar, mahalliy va hunarmandchilik bilan ifodalanadi.

Mineral resurslardan osh tuzi, granit, ohaktosh va sopol loy qazib olish muhim rol oʻynaydi. Ushbu materiallar asosan mahalliy ehtiyojlar uchun sarflanadi. Energiyaga boʻlgan talabni bir nechta kichik GESlar qondiradi. Ularning eng yiriklari mintaqaning janubi va gʻarbiy qismida faoliyat yuritadi. Bundan tashqari, bir nechta kichik yengil sanoat korxonalari (koʻpincha hunarmandchilik) mavjud: gazlama, kiyim-kechak, poyabzal va gilam ishlab chiqarish amalga oshiriladi. Mazkur tarmoq korxonalari orasida Murgʻob qishlogʻidagi „Laʼli Badaxshon“ kichik gilam fabrikasi alohida ajralib turadi. Mahalliy hunarmandchilik orasida anʼanaviy pomir naqshlari bilan jun paypoqlarni toʻqish keng tarqalgan. Kichik oziq-ovqat sanoati korxonalari ham bor. Arzon elektr energiyasi mavjudligi tufayli elektr maydalagichlar va elektr tegirmonlari qurilgan.

Murgʻob shaharchasidagi yoʻl koʻrsatkich

Murgʻob shaharchasi

Transporti

Baland togʻ relyefi zamonaviy transport turlari rivojlanishiga toʻsqinlik qilmoqda. Tuman hududidan Pomir traktining sharqiy va eng baland togʻli qismi oʻtadi. Pomir traktining bir qismi M41 avtomagistralining sharqiy yakun nuqtasi sanaladi. Sovet davrida Togʻli-Badaxshonda asosiy magistrallar qurilishi boshlangan. 1990-yillardagi fuqarolik urushi va keyingi yillarda yoʻllar amalda yaroqsiz holga keldi. 2000-yillarning oʻrtalaridan boshlab Tojikiston transport tizimi va turizmini rivojlantirish dasturi doirasida Togʻli-Badaxshon boʻylab mavjud yoʻllarni taʼmirlash va yangilarini qurish dasturi amalga oshirila boshlandi. Yoʻllarni taʼmirlash va qurish boʻyicha asosiy pudratchi Xitoy kompaniyalari edi. Hozirgi vaqtda Murgʻob tumanining deyarli barcha nuqtalariga yoʻllar qurilgan boʻlib, bu yoʻllarda yoʻltanlamas mashinalarda harakatlanish mumkin. Tumanning asosiy va eng keng tarqalgan transport turi, butun Togʻli-Badaxshonda boʻlgani kabi, avtomobillar, asosan yoʻltanlamaslar hisoblanadi. Nafaqat mahalliy aholi, balki sayyohlar orasida ham „yoʻltanlamas taksilar“ mashhur. Murgʻob va Togʻli-Badaxshon hududi boʻylab avtobuslar harakati taqiqlangan, chunki yoʻllar tik va yirik avtomobillar uchun xavfli. Ayni vaqtda yuk mashinalarining harakatiga ruxsat berilgan. Temir yoʻl mavjud emas. Shuningdek, Murgʻob shaharchasida aerodrom bor va unga asosan vertolyotlar qoʻnadi. Kichikroq samolyotlarga kuniga ikki marta va kunning yorugʻ vaqtida qoʻnishga ruxsat beriladi. Deyarli barcha vertolyotlar oʻtloqlar va yaylovlar kabi nisbatan tekisroq joylarga qoʻna oladi.

Turizmi va diqqatga sazovor joylari

Goʻzal baland togʻli tabiati tufayli Murgʻob turizm nuqtai nazaridan Tojikistonning eng jozibali hududlaridan biri hisoblanadi. Togʻ turizmi mintaqa iqtisodiyotining eng rivojlangan tarmogʻi hisoblanadi. Tumanning janubi-gʻarbiy qismida koʻplab yozgi oromgohlar, sayyohlik markazlari mavjud. Togʻlar etagida togʻga chiqish markazlari mavjud. Oʻrtacha balandligi 5000 metr boʻlgan baland togʻlarga chiqish uchun bu hududga butun dunyodan alpinist sayyohlar kelishadi. Mintaqaning daryo va koʻllarining muzli va toza suvi baliq ovlash va faol dam olishni yaxshi koʻradiganlarni oʻziga jalb qiladi. Sayyohlar Murgʻob tumaniga transchegaraviy Panj daryosi orqali Afgʻonistonni koʻrish uchun ham kelishadi.

Murgʻob tumani hududida Tojikistonning bir qancha alohida qoʻriqlanadigan davlat qoʻriqxonalari ham mavjud. Ular orasida Tojikistondagi Yuneskoning Jahon merosi obyektlari roʻyxatiga tabiiy obyekt sifatida kiritilgan Tojik Pomir togʻlari milliy bogʻi, YuNESKOning Jahon merosi roʻyxatiga kiritishga nomzodlardan biri boʻlgan Zoʻrkoʻl davlat qoʻriqxonasi, Qorakoʻl davlat qoʻriqxonasi va boshqalar shular jumlasidandir.

Adabiyotlar

• „Ноҳияи Мурғоб“,Энциклопедияи советии тоҷик, Душанбе.  (toj.)
• „Ноҳияи Мурғоб“,Энсиклопедияи Миллии Тоҷик. Алматы: «Сарредаксияи илмии Энсиклопедияи Миллии Тоҷик», 2015.  (toj.)
• „Ҳукумат“,Энсиклопедияи Миллии Тоҷик. Алматы: «Сарредаксияи илмии Энсиклопедияи Миллии Тоҷик», 2015.  (toj.)
• „Ноҳияи Панҷакент“,Энциклопедияи советии тоҷик, Душанбе.  (toj.)
• „Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон“,Энциклопедияи советии тоҷик, Душ..  (toj.)
• „Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон“,Энсиклопедияи Миллии Тоҷик. Алматы: «Сарредаксияи илмии Энсиклопедияи Миллии Тоҷик», 2013.  (toj.)
• „Тоғли-Бадахшон мухтор вилояти“,Ўзбекистон миллий энсиклопедияси, Тошкент. 
• Ниёзов М., Давронов А., Азимова С., Смольников Г.. География Таджикистана, Душанбе.  (rus.)
• Маткаримова Д., Одилов С., Умаров Дж.. Табиати Кӯҳистони Бадахшон, Душанбе.  (toj.)
• Туризм дар Тоҷикистон, Душанбе.  (toj.)