Arktika doirasi
Arktika doirasi - bu ikkita qutb doiralaridan biri va Yer xaritasida tasvirlanganidek taxminan 66° 34' shimolda bo`lib, besh katta kenglik doiralari orasida eng shimoliysi hisoblanadi[1]. Doiraning janubiy ekvivalenti Antarktika doirasi.
Arktika doirasi Shimoliy yarimsharning qish quyoshi turishi kunida (yilning eng qisqa kuni) eng janubiy kenglikni belgilaydi. Quyosh butun kun davomida chiqmaydi va Shimoliy yarimshardagi yoz quyosh turishi (yilning eng uzun kuni) paytida Quyosh botmaydi. Bu hodisalar Qutb tuni va yarim tungi quyosh deb ataladi va qanchalik shimolga qarab ilgarilab borgani sari, bu ta'sirlar yanada yaqqolroq namoyon bo`ladi. Masalan, Arktika doirasidan uch daraja shimolda joylashgan Rossiyaning port shahri Murmanskda, qish o'rtasida quyosh 40 kun davomida ufqdan yuqoriga ko'tarilmaydi[2][3][4].
Arktika doirasining joylashuvi aniq emas va hozirda ekvatordan 66°33′50.0′′ shimolda joylashgan[5]. Doiraning kengligi oyning orbitasidan kelib chiqadigan to'lqin kuchlari tufayli 41 000 yil davomida 2 ° dan ortiq chegarada o'zgarib turadigan yerning eksenel egilishiga bog'liq[6]. Natijada, hozirda Arktika doirasi yiliga taxminan 14,5 metr (48 ft) tezlikda shimolga qarab harakatlanmoqda.
Etimologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Arktik yunoncha ἀρκτικός (arktikos: "Katta ayiq yulduz turkumiga yaqin, shimoliy") va ἄρκτος (arktos: "ayiq") so`zidan olingan[7][8].
Qutb kuni va qutb kechasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Arktika doirasi Shimoliy yarimsharning eng janubiy kengligi bo'lib, unda quyosh markazi 24 soat davomida doimiy ravishda ufqdan yuqorida yoki pastda bo'lishi mumkin. Buning natijasida, har yili kamida bir marta Arktika doirasining istalgan joyida quyosh markazini mahalliy yarim tunda ko'rish mumkin va kamida bir marta markaz mahalliy tushda ko'rinmaydi[9].
Arktika doirasida bu hodisalar amalda Iyun va Dekabr oylarida yiliga bir marta sodir bo'ladi. Biroq, atmosferaning sinishi va sarob tufayli, shuningdek quyosh nuqta sifatida emas, disk sifatida ko'rinishi sababli, shimoliy yozgi kun kechasida quyoshning bir qismi, Arktika doirasidan janubda taxminan 50 yoy daqiqasida (′) (90 km (56 mi) kenglikda ko`rinadi. Xuddi shuningdek, shimoliy qish kunlarida quyoshning bir qismi Arktika doirasidan taxminan 50′ shimolda koʻrinishi mumkin. Bu dengiz sathida ham shunday, dengiz sathi ko`tarilishi bilan bu chegaralar ortadi, ammo tog'li hududlarda ko'pincha haqiqiy ufqni to'g'ridan-to'g'ri ko'rish mumkin emas.
Arktika doirasidagi eng yirik aholi punktlari Rossiya, Norvegiya va Shvetsiyada joylashgan. Murmansk (aholisi 295,374 kishi) Vorkuta (aholisi 58,133 kishi) va Norilsk (aholisi 178,018 kishi) Rossiyada; Tromsø (aholisi 75,638 kishi), Bodø (aholisi 52,357 kishi) va Harstad (aholisi 24,703 kishi) Norvegiyada; Kiruna (aholisi 22,841 kishi) Shvetsiyada joylashgan. Finlyandiyadagi Rovaniemi (aholisi 62,667 kishi) Arktika doirasiga yaqin eng katta aholi punkti bo`lib, chiziqdan 6 km (4 mi) janubda yotadi. Rossiyadagi Salehard (aholisi 51,186 kishi) - bu dunyoning to'g'ridan-to'g'ri Arktik to'plamda joylashgan yagona shahri[10].
Farqli ravishda, Arktika doirasining shimolida joylashgan Shimoliy Amerikaning eng yirik aholi punkti Sisimiut (Grenlandiya) shahri bo`lib, aholisi taxminan 5,600 kishini tashkil etadi. Qo'shma Shtatlarda, Arktika doirasining shimolida joylashgan eng yirik aholi punkti Utqiaġvik ( Alaska) (ilgari Barrow deb atalgan) taxminan 5,000 aholisiga ega. Kanadada bunday eng yirik aholi punkti Shimoliy-g'arbiy hududlardagi Inuvik, 3137 nafar aholiga ega.
Geografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Artkika doirasi aylanasi taxminan 16,000 km (9,900 mi) atrofida[11]. Aylana shimolidagi maydon taxminan 20,000,000 km2 (7,700,000 kv mi) ni tashkil etadi va Yer yuzasining taxminan 4% egallaydi[12].
Arktika doirasi Shimoliy muz okeani, Skandinaviya yarim oroli, Shimoliy Osiyo, Shimoliy Amerika va Grenlandiya orqali o‘tadi. Arktika doirasidagi yerlar sakkizta davlatga bo'lingan: Norvegiya, Shvetsiya, Finlandiya, Rossiya, AQSh (Alaska), Kanada (Yukon, Shimoliy-g'arbiy hududlar va Nunavut), Daniya (Grenlandiya) va Islandiya (u yerda Grimseyning kichik dengiz oroli orqali o‘tadi).
Iqlimi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Arktika doirasidan shimolda iqlim odatda sovuq, ammo Norvegiyaning qirg‘oq bo‘yi hududlari Golfstrim natijasida yumshoq iqlimga ega bo`lib, bu esa Shimoliy Norvegiya va Shimoli-g‘arbiy Rossiyaning portlarini yil davomida muzdan xoli qiladi. Ichki hududlarda yoz juda issiq, qish esa juda sovuq bo`lishi mumkin. Masalan, Rossiyaning Norilsk shahrida yozgi harorat ba'zan 30 °C (86 °F) gacha yetadi, qishki harorat esa ko`pincha −50 °C (−58 °F) dan past bo`ladi.
Arktika doirasi bo'ylab joylashgan joylar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bosh meridiandan boshlanib, sharqqa qarab, Arktika doirasi:
.jpg)
-
Norvegiyadagi Arktika doirasini belgilaydigan Vikingen orolidagi shimoliy qutb doirasi globusi -
Shvetsiyadagi Inland Line temiryo‘lining Arktika doirasi belgisi -
Finlandiyaning Rovaniemi shahridagi Santa Claus qishlog'ida joylashgan Arktika doirasi oq chegarasi -
Rossiya Karel Respublikasida joylashgan Arktika doirasi belgisi -
Rossiya Yamal Nenetslari muxtor okrugidagi Arktika doirasi belgisi -
Rossiya Saxa Respublikasidagi (Yakutia) belgi -
Islandiya Grimsey orolidagi Arktika doirasi belgisi
.jpg)
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ „Arctic FAQ - Frequently Asked Questions about the Arctic“.
- ↑ „40 days without the sun. How? Polar Night begins in Murmansk“. Auroravillage.info (2018-yil 3-dekabr). Qaraldi: 2022-yil 24-mart.
- ↑ Burn, Chris. The Polar Night. The Aurora Research Institute. 2015-yil 28-sentyabrda qaraldi.
- ↑ N.B.: This refers to the true geometric center which actually appears higher in the sky because of refraction by the atmosphere.
- ↑ „Obliquity of the Ecliptic (Eps Mean)“. Neoprogrammics.com. Qaraldi: 2014-yil 13-may.
- ↑ Berger, A. L. (1976). "Obliquity and Precession for the Last 5000000 Years". Astronomy and Astrophysics 51 (1): 127–135.
- ↑ Liddell. „Arktikos“. A Greek–English Lexicon. Perseus Digital Library.
- ↑ Liddell. „Arktos“. A Greek–English Lexicon. Perseus Digital Library.
- ↑ Burn, Chris. The Polar Night. The Aurora Research Institute. 2015-yil 28-sentyabrda qaraldi.
- ↑ Всеволод Липатов. „Город на Полярном круге“ (ru). ToGeo.ru (2011-yil 26-aprel). 2014-yil 8-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 23-iyul.
- ↑ Nuttall, Mark. Encyclopedia of the Arctic Volumes 1, 2 and 3. Routledge, 2004 — 115 bet. ISBN 978-1579584368.
- ↑ Marsh, William M.. Physical Geography: Great Systems and Global Environments. Cambridge University Press, 2012 — 24 bet. ISBN 978-0-521-76428-5.