Islomning besh ustuni

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Turkum maqolalarning bir qismi
Islom
Eʼtiqodlar
Amaliyotlar
Tarix
Madaniyat va jamiyat
Aloqador mavzular

Isomning besh ustuni (أركان الإسلام; ham أركان الدين „ dinning ustunlari“) — Islomdagi asosiy amallar boʻlib, barcha musulmonlar uchun farz qilingan ibodatlar hisoblanadi. Ular Jabroil[1][2][3][4] alayhissalom hadislarida jamlangan. [2][5][6][7].Sunniylar va shialar bu harakatlarning bajarilishi va amaliyotining asosiy tafsilotlari boʻyicha hamfikir, lekin shialar ularni bir xil nom bilan ifodalamaydi. Islomning 5 ustuni: shahodat, namoz, zakot, ramazon oyida ro'za tutish va qodir boʻlganlar uchun Makkaga haj qilishdir[7][8][9].

Islomning besh ustuni haqida umumiy ma'lumot[tahrir | manbasini tahrirlash]

Musulmonlarning majburiyatlari Islomning besh ustuni[10] deb ataladi. Bu amallar butun dunyo musulmonlari tomonidan tan olinadi va amal qilinadi. Ular Muhammad s.a.v. kabi oqilona va ongli hayot kechirishni chin dildan istaydigan kishilar uchun farz sanaladi.[11] Boshqa dinlar singari, Islom ham baʼzi amaliyotlarni birlamchi deb hisoblaydi; ammo bu oʻzini musulmon deb bilgan barcha kishilar ularga rioya qilishlari shart degani emas. Shaxsning shaxsiy eʼtiqodiga qarab farq qilishi mumkin; masalan, har bir kishi har kuni namoz oʻqiyvermaydi, roʻza tutmaydi, haj qiladi yoki xayriya ishlariga koʻp ehson qiladi.

Musulmon arablari yangi yerlarni zabt etgandan koʻp oʻtmay, ular oʻz eʼtiqodi va madaniyatining ifodasi sifatida masjid va qasrlar qura boshladilar, turli yodgorlik va artefaktlarni tarqatishni boshladilar. „Xudoga boʻysunishni“ anglatuvchi Islomning diniy amaliyoti Besh ustuni[12] deb nomlanuvchi asoslarga bogʻliq. Besh ustunning har biriga Qur’onning turli bo'limlarida (sura) ishora qilingan. Hadislarda[13] bu majburiyatlar haqida qoʻshimcha maʼlumotlar keltirilgan.

Shunga oʻxshash amaliyotlar Islomdan oldingi Arabistonda va Muhammad s.a.v. payg’ambar davrida yahudiylar va nasroniylar tomonidan amalga oshirilgan boʻlsa-da, ular Qur'on va Hadislarda oʻzgartirilgan, diqqat-e'tibor yakkaxudolikka qaratilgan va Payg'ambarning hayoti bilan birlashtirilgan. Qurʼonda shahodat toʻliq keltirilmaganiga qaramay, Qurʼon qabul qilishni istaganlarni Allohga va Uning Rasuliga itoat qilishga chorlaydi (8 sura 20 oyat).Namoz bir necha marta zikr qilingan, namoz vaqtlari (20-sura 130-oyat), shuningdek, ruku va sajdalarning namoyishi (48-sura 29-oyat) Qur'onda ko'rsatilgan. Bir necha boblarda musulmonlar ham namoz oʻqishga, ham sadaqa berishga daʼvat etilgan (masalan, Qur'on 5 sura 12 oyat), lekin nima, qachon va kimga qilish kerakligi hadislarda batafsilroq tushuntirilgan.Qur'onda ro'za haqida tanqidiy yozuv bor (2 sura 183-7 oyatlar), u Ramazon davriga ishora qiladi va maʼlum darajada maʼlum bir sharoitda kim roʻza tutishi kerakligi va roʻza tutmasligi haqida batafsil maʼlumot beradi. Haj masalasiga kelsak, Qur’oni Karimning eng uzun boʻlimi (2 sura 196-203 oyatlar) ziyoratning manzilini, ishtirok etuvchi shaxslarning yetakchiligi va majburiyatlarini tavsiya qiladi va ularni doimiy ravishda Xudoni birinchi oʻringa qoʻyishga undaydi.

Ustunlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Birinchi ustun: Shahodat (Imon keltirish)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Islomning birinchi ustuni shahodatdir, yaʼni imonning tasdigʻidir. Shahodatning ikki qismi bor: "Allohdan o'zga iloh yo'q" va “Muhammad Allohning rasulidir". Bu odatda arab tilida oʻqiladi: lā ʾilāha ʾillah-llāhu muhammadun rasulu-lloh „Allohdan oʻzga iloh yoʻq (va) Muhammad Allohning rasulidir“. Musulmon boʻlish va Islomni qabul qilish uchun uni aytish kerak.[14]

Shahodatning birinchi qismi Allohdan o'zga iloh yo'qligini e'lon qilish orqali iymonning asosiy birligini targ'ib qiladi. Tavhid, yaʼni „Allohdan oʻzga iloh yoʻq“ deb taʼkidlanadigan ibodat islom dinining asosiy tarkibiy qismidir. Shahodatning ikkinchi qismi Xudoning asosiy inoyatini ko'rsatadi. Bu ibodat Muhammadni oxirgi paygʻambar deb eʼlon qiladi va uni barcha musulmonlar uchun to'g'ri hayot tarzining asosiy namunasi sifatida ko'rsatadi. Muhammad Qur’onning yoʻl-yoʻriqlarini oʻzi qabul qilgan va hozirda butun tarix davomida musulmon jamoasining qolgan qismi uchun ushbu yoʻl-yoʻriqning tashuvchisi hisoblanadi.[15]. Shahodat yangi tugʻilgan chaqaloqqa aytilgan birinchi va oʻlim toʻshagida yotgan odamga aytilgan oxirgi gap bo'ladi[16].

Ikkinchi ustun: Namoz (namoz)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Islomning ikkinchi ustuni Namoz yoki ibodatdir.[17] Namoz oʻqilishidan oldin tahorat olinadi, jumladan qoʻl, yuz va oyoq yuviladi.Qur'on oyatlari baland ovozda yoki ovozsiz tilovat qilinadi.[18] Namoz ibodatning oʻziga xos turi va sajdalar deb ataladigan jismoniy ibodat turidir. Bu namozlar kuniga besh marta, belgilangan qatʼiy vaqtda, Makkadagi Ka'ba tomonga qaragan holda oʻqiladi. Namozlar bomdod, peshin, asr, shom va xuftonda oʻqiladi. Namoz nomlari vaqtlariga koʻra ozgaradi: bomdod, peshin, asr, shom va xuftonda oʻqiladi.Bomdod namozi quyosh chiqmasdan oldin о'qiladi, peshin - quyosh eng baland nuqtasidan oshib ketgandan keyin oʻqiladi, asr — quyosh botishidan oldin, shom namozi quyosh botganidan keyin о'qiladi va xufton — quyosh botib ufqdagi qizillik yo'qolganidan keyin oʻqiladigan kechki namozdir. Musulmonlar namozdan oldin yuvinishlari kerak; bu yuvishnish tahorat deb ataladi. Namoz bir qator belgilangan pozitsiyalar bilan birga keladi, shu jumladan; qoʻllarni tizzaga qoʻyib ruku qilish, tik turish, sajda qilish va maxsus holatda oʻtirish (tovonda emas).Har bir pozitsiya oʻzgarganda "Alloh buyukdir" deyiladi va bu har bir holatda oʻqilishi kerak boʻlgan anʼanadir. Musulmon har qanday joyda, masalan, idoralarda, universitetlarda va dalalarda namozini oʻqishi mumkin biroq,masjid namoz oʻqish uchun afzalroq joydir.Hayz koʻrgan ayollar, balogʻatga yetmagan bolalar, aqliy va jismoniy nuqsonlari boʻlganlar namoz oʻqishlari shart emas.

Uchinchi ustun: Zakot (sadaqa)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Islomning uchinchi ustuni zakotdir. [19] Zakot poklanish demakdir, bu toʻlov mol-mulkining qolgan qismini qonuniy va diniy jihatdan pok qilishiga dalolat qiladi. Ushbu ustunga rioya qilish orqali musulmonlar islom jamoatini qoʻllab-quvvatlash uchun oʻz boyliklaridan maʼlum miqdorda hayriya qilishlari kerak va bu odatda bir kishining boyligining 2,5% ni tashkil qiladi. Bu amaliyot Qur'onda emas, balki hadislarda mavjud. Mablag' muayyan musulmon jamoasidagi muqaddas joylar va masjidlarni yaxshi saqlash yoki muhtoj yoki kambagʻallarga yordam berish uchun ishlatiladi. Zakot soʻzini poklanish va oʻsish deb taʼriflash mumkin, chunki u insonga muvozanatga erishishga imkon beradi va yangi oʻsishni ragʻbatlantiradi.Zakotga qodir barcha musulmonlarga bu farzdir. Boshqalarning iqtisodiy qiyinchiliklariga yordam qilish va tengsizlikni bartaraf etishga intilish har bir musulmonning shaxsiy vazifasidir. Musulmonlar qoʻshimcha ilohiy mukofotga erishish uchun emas, balki ixtiyoriy zakot sifatida koʻproq ehson qilishi mumkin. Shuningdek, musulmonlar zakotdan tashqari koʻchalarda ham kambagʻallarga, xususan, moliyaviy yordam berishlari shart. Zakot berishda besh asosga amal qilish lozim:

  • Beruvchining zakot berish niyatini Allohga bildirishi kerak.
  • Zakot muddati kelgan kuni berilishi kerak.
  • Qurbonlik qilgandan soʻng, toʻlovchi oʻz pulini odatdagidan koʻra koʻproq sarflashi kerak emas.
  • Toʻlovga qodir bolgan shaxs zakot berishi kerak. Bu degani, agar kimdir boy boʻlsa, u daromadining bir qismini zakot qilishi kerak. Agar odamning puli koʻp boʻlmasa, uni turli yoʻllar bilan qoplashi kerak, masalan, yaxshi amallar va boshqalarga nisbatan yaxshi xulq.
  • Zakot qaysi jamoadan olingan bo'lsa, o'sha jamiyatda tarqatilishi kerak

Toʻrtinchi ustun: Savm (roʻza)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Islomning toʻrtinchi ustuni Savm yoki roʻzadir. Roʻza islom taqvimidagi muqaddas oy boʻlgan Ramazon oyida boʻlib oʻtadi.[20] Musulmonlar Oy taqvimidan foydalanishadi. Unga ko'ra Ramazon oyi har yili oldingi yilgidan ko'ra 11 kun oldin keladi.. Roʻza har kuni ertalabdan quyosh botgunga qadar davom etadi, bu vaqt davomida imonlilar oʻzlarini har qanday ovqat, ichimlik, jinsiy aloqa yoki chekishni taqiqlashlari kerak. Biroq, quyosh botgandan keyin va tong otgunga qadar, odamlar oʻzlari xohlagan tarzdayuqorida sanab o`tilgan amallarni bajarishlari mumkin. Ramazon oyida roʻza tutishning sababi, musulmonlarga barcha odamlar Allohning yordamiga muhtoj ekanligini eslatishdir. Ramazon musulmonlarning imonlarini toʻldirishga, xayr-ehsonlarini koʻpaytirishga va kechirim soʻrashga chaqiriladigan davridir. Qur’onda Ramazon oyi birinchi marta Muhammadga vahiy qilinganligi aytilgan. Ramazon roʻzasi uch kun davom etadigan "Id-ul-Fitr " (Ramazon hayiti) bilan tugaydi; Ushbu bayramning birinchi kunida masjidda namoz oʻqish uchun yigʻilish boʻlib, har bir oila boshligʻi ehson uchun pul beradi.Qur'onda roʻzaning uch turi (Siyom) eʼtirof etilgan: marosim roʻzasi, tavba uchun toʻlov sifatidagi roʻza va zahid roʻzasi.[21] Ro‘za tutish balog‘at yoshiga yetgan har bir musulmon uchun farzdir (agar unga to‘sqinlik qiladigan kasallik bo‘lmasa).[22] Ramazon oyida musulmonlar, shuningdek, zo'ravonlik, g'azab, hasad, ochko'zlik, shahvat, nopok so'z, g'iybatdan o'zini tiyib, Islom taʼlimotlariga amal qilish uchun koʻproq harakat qilishlari va birodarlari bilan yaxshi munosabatda boʻlishga harakat qilishlari kutiladi. Ramazon oyida ro'za tutish farzdir, lekin bu juda xavfli va oʻta muammoli boʻlgan bir necha guruhlar uchun taqiqlangan. Bularga balogʻatga yetmagan bolalar, diabet kabi kasallikka chalinganlar, qariyalar va homilador yoki emizikli ayollar kiradi. Hayz koʻrgan ayollarga roʻza tutish joiz emas. Roʻza tutmaslik joiz boʻlgan boshqa shaxslar kasal yoki safarda boʻlganlardir. Oʻtkazib yuborilgan roʻzalar, odatda, koʻp oʻtmay tutilishi kerak, ammo aniq talablar vaziyatga qarab farq qiladi.[23]

Beshinchi ustun: Haj (ziyorat)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Islomning oxirgi ustuni haj yoki ziyoratdir. Musulmon umri davomida qamariy taqvimning 12-oyida Makkaga haj safarini amalga oshirishi shart. [24] Bu marosim Makkaga atigi 2 ta oq choyshab kiyib borishdan iborat, shuning uchun barcha ziyoratchilar bir xil boʻlib, ular orasida tabaqaviy farq yoʻq. Ziyoratchilar Makkaning muqaddas hududiga kirib, "ehrom" yoki poklik holatiga kirayotganlarida oq choyshab kiyadilar. Hajning asosiy marosimlari: Tavof deb ataladigan Kaʼbani yetti marta aylanib chiqish, Istilom deb atalmish Qora toshga tegish, Safo tog‘i bilan Marva tog‘i orasida yetti marta sayohat qilish va Rami deb ataladigan binoda shaytonni ramziy ravishda toshbo‘ron qilish.[24] Makkada ziyoratchilar masjiddagi Kaʼbaga boradilar va uni aylana boʻylab aylanib yurishadi. Keyin ular rasmiy marosimlarda birga namoz o‘qiydilar, so‘ngra Muhammad alayhissalomning Arafotdagi vidolashuv xutbasini eslash uchun „tik turish“ marosimini o‘tkazish uchun tashqariga chiqadilar. Qaytish safarida ziyoratchilar Minoda toʻxtashadi va u yerda shaytonga nafratlarini bildirish uchun shaytonni ifodalovchi tosh ustunlarga 7 ta tosh otishadi. Ular Kaʼbani yetti marta tavof qilib, soʻnggi marosimlarni oʻtkazish uchun Makkaga qaytib, uylariga qaytish uchun Makkani tark etadilar. Jismoniy kuch, iqtisodiy sharoit yoki boshqa sabablarga koʻra haj qila olmaslik haj farzini uzr qiladi. Qur’oni karimda faqat qodir boʻlganlar haj ziyoratini qilishlari kerakligi alohida taʼkidlangan. Bu sayohatga sabab Muhammad payg‘ambarning izidan borib, Muhammad alayhissalom Allohning huzurida bo‘lganlarida maʼrifatga ega bo‘lishga umid qilishdir. Hoji musulmon jamiyatida hurmatga sazovor. Islom domlalarining aytishicha, haj ijtimoiy mavqega ega bo‘lish vositasi emas, balki Allohga bo‘lgan sadoqat ifodasi bo‘lishi kerak. Haj mavsumidan tashqari istalgan vaqtda qilingan ziyorat umra deb ataladi va majburiy boʻlmasa ham, qatʼiy tavsiya etiladi.

Adabiyot[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ "Pillars of Islam". Encyclopædia Britannica Online. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/295625/Pillars-of-Islam. <!--->
  2. ↑ 2,0 2,1 „Pillars of Islam“. Oxford Centre for Islamic Studies. United Kingdom: Oxford University. 2017-yil 18-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 17-noyabr.
  3. ↑ „Five Pillars“. United Kingdom: Public Broadcasting Service (PBS). 2011-yil 28-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 17-noyabr.
  4. ↑ „The Five Pillars of Islam“. Canada: University of Calgary. 2017-yil 7-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 17-noyabr.
  5. ↑ „Islam Fast Facts“ (2013-yil 12-noyabr).
  6. ↑ „The Five Pillars of Islam“. United Kingdom: BBC. 2010-yil 10-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 17-noyabr.
  7. ↑ 7,0 7,1 Hooker, Richard „arkan ad-din the five pillars of religion“. United States: Washington State University (1999-yil 14-iyul). 2010-yil 3-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 17-noyabr.
  8. ↑ „Religions“. The World Factbook. United States: Central Intelligence Agency (2010). 2016-yil 7-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 25-avgust.
  9. ↑ Hajj
  10. ↑ „Islam Fast Facts“ (2013-yil 12-noyabr).
  11. ↑ „The Five Pillars of Islam“. United Kingdom: BBC. 2010-yil 10-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 17-noyabr.
  12. ↑ Syeed, A. & Ritchie 2006. Children and the Five Pillars of Islam: Practicing Spirituality in Daily Life.
  13. ↑ Hussain, Musharraf. The Five Pillars of Islam: Laying the Foundations of Divine Love and Service to Humanity: a Practical Manual for Learning Essential Islamic Beliefs and Practices and Understanding the True Spirit of Worship. Kube Publishing, 2012.
  14. ↑ Gordon, Matthew. Matthew S. Gordon and Martin Palmer, Islam, Info base Publishing, 2009, 2009 — 87 bet. ISBN 9781438117782. 
  15. ↑ Samsel, Peter. „The First Pillar of Islam.“ Parabola, 2007.
  16. ↑ Crotty, Robert. The Five Pillars of Islam: Islam: Its Beginnings and History, Its Theology, and Its Importance Today. Adelaide: ATF Technology, 2016.
  17. ↑ „Islam - Prayer“ (en). Encyclopedia Britannica. 2020-yil 10-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 25-yanvar.
  18. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named :13
  19. ↑ „Islam - Prayer“ (en). Encyclopedia Britannica. 2020-yil 10-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 25-yanvar.
  20. ↑ Crotty, Robert. The Five Pillars of Islam: Islam: Its Beginnings and History, Its Theology, and Its Importance Today. Adelaide: ATF Technology, 2016.
  21. ↑ Esposito (1998), p.90, 91
  22. ↑ Tabatabaei (2002), p. 211, 213
  23. ↑ „For whom fasting is mandatory“. USC-MSA Compendium of Muslim Texts. 2007-yil 8-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 18-aprel.
  24. ↑ 24,0 24,1 Crotty, Robert. The Five Pillars of Islam: Islam: Its Beginnings and History, Its Theology, and Its Importance Today. Adelaide: ATF Technology, 2016. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Islomning_besh_ustuni&oldid=3755484" dan olindi