Xonqa

Xonqa
shahar
41°28′0″N 60°47′0″E
Mamlakat	Oʻzbekiston
viloyat	Xorazm viloyati
tuman	Xonqa tumani
Rasmiy til(lar)i	o'zbek tili
Aholisi	35 900
Vaqt mintaqasi	UTC+5
Telefon kodi	0362399
Pochta indeks(lar)i	220800220800
Avtomobil kodi	90

Xonqa – Xorazm viloyati Xonqa tumanida joylashgan shaharcha. Amudaryodan 68 km Gʻarbda, viloyat markazidan 12 km Sharqda joylashgan. Shaharcha hududida transport yoʻli stansiyasi mavjud. Shaharcha tarixiy adabiyotlarda Safardiz nomi bilan tilga olinadi. 13-asrda moʻgʻullar tomonidan vayron etilganidan soʻng bu yerda masjidning birgina xonaqohi saqlanib qolgan. Akademik Yahyo Gʻulomovning taʼrificha, tuman nomi (Xonaqoh – Xonaqo – Xonqa) shundan kelib chiqqan. Xonqada 1890-yilda rus savdogarlari tomonidan paxta tozalash zavodi qurilgan. Haftada 2 marta bozor boʻlgan.

Tarixi

Xonqa tumani 1926-yilning 29-sentabrda tashkil etilgan. 1962-yil Yangiariq tumaniga qoʻshilgan. 1973-yil 26-dekabrda qayta tashkil etilgan. Tuman tashkil etilgan yili Xorazm viloyatida 4 ta shahar va 6 ta tuman ham tashkil etilgan. Xonqa tumani tashkil topgan yili tumanning aholisi 23930 tani tashki etgan. Tuman tarkibiga 14 ta qishloq punki kiritilgan. Bular; Abduvais, Navxoz, Sadullaobod, Sohoboda, Saidniyozboy, Durvadik, Qoramozi, Sarapayon, Qirqyop, Shatqiyot.

Etimologiyasi

Xonqa-"Zikrxona" soʻzidan olingan. Xonqa X asrda Darxos deb atalgan. V. V. Bartold „xonaqo“ forscha „xona“ soʻzining soʻgʻdiylar tilida talaffuz qilinishidir, degan. Xonqa koʻhna va hamisha navqiron Xorazmning qadimiy qal’alaridan biri boʻlgan. U asrlar davomida Quyi Amudaryo mintaqasida vohaning iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hayotida muhim rol oʻynab kelgan. Tumanning geografik jihatdan qulay joyda joylashganligi, yaʼni Buyuk Ipak yoʻllari hamda koʻhna Xorazmning qadimiy poytaxtlari; Qoʻyqirilgan qal’a, Kat va Xiva shaharlariga yaqinligi, iqtidorli va mehnatkash kishilari uning gullab yashnashiga sabab boʻlgan. Xorazm tarixini keng va chuqur biladigan S. P. Tolstov, V. V. Bartold, Yahyo Gʻulomov, Boʻriboy Axmedov, Axmadali Asqarov kabi olimlarimiz bir-biriga qarama-qarshi fikrlarni oʻrtaga tashlaganlar. Masalan, Akademik Yaxyo Gʻulomov oʻzining „Xorazmning sugʻorilishi tarixi“ nomli asarida "Xonqa atamasi „Xonaqoh“soʻzidan kelib chiqqan va moʻgʻullar istilosi davrida vayron etilib, faqat bitta Xonaqoh saqlanib qolgan edi. Bu Xonaqoh atrofida keyinchalik hayot tiklangan va oʻsha vaqtdan boshlab shahar Xon-(a)-qo (Xonqa) deb atalgan",-deb koʻrsatadi. Tilshunoslik fani nuqtayi nazaridan „Xon(a)qo“ soʻzining Xonqa atamasiga aylanib qolishi tabiiy holdir. Lekin masalaga tarixiy nuqtayi nazardan qaraladigan boʻlsa va dunyoning turli joylarida Anqa, Xonqa, Qanxa, Kangxa, Safardiz nomi bilan ataluvchi joy nomlarining mavjudligi masalaning ancha munozarali ekanligidan dalolat beradi. Urganch Davlat Universitetining professori, filologiya fanlari doktori Zarifboy Doʻsimov „Xonqa“ atamasi masalasiga aniqlik kiritib, bunday deb yozadi: "Xonaqo soʻzining Xonqaga aylanishi hodisasini fonetik jihatdan izohlash qiyin. Chunki „a“ harfi soʻz oʻrtasida puxta oʻrnashib qolgan. Umuman turkiy tillarda undoshlar orasidan unli tovush tushishi deyarli uchramaydi. Shunday ekan, Xonqaeron tillariga xos „Kantxo“ -qishloq, mustahkamlangan shahar soʻzi bilan bogʻliq. . Yana bir ilmiy manbalarda qayd etilishicha, dar – „uzoq, yiroq“ va kas yoki xos – „qishloq, qoʻrgʻon“, yaʼni „Uzoqdagi qoʻrgʻon, yiroq“ maʼnosini anglatgan. Keyinchalik Xonqa yoki Xonaqoh deb atalgan. Y.Gʻulomovning yozishicha, shaharda mashhur yassaviycha Said otaning oʻgʻli yoki jiyaniga atab qurilgan xonaqo boʻlgan. Shahar moʻgʻullar istilosi davrida vayron etilgan va faqat xonaqo saqlanib qolgan. Keyinchalik xonaqo atrofida hayot boshlangan. Natijada bu xonaqo shahar nomiga aylangan. Xonaqoning Xonqaga aylanishi isbot talab qiladi. Chunki Xonaqodagi a tovushi pozitsiya jihatdan ancha mustahkam va uning tushishi Xorazm shevalari uchun xarakterli emas.

Sanoati

Shaharchada paxta tozalash zavodi, „Xonqa guruch“, „Don mahsulotlari“, Oʻzbekiston – Italiya „Meva“ konservalash qoʻshma korxonasi va boshqa ishlab chiqarish korxonalari bor. Savdo tijorat doʻkonlari, dehqon bozori, 40 dan ortiq maishiy xizmat koʻrsatish shohobchalari faoliyat koʻrsatadi.

Infratuzilmasi

52 umumiy taʼlim maktabi, 3 madaniyat uyi, 8 kutubxona, madaniyat va istirohat bogʻi aholiga xizmat qiladi. Stadion, 40 sport maydonchasi, sport zali va boshqa sport inshootlari, markaziy kasalxona, poliklinika, dorixona hamda boshqa tibbiy muassasalar mavjud. Xonqadan Urganch, Toʻrtkoʻl, Bogʻot, Hazorasp va boshqa shahar hamda shaharchalarga avtobuslar qatnaydi, Hududdan Urganch – Toshkent poyezdi oʻtadi.

Meʼmorchilik va mashhur kishilari

Meʼmoriy yodgorliklardan Sayd ota jomeʼ masjidi (1766, 1912, 1989-yillarda taʼmirlangan) va maqbarasi saqlangan. XVII – XIX asrlarda Xonqadan Dilovarxoʻja, Andalib, Islomxoʻja, Ibrohimxoʻja, Hoji Muhammad Aminaddin oʻgʻli kabi mashhur kishilar yetishib chiqqan.