Saudiya Arabistonida ayollar huquqlari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Saudiya Arabistonidagi ayollarning jamiyatdagi rollariga Arabiston yarim orolining islomiy va mahalliy anʼanalari katta taʼsir koʻrsatadi. Saudiya ayollari 1979-yildan beri diniy fundamentalistik hukmronlikka duch kelganidan keyin[1] 2017-yildan beri katta huquq islohotlarini boshdan kechirdilar.[2][3]

Biroq Saudiya Arabistonidagi ayollar huquqlari xalqaro miqyosda bahs mavzusi boʻlib qolmoqda. Human Rights Watch va Xalqaro Amnistiya tashkilotiga koʻra, Saudiya Arabistonida ayollar soʻnggi islohotlarga qaramay, nikoh, oila va ajralish borasida kamsitishlarga duch kelishmoqda.[4][5] Saudiya hukumati ayollar huquqlari faollari va harakatlarini nishonga olish va repressiya qilishda davom etmoqda.[6]

Koʻzga koʻringan feministik harakatlar qatoriga „Women to Drive Movement“ va „Anti male-guardianship“ harakatlari kiradi. Ushbu harakatlar natijasida ayollar huquqlari sohasida sezilarli yutuqlarga erishilgan.[7] Sunniy islomning hanbaliy va vahhobiy maktablari, Arabiston yarim orolidagi urf-odatlar, milliy va mahalliy qonunlar Saudiya Arabistonidagi ayollar huquqlariga taʼsir qiladi.[8]

Reytinglar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jahon Iqtisodiy Forumining „Global Gender Gap Report 2022“ hisobotida Saudiya Arabistoni 146 davlat orasida 127-oʻrinni egallagan. Jahon bankining 2021-yilgi „Ayollar, biznes va huquq“ indeksida Saudiya Arabistoni 100 balldan 80 ball toʻplagan, bu oʻrtacha global balldan yuqori hisoblanadi.[9][10] Birlashgan Millatlar Tashkilotining Iqtisodiy va Ijtimoiy Kengashi Saudiya Arabistonini 2018 — 2022-yillar uchun BMTning „Ayollar maqomi boʻyicha komissiyasi“ga saylagan va bu xalqaro hamjamiyat tomonidan keskin tanqid qilingan.[11][12] Jahon banki maʼlumotlariga koʻra, Saudiya Arabistoni 2017 va 2020-yillar oraligʻida ayollar uchun mehnat sharoitlarini sezilarli darajada yaxshilagan boʻlib, harakatchanlik, jinsiy zoʻravonlik, pensiya va ish joyidagi huquqlarni, shu jumladan bandlik va kamsitishlarni himoya qilish masalalarini hal qilgan.[13][14]

Ayollarning vakolatlarini kengaytirish jadvali[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • 1955-yilda qirolicha Iffat Jiddada qizlar uchun birinchi xususiy maktabni ochdi.[15]
  • 1960-yilda qirol Saud qirollik farmoni bilan butun mamlakat boʻylab qizlar uchun davlat maktablaridan foydalanish imkoniyatini yaratdi.[16]
  • 1970-yilda ayollar uchun birinchi oliy oʻquv yurti tashkil etildi.[17]
  • 1999-yilda Saudiya Arabistoni ayollarga milliy guvohnoma berishga rozi boʻldi.[18]
  • 2005-yilda Saudiya Arabistoni majburiy nikohni taqiqladi.[19]
  • 2009-yilda Saudiya Arabistonining birinchi ayol vaziri Vazirlar mahkamasiga tayinlandi.[20]
  • 2011-yilda qirol Abdulla ayollarga 2015-yilgi mahalliy saylovlarda birinchi marta ovoz berish va milliy qonun chiqaruvchi organ boʻlgan Maslahat majlisiga tayinlanishga ruxsat berdi.[21]
  • 2012-yilda saudiyalik ayollar birinchi marta yozgi Olimpiya oʻyinlariga qoʻshilishdi.[22]
  • 2013-yilda Saudiya Arabistoni ayollarga dam olish joylarida mototsikl va velosiped haydashga ruxsat berdi.[23]
  • 2017-yilning fevral oyida Saudiya Arabistoni Yaqin Sharqdagi eng yirik fond bozori boʻlgan Saudiya Arabistoni fond birjasiga birinchi ayolni rais etib tayinladi.[24]
  • 2017-yilning may oyida qirol Salmon ayollarga taʼlim va sogʻliqni saqlash kabi davlat xizmatlaridan erkak vasiyning roziligisiz foydalanishiga ruxsat berishni buyurdi.[25]
  • 2017-yil sentabrida qirol Salmon ayollarga mashina haydashga ruxsat beruvchi farmon chiqardi va bu bilan ayol haydovchilarga nisbatan dunyodagi yagona taqiq bekor qilindi.[26]
  • 2017-yil oktyabr oyida ayollarga sport stadionlariga kirishga ruxsat berildi.[27]
  • 2019-yil yanvar oyida Saudiya Oliy sudi sudlardan ayollarni ajralish toʻgʻrisida matn orqali xabardor qilishni talab qiluvchi qonun chiqardi[28], chunki vasiylik qonunlari erkaklarga oʻz xotinlarini ogohlantirmasdan ajrashishlariga ruxsat bergan. Avvalgi ajralish siyosati hech qanday ogohlantirishsiz tartibsizliklarni keltirib chiqargan va koʻplab ayollarni uysiz qoldirgan.
  • 2019-yil 1-avgustdan boshlab ayollar ajrashish va nikohni rasmiylashtirish, pasport va boshqa rasmiy hujjatlarni rasmiylashtirish, vasiyning ruxsatisiz xorijga chiqish huquqiga ega.[29][30] Qonunlar, shuningdek, ayollarni ish bilan taʼminlash va diskriminatsiyaga qarshi himoya qilishni kengaytiradi, ularga oila boshligʻi sifatida roʻyxatdan oʻtish, eridan mustaqil yashash va voyaga yetmaganlarning vasiyligi huquqiga ega boʻlish huquqini beradi.[31][32]
  • 2019-yil dekabr oyida Saudiya Arabistoni 18 yoshga toʻlmagan barcha jinslar uchun nikohni taqiqladi.[33][34]
  • 2019-yilda Saudiya Arabistoni hukumati ayollar harbiy xizmatga qoʻshilishi mumkinligini maʼlum qildi.[35]
  • 2021-yil yanvar oyidan ayollar endi vasiyning ruxsatisiz familiyasi, farzandlarining ismi va oilaviy ahvoli kabi shaxsiy maʼlumotlarini oʻzgartirishi mumkin boʻldi.[36]
  • 2021-yil iyun oyida Saudiya Arabistoni yolgʻiz, ajrashgan yoki beva qolgan ayollarga vasiysi ruxsatisiz uyda mustaqil yashashga ruxsat berdi.[37][38]
  • 2021-yil iyul oyida Saudiya Arabistonining Haj va Umra vazirligi ayollarga mahram hamrohligisiz Haj ziyoratiga roʻyxatdan oʻtishga ruxsat berdi.[39]
  • 2022-yil mart oyida 45 yoshdan oshgan musulmon ayollarga umra ziyoratini erkak vasiysiz bajarishga ruxsat berildi.[40] Koʻp oʻtmay, 45 yoshgacha boʻlgan musulmon ayollarga haj va umra amallarini bajarish uchun erkak vasiysiz sayohat qilishiga ruxsat beruvchi yangi qaror eʼlon qilindi.[41][42]
  • 2022-yil iyul oyida Saudiya Arabistoni Vazirlar Mahkamasi Bosh kotibining birinchi ayol oʻrinbosari etib tayinlandi.[43]

Paydo boʻlishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Saudiya jamiyatidagi gender rollari mahalliy madaniyat va shariat talqinlaridan kelib chiqadi. Shariat qonuni yoki ilohiy iroda olimlar tomonidan Qur’on va hadislarni (Muhammad (s.a.v) ning hayoti haqidagi soʻzlar va hikoyalar) sharhlash orqali olinadi. Saudiya madaniyatida shariat qatʼiy sunniy Islom shakliga koʻra „Salaf“ (solaflar) yoki vahhobiylik yoʻli deb nomlanadi. Qonun asosan yozilmagan boʻlib, sudyalarga odatda qabila urf-odatlari foydasiga foydalanadigan muhim ixtiyoriy vakolatlar qoldiradi.[44]

Bahslar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Turli xil talqinlar koʻpincha tortishuvlarga olib kelgan. Misol uchun, Makka viloyatining ezgulikni targʻib qilish va yomonlikdan saqlanish qoʻmitasi boshligʻi, mutavin (diniy politsiya) nomi bilan ham tanilgan Shayx Ahmad Qosim al-Gʻamdiy shariat ixtilat (jinslarni aralashtirish) taqiqlamasligini aytgan.[45] Ayni paytda yana bir taniqli ulamo Shayx Abdul Rahmon al-Barrak ixtilat tarafdorlarini oʻldirish kerakligi haqida fatvo chiqargan.[46]

Inson huquqlari ensiklopediyasiga koʻra, bitta  Saudiya Arabistonida ayollar huquqlarini cheklash uchun qoʻllaniladigan islom huquqiy nazariyasining asosiy tushunchasi jinsiy ajratishdir. Bu ajratish shariatning „korruptsiyadan himoya qilish“ (dar al-fasaad) huquqiy tushunchasi bilan oqlanadi.

Aksariyat saudiyaliklar islomni ayollar huquqlariga asosiy toʻsiq sifatida koʻrmaydilar. „Bu din emas, madaniyat“ deyiladi Saudiya xalqining keng tarqalgan gaplarida.[47] Bir jurnalist ayolga koʻra, „Agar Qur’on biror bir mavzuga toʻxtalmaganida, ulamolar ehtiyotkorlik tarafida xatoga yoʻl qoʻyib, uni harom qiladilar. Ayollarga mashina haydashning taqiqlanishi eng yaxshi misoldir“[48] Sabria Javhar shunday dedi: „Agar barcha ayollarga Qur’on kafolat bergan huquqlar berilsa va qabila urf-odatlari bilan ayollar siqib qoʻyilmasa, Saudiya ayollari teng huquqqa egami yoki yoʻqmi degan masala kamayadi“.[49][50]

Saudiyaliklar Islom kuchli ayollarga huquq berishini isbotlash uchun koʻpincha Muhammad (s.a.v) ning hayotiga murojaat qilishadi. Uning birinchi rafiqasi Xadicha kuchli tadbirkor ayol boʻlib, uni ishga joylashtirgan va oʻzi turmush qurishni taklif qilgan.[51] Uning rafiqasi Oisha (r.a.) koʻplab hadis manbalarida Bassora jangida qoʻshinga qoʻmondonlik qilgan.[52][53]

Huquqlarni amalga oshirish darajasi mintaqaga qarab farq qilishi mumkin: Jiddada nisbatan qonunlar yengil, Riyod va uning atrofidagi Saud xonadoninidan kelib chiqqan Najd viloyati esa qattiqroq anʼanalarga ega.[54] Ayollarga mashina haydashini taqiqlovchi qonunlar odatda qishloq joylarda qoʻllanilmaydi. Vajeha al-Huvayder kabi faollar saudiyalik ayollarning ahvolini qullikka qiyoslaydi.[55]

Qirollikning qattiq axloq qoidalariga, jumladan, hijob va jinslarni ajratish koʻpincha mutavinlar (shuningdek, Hai’a) — saudiyalik erkaklardan iborat maxsus qoʻmita tomonidan rioya qilinadi. Mutavinlar huquqni muhofaza qilish boʻyicha baʼzi vakolatlarga ega. Masalan, mutavinlar Saudiya fuqarolari yoki xorijlik fuqarolarni axloqsiz deb hisoblangan har qanday harakatlar uchun hibsga olish huquqiga ega. Anti-vitse-qoʻmita butun Qirollikda faol boʻlsa-da, ayniqsa, Ar-Riyod, Burayda va Tabukda faol.

1979-yilgi Eron inqilobi va undan keyin Saudiya Arabistonidagi Katta masjidning bosib olinishi hukumatni shariatni yanada qattiqroq qoʻllashga majbur qilgan. 1979-yilgacha voyaga yetgan saudiyalik ayollar mashina haydash, qarindoshi boʻlmagan erkaklarni uylariga taklif qilish (eshik ochiq holda) va jamoat joyida abaya yoki niqobsiz boʻlish huquqiga ega boʻlmagan.[48][56] 2001-yil 11-sentabr kuni Jahon Savdo Markaziga qarshi sodir etilgan hujumlar, aksincha, koʻpincha qatʼiy fundamentalizmdan uzoqda boʻlgan madaniy oʻzgarishlarni ragʻbatlantirish sifatida qaraladi.[49]

Qirol Abdullah boshqaruvidagi hukumat islohotchi deb hisoblangan. U mamlakatdagi birinchi qoʻshma taʼlim universitetini ochgan, vazirlar mahkamasining birinchi ayol aʼzosini tayinlagan va oiladagi zoʻravonlikka qarshi qonunlar qabul qilgan. 2005-yilda ayollar ovoz berish huquqini qoʻlga kirita olmadilar, ammo qirol ayollarning mashina haydash va ovoz berish huquqini qoʻllab-quvvatlagan.[57]

Jamoatchilik fikri[tahrir | manbasini tahrirlash]

The Economist nashriga koʻra, Saudiya Arabistoni hukumati tomonidan 2006-yilda oʻtkazilgan soʻrov natijalariga koʻra, Saudiya Arabistoni ayollarining 89 % ayollar mashina haydashlari kerak deb oʻylamaydilar va 86 % ayollar erkaklar bilan ishlashlari kerak deb oʻylamaydilar;[58] ammo, bu toʻgʻridan-toʻgʻri 2007-yilda oʻtkazilgan Gallup soʻroviga zid edi, natijada Saudiya Arabistoni ayollarining 66 % va Saudiya erkaklarining 55 % ayollarga mashina haydashga ruxsat berish kerakligiga rozi boʻlgan.[59] Bundan tashqari, oʻsha soʻrov shuni koʻrsatdiki, har 10 saudiyalik ayoldan 8 tasi (82 %) va Saudiya erkaklarining toʻrtdan uch qismi (75 %) ayollarga oʻzlari malakali boʻlgan har qanday ishni bajarishga ruxsat berilishi kerakligiga rozi.[59]

Besh yuz nafar saudiyalik ayol 2006-yilda Ar-Riyodda anʼanaviy gender rollari va cheklovlarini yumshatishga qarshi chiqqan maʼruzada qatnashgan. Internet yozuvchisi Mashael al-Eissa islohotlarga qarshi chiqdi. Uning taʼkidlashicha, Saudiya Arabistoni ideal va sof islomiy davlatga eng yaqin mamlakat va u „import qilingan Gʻarb qadriyatlari“ tahdidi ostida.

2013-yilda sobiq oʻqituvchi Ahmad Abdel-Raheem Makkadagi Umm al-Qura universiteti qoshidagi Al-Lith Qizlar kolleji talabalari oʻrtasida soʻrov oʻtkazdi va ishtirokchilarning 79 % ayollar uchun mashina haydash taqiqini olib tashlashga qarshi ekanligini aniqlagan. Soʻrovda qatnashgan talabalardan biri shunday degan:

Mening fikrimcha, ayollarning mashina haydashlari shart emas, chunki ikki muqaddas masjidi joylashgan mamlakatda har bir ayol malikaga oʻxshaydi. U haqida qayg'uradigan (kimdir) bor; ayolni sevadigan va uning ehtiyojlarini qondiradigan erkak bor ekan, unga hech narsa kerak emas; ayollarni mashina haydashga chaqiruvchi joriy harakatlarga kelsak, ular mantiqiy emas. Ayollarning mashina haydashlari o'yin-kulgi masalasidir, keling, aqlli bo'laylik va yashayotgan farovon hayotimiz uchun Xudoga shukr qilaylik.


Abdel-Raheem 8,402 saudiyalik ayol oʻrtasida yana bir soʻrov oʻtkazdi, natijada ayollarning 90 % erkaklar vasiylik tizimini qoʻllab-quvvatlagan.[60] Saudiyalik talabalar tomonidan oʻtkazilgan yana bir soʻrov shuni koʻrsatdiki, saudiyalik ayollarning 86 % mashina haydash taqiqi bekor qilinishini istamagan.[61] 2006-yilda, asosan musulmonlar yashaydigan sakkizta davlatda oʻtkazilgan Gallup soʻrovi shuni koʻrsatdiki, faqat Saudiya Arabistonida ayollarning aksariyati ayollarga siyosiy lavozimlarni egallashga ruxsat berilishi kerakligiga rozi emas.[62]

Anʼanaviy gender rollarini qoʻllab-quvvatlagan baʼzi saudiyalik ayollar, jumladan, oʻqimishli ayollar[63], ayollarning mashina haydashi va erkaklar bilan ishlashiga qoʻyilgan taqiqlarni yumshatish Islomni zaiflashtirishga qaratilgan gʻarblashgan gʻoyalar hujumining bir qismi ekanligini taʼkidlamoqda. Koʻpchilik Saudiya Arabistoni islomning markazi boʻlgani uchun oʻziga xos tarzda konservativ qadriyatlarga muhtoj, degan pozitsiyani egallagan. Hukumat islohotining baʼzi saudiyalik ayol tarafdorlari Saudiya Arabistonining „Saudiya jamiyatining oʻziga xosligini tushunmasliklari“ uchun huquqlarni cheklashi haqidagi xorijiy tanqidni rad etishadi.

Hukumatning ayollarga nisbatan cheklovlarini tez-tez tanqid qiladigan jurnalist Maha Akeelning aytishicha, Gʻarb tanqidchilari Saudiya Arabistonini tushunmaydi. „Qarang, biz Gʻarb madaniyati yoki turmush tarziga koʻra ayollar huquqlarini soʻramayapmiz…Biz islom dinida aytilgan narsalarni xohlaymiz. Tariximizga, oʻrnak boʻlgan buyuklarga qarang“.[52]

Erkaklar vasiyligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dina Ali Lasloom (chapda), 2017-yil 10-aprel, Saudiyaning vasiylik qonunlaridan qochishga uringan 24 yoshli saudiyalik ayolning soʻnggi maʼlum surati.[64]

Avvalgi Saudiya qonunlariga koʻra, barcha ayollarning erkak vasiysi, odatda otasi, ukasi, eri yoki amakisi (mahram) boʻlishi kerak boʻlgan. 2019-yilda ushbu qonunga qisman oʻzgartirish kiritilib, 21 yoshdan oshgan ayollarni erkak vasiylik majburiyatidan chiqarib tashladi.[29] Yangi qonun ayollarga voyaga yetmagan bolalarga vasiylik qilish huquqini ham berdi.[29][30] Ilgari qizlar va ayollarga vasiylik qiluvchi erkakning ruxsatisiz sayohat qilish, rasmiy ishlar bilan shugʻullanish yoki muayyan tibbiy muolajalarni oʻtkazish taqiqlangan edi.[65] 2019-yilda Saudiya Arabistoni ayollarga xorijga chiqish, ajralish yoki nikoh uchun roʻyxatdan oʻtish, vasiylik qiluvchi erkakning ruxsatisiz rasmiy hujjatlarni rasmiylashtirishga ruxsat berdi. Erkak vasiylar fuqarolik hayotining koʻp jabhalarida ayollar oldida majburiyatlari va huquqlariga ega. Birlashgan Millatlar Tashkilotining maxsus maʼruzachisi hisobotida shunday deyiladi:

Ayollarning erkak tomonidan qonuniy vasiyligi turli darajada amalga oshiriladi va ayollar hayotining asosiy tomonlarini qamrab oladi. Aytishlaricha, tizim ijtimoiy konventsiyalardan, jumladan ayollarni himoya qilish muhimligidan hamda sayohat va nikohga oid diniy ko'rsatmalardan kelib chiqqan, garchi bu talablar muayyan vaziyatlar bilan chegaralangan bo'lsa ham.

Hijob va kiyinish madaniyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ar-Riyodda niqob kiygan ayol.

Hijob — bu anʼanaviy islom meʼyori boʻlib, unga koʻra ayollar „ustki kiyimlarini (koʻchaga chiqqanlarida yoki erkaklar orasida boʻlganlarida) oʻrab olishlari“ va kamtarona kiyinishlari kerak.[66] Ilgari, Ezgulikni targʻib qilish va illatlarning oldini olish qoʻmitasi, baʼzan diniy politsiya sifatida ham tanilgan, koʻngillilar bilan jamoat joylarida hijobning qatʼiy qoidalarini tatbiq etishga qaratilgani maʼlum edi. Muhammad bin Salmonning 2016-yildagi islohotlari bilan[67][68] BMTning „Ayollar maqomi boʻyicha komissiyasi“ kuchi keskin kamaydi va unga „jinoyatda gumon qilingan har qanday shaxsni taʼqib qilish, soʻroq qilish, shaxsini aniqlashni soʻrash, hibsga olish“ taqiqlandi.[69]

Nomahram erkaklardan ayollar badanning avrat boʻlgan qismlarini yopishlari kerak. Islomda ayolning yuzi avrat hisoblanmaydi; ammo Saudiya Arabistoni va boshqa baʼzi arab davlatlarida qoʻl va koʻzdan tashqari barcha tana avrat hisoblanadi. Shunga koʻra, koʻpchilik ayollar hijob (boshini oʻrash), abaya deb ataladigan hamma qismi qora boʻlgan plash va niqob deb ataladigan yuz pardasini kiyishlari kerak. Koʻpgina tarixchilar va islom olimlarining fikriga koʻra, bunday kiyinish odatlari, agar talab boʻlmasa, mintaqaning baʼzi joylarida islomdan oldin boʻlgan. Ularning taʼkidlashicha, Qur’on hijobni qabila urf-odatlariga moslashtirishning bir qismi sifatida talqin qilingan.[70]

Kiyinish qoidalarining qatʼiyligi mintaqaga qarab farq qiladi. Masalan, Jiddada koʻp ayollar yuzlari va sochlari ochiq holda koʻchaga chiqishadi; Taqqoslash uchun Riyod ancha konservativdir. Baʼzi doʻkonlarda yaltiroq yenglar yoki qimmatbaho toshli shakl kabi elementlarga ega boʻlgan abayalar sotiladi. Abaya qora rangdan boshqa ranglarda, naqsh va yaltiroq bilan bezatilgan boʻlishi ham mumkin. Bir dizaynerning soʻzlariga koʻra, abaya „ular endi shunchaki abaya emas. Bugungi kunda ular ayolning didi va shaxsiyatini aks ettiradi“.[71][72]

Garchi kiyinish madaniyati koʻpincha Gʻarbda zulmning juda koʻzga koʻringan ramzi sifatida qabul qilinsa-da, Saudiya ayollari kiyim kodini islohotlarning ustuvor yoʻnalishlari roʻyxatida past oʻringa qoʻyishgan.[73] Jurnalist Sabria Javhar The Huffington Post gazetasida uning blogidagi gʻarblik kuzatuvchilarni uning kiyinishini muhokama qilishlaridan shikoyat qiladi. U niqobni „arzimas“ deb ataydi:[49][50]

Odamlar ish va ta'lim kabi kattaroq muammolarni e'tibordan chetda qoldiradilar. Bu ayollar huquqlari masalasidir, Fransiya yoki Kvebekda burqani taqiqlovchi qonunlarni qabul qilish kabi ma'nosiz narsalar emas;... Saudiyalik bo'lmaganlar saudiyaliklarni nima yaxshi ekanini o`zlari bilishadi, deb taxmin qilib ko`rishmaydi va bizni 21-asrga qo'shilishlari kerak yoki Saudiya ayollari abaya va niqoblardan ozod bo'lishlari kerak deb hisoblashadi. G'arb haqiqatdan ham Saudiya ayollarini ozod qilish orqali ularning hohishlarini tushunamiz deya bizni ham ularga oʻxshab, kalta yubkada yugurib, tungi klublarda raqsga tushib, dinimiz va madaniyatimizdan voz kechishimizni istaydi.

Baʼzi ayollar hijob kiyishni xohlashlarini aytishadi. Ular islomiy taqvodorlik, oilaviy anʼanalar bilan faxrlanish va erkak hamkasblar tomonidan kamroq jinsiy zoʻravonlikni keltirib chiqaradi. Koʻpgina ayollar uchun kiyinish madaniyati Islom ayollarga kafolat bergan kamtarlik huquqining bir qismidir. Baʼzilar islohotga urinishlarni gʻarbliklarning islomga qarshi bostirib kirishi deb ham bilishadi. Saudiyalik biologiya professori Faiza al-Obaydiy shunday degan:

Ular Islomdan qoʻrqishadi, biz esa dunyodagi birinchi islomiy xalqmiz


2002-yilda bir nechta oʻquvchi qizlar yonib ketgan, chunki ularning roʻmoli yoʻqligini koʻrgan diniy politsiyachilar ularga qochishni taqiqlagan.

2014-yilda Saudiya Arabistoni davlat televideniyesida birinchi boʻlib langar ayol roʻmolsiz chiqgan.[74] U Al Ekhbariya kanali uchun Londondan yangiliklar boshlovchisi sifatida xabar bergan.[74]

2017-yilda bir ayol Ushayqirdagi qadimiy qoʻrgʻon atrofida kalta yubka kiyib yurgan shov-shuvga sabab boʻlgan videoda suratga tushgani uchun hibsga olingan edi. U xalqaro norozilikdan keyin ozod qilindi.[75] Bir necha oy oldin saudiyalik ayol hijobsiz omma oldiga chiqqani uchun qisqa muddat hibsga olingan edi.

2019-yil oxiridan boshlab jamoat joylarida ayollar uchun hijob va abaya talab qilinmaydi.[76]

Iqtisodiy huquqlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tijorat va mulk[tahrir | manbasini tahrirlash]

Saudiya Arabistonida tadbirkor ayollar uchun maʼlum cheklovlar mavjud. Garchi endi avtotransport vositalarini boshqarishga qodir boʻlsa-da, ayol hali ham sudda oʻzi uchun qasamyod qila olmaydi; erkak uning uchun qasam ichishi kerak. Biroq Saudi 2030 Vision dasturining bir qismi sifatida ayollar hamkori bilan yoki mustaqil ravishda uy sotib olishga va ularga egalik qilishga harakatlanishmoqda. Bu Saudiya Arabistonining 2030-yilga kelib Saudiya Arabistonining uylar egaligini 70 % ga oshirish rejasining bir qismidir.[77] Jahon bankining 190 ta iqtisoddagi ayollarga qonunlar qanday taʼsir qilishini kuzatuvchi „Ayollar, biznes va qonun 2020“ tadqiqotiga koʻra, Saudiya Arabistoni iqtisodiyoti 100 balldan 70,6 ball toʻplagan, bu avvalgi 31,8 balldan keskin oshgan. "2019-yil Saudiya Arabistonida ayollarga koʻproq iqtisodiy imkoniyatlarni taqdim etgan „taxminan“ islohotlar yili boʻldi", — deyiladi Al Arabiya nashrining hisobotdagi maqolasida.[78]

Bandlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Saudiya Arabistoni Statistika Bosh boshqarmasi maʼlumotlariga koʻra, Saudiya ayollari 2020-yil holatiga koʻra mahalliy ishchi kuchining 33,2 foizini tashkil qiladi.[79] Ishtirok etish darajasi 1990-yildagi 14 foizdan 2020-yilda 33,2 foizgacha oʻsdi.[80] 2018-yildan 2020-yilgacha mahalliy ishchi kuchidagi ayollar ulushi 20,2 foizdan 33,2 foizga oshdi.[81] 2019-yil fevral oyida chakana savdo sohasida ishlaydigan Saudiya Arabistoni fuqarolarining 48 foizi ayollar ekanligi haqida hisobot eʼlon qilindi.[82]

Harbiylik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Saudiya Arabistoni 2018-yil fevral oyida ayollar uchun jangovar boʻlmagan harbiy kasblarni ochdi.[83] Bu Saudiya Arabistonida valiahd shahzoda Muhammad bin Salmon tomonidan ayollarning huquqlarini himoya qilish uchun amalga oshirilgan qator islohotlardan keyin sodir boʻldi.[84]

2020-yil yanvar oyida Saudiya Arabistoni Qurolli Kuchlari bosh shtabi boshligʻi general Fayyod Al-Ruvayli mamlakat qurolli kuchlaridagi ayollarga birinchi harbiy qanotni ochdi, bu ayollarga qurolli kuchlarning barcha boʻlinmalarida jangovar harbiy lavozimlarga qoʻshilish imkonini beradi.[85][86]

Taʼlim[tahrir | manbasini tahrirlash]

2021-yilda ayollar savodxonligi erkaklarnikidan ortda qolmagan holda 93 foizni tashkil etgan.[87] 2021-yilgi maʼlumotlar 1970-yildagidan keskin farq qiladi, oʻshanda ayollarning atigi 2 foizi va erkaklarning 15 foizi savodli edi.[88] Oʻrta va oliy maʼlumotli ayollar erkaklarnikiga qaraganda koʻproq;[89] 2019-yil holatiga koʻra Saudiya Arabistonidagi barcha universitet bitiruvchilarining 56 foizi ayollar edi[90] va 2008-yilda ishlaydigan ayollarning 50 foizi kollej maʼlumotiga ega boʻlgan, ishchi erkaklarda esa bu koʻrsatkich 16 foizni tashkil qilgan.[91] Universitetlarni tamomlagan saudiyalik ayollar ulushi Gʻarb davlatlariga qaraganda yuqori.[92]

Biroq, taʼlim sifati ayollar uchun erkaklarnikiga qaraganda yomonroq. Ayollar va qizlar maktablarida oʻquv dasturlari va darsliklar kamroq yangilanadi va oʻqituvchilarning malakasi past hisoblanadi. Oliy oʻquv yurtlarida erkaklar maktablari yaxshiroq ilmiy-tadqiqot vositalariga ega.[93]

Saudiya Arabistonining rasmiy taʼlim siyosatlaridan biri „Yagona Allohga ishonish, Islom hayot tarziga amal qilish, Muhammad alayhissalomni Allohning elchisi deb eʼtiqod qilish“ni targʻib qilishdir. Rasmiy siyosatda qizlarni tarbiyalashda dinga alohida eʼtibor qaratiladi: „Qiz bolani tarbiyalashdan maqsad, uni hayotdagi burchini ado etishi, ideal va muvaffaqiyatli uy bekasi boʻlishi, yaxshi ona boʻlishi uchun toʻgʻri islomiy tarbiyalashdan iborat.“ Siyosat, shuningdek, „ayollarning islom qonunlari nuqtai nazaridan erkaklar bilan teng ravishda munosib taʼlim olish huquqini“ ham belgilab beradi.[88]

Saudiya ayollari koʻpincha taʼlimni ayollar huquqlarini isloh qilishning eng muhim sohasi sifatida belgilaydilar.[49]

Boshlangʻich taʼlim[tahrir | manbasini tahrirlash]

Saudiya Arabistonida xalq taʼlimi barcha darajalarda jinsga qarab ajratilgan va umuman olganda, ayollar va erkaklar bir maktabda oʻqimaydi. Bundan tashqari, erkaklarga qizlar maktablarida dars berish yoki ishlash taqiqlangan, ayollarga esa 2019-yilgacha oʻgʻil bolalar maktabida dars berish taqiqlangan edi.[94]

Oliy maʼlumot[tahrir | manbasini tahrirlash]

Saudiya Arabistoni malika Nora bint Abdul Rahmon universitetining uyi boʻlib, dunyodagi faqat ayollarga moʻljallangan eng yirik universitetdir. Gender rollari haqidagi diniy eʼtiqodlar va taʼlim erkaklar uchun koʻproq ahamiyatga ega degan tushuncha ayollar uchun taʼlim olish imkoniyatlarini qisqartirishga olib kelgan. Kasbiy hayotda jins ajratish anʼanasi ayollarning taʼlim sohalarini cheklashni oqlash uchun ishlatiladi. Anʼanaga koʻra, ayollar muhandislik, farmatsiya, arxitektura va huquqni oʻrganishdan chetlashtirilgan edi.[93][95]

Lubna Olayan, nufuzli saudiyalik ishbilarmon ayol, Jahon iqtisodiy forumida nutq soʻzlamoqda.

Bu soʻnggi yillarda biroz oʻzgardi; 2021-yilda Saudiya Arabistoni universiteti talabalarining qariyb 60 foizi ayollar edi.[96] Huquq va farmatsevtika kabi baʼzi sohalar ayollar uchun ochila boshlagan. Saudiya ayollari xorijda xohlagan fanni oʻrganishi mumkin boʻlsa-da, erkaklar vasiyligi va purdah odatlari ayollarning chet elda oʻqish imkonini cheklaydi. 1992-yilda, 1980-yillarning boshlarida bu koʻrsatkich 50 foizga yaqin boʻlgan boʻlsa-da, davlat stipendiyalari boʻyicha chet elda uch barobar koʻp erkaklar oʻqigan.[88][97]

2009-yilda qirol Norah al-Fayzni ayollar taʼlimi vaziri oʻrinbosari etib tayinladi; u vazirlar mahkamasi darajasidagi birinchi ayol amaldor boʻlgan.[54]

2019-yilda yuridik maʼlumotga ega boʻlgan ayollarga jinoyat huquqi boʻyicha yangi diplom berildi.[98]

2020-yil iyul oyida Saudiya Arabistoni taʼlim vaziri Hamad bin Muhammad Al-Shayx Lilac AlSafadiyni Saudiya elektron universiteti prezidenti etib tayinladi. U Saudiya Arabistoni universitetining birinchi ayol prezidentidir.[99]

Sport[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sara Attar 2012-yilgi Yozgi Olimpiada oʻyinlarida Saudiya Arabistonini himoya qilgan birinchi ikki ayol olimpiyachidan biri sifatida qatnashgan yengil atletikachi. U 2016-yilgi Olimpiadada ham marafonda qatnashgan.

Saudiya Arabistoni 2008-yilgi Olimpiadada ayollar delegatsiyasi ishtirok etmagan kam sonli davlatlardan biri edi, garchi ayol sportchilar ham bor boʻlsa-da.[100]

2012-yil iyun oyida Saudiya Arabistonining Londondagi elchixonasi 2012-yilda Angliyaning London shahrida boʻlib oʻtadigan Olimpiada oʻyinlarida birinchi marta sportchi qizlar ishtirok etishini eʼlon qildi.[101] Saudiyalik bloger Eman al-Nafjan 2012-yildan boshlab saudiyalik qizlarning maktabda sport bilan shugʻullanishiga toʻsqinlik qilayotgani va saudiyalik ayollarning sport inshootlariga kirish imkoni juda kamligini izohlagan. Uning soʻzlariga koʻra, 2012-yilgi Olimpiadada qatnashgan ikki saudiyalik ayol, yuguruvchi Sara Attar (AQShda oʻsgan) va dzyudochi Voydan Shaherkani Twitterda tanqid qilgan va qoʻllab-quvvatlangan; va Saudiyalik otadan tugʻilgan filippinlik suzuvchi Jasmin Alkhaldi Saudiyaning onlayn hamjamiyati tomonidan keng qoʻllab-quvvatlangan.[102]

2013-yilda Saudiya Arabistoni hukumati birinchi marta xususiy maktablarda qizlar uchun sport bilan shugʻullanishga ruxsat bergan edi.[103]

2020-yilning yanvar oyida Saudiya Arabistoni birinchi marta Ispaniya Superkubogiga mezbonlik qildi. Turnirda toʻrtta ishtirokchi sifatida Barselona, Valensiya, Atletiko va Real Madrid klublari maydonga tushdi. 8-yanvar kuni Real Madrid va Valensiya oʻrtasidagi musobaqaning birinchi oʻyini vaqtida Xalqaro Amnistiya tashkiloti xodimlari Saudiya Arabistonining Madriddagi elchixonasi oldiga yigʻilib, saudiyalik ayollar huquqlari faoli Lujayn al-Hathloul va yana oʻn nafar faolni ozod qilishga chaqirishdi. Huquqlar guruhi, shuningdek, oʻyin kuni Loujainning hibsga olinganiga 600-kun boʻlganini jamoatchilikka maʼlum qildi.[104] 2020-yil yanvar oyida Human Rights Watch va boshqa 12 xalqaro inson huquqlari tashkiloti Saudiyadagi Dakar Rally oldidan Amaury Sport tashkilotiga qoʻshma xat yozdi. Huquqlar guruhi oʻz bayonotida ASOni oʻz qaroridan mamlakatda ayollar huquqlari taʼqib qilinishini qoralash uchun foydalanishga chaqirdi. HRW bayonotida shunday deyilgan: „Amaury Sport tashkiloti va Dakarda poyga haydovchilari Saudiya hukumatining avtomobil haydash huquqini himoya qilgan ayollar huquqlari faollariga nisbatan yomon munosabatda boʻlganligi haqida gapirishlari kerak“.[105]

2020-yil 29-sentyabr kuni Xalqaro Amnistiya noyabr oyida Ladies European Tour tadbiri boʻlib oʻtadigan Saudiya Arabistonidagi ayollar huquqlari bilan bogʻliq vaziyatdan xavotir bildirgan.

Oila[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nikoh[tahrir | manbasini tahrirlash]

2005-yilda mamlakat diniy idorasi majburiy nikoh amaliyotini rasman taqiqlagan. Shunga qaramay, Saudiya Arabistoni nikoh shartnomasi rasman boʻlajak eri va boʻlajak kelinning otasi oʻrtasida ekanligini taʼkidlagan. 2005-yildan boshlab nikohda kelinning roziligi zarur boʻldi. Hech bir Saudiya Arabistoni fuqarosi Saudiya Arabistoni fuqarosi boʻlmagan bilan rasmiy ruxsatisiz turmush qura olmaydi.[106] 2016-yilda adliya vaziri Valid al-Samaani nikoh shartnomasini roʻyxatdan oʻtkazuvchi ulamolar kelinning „uning huquqlari va shartnoma shartlaridan xabardor boʻlishini taʼminlash uchun“ uning nusxasini taqdim etishlari kerakligini eʼlon qilgan.[107]

Koʻpxotinlilik Saudiya Arabistonida qonuniydir, ammo demografik va iqtisodiy sabablarga koʻra u pasaymoqda.[108] Poliandriya taqiqlangan.[109]

Qirollik Saudiya Arabistoni ayollariga giyohvand moddalar (shu jumladan, alkogol), davolab boʻlmaydigan jinsiy yoʻl bilan yuqadigan kasalliklar yoki irsiy kasalliklar aniqlangan erkak chet elliklarga turmushga chiqishiga toʻsqinlik qiladi, ammo saudiyalik erkaklarning bunday muammolarga duch kelgan chet ellik ayollarga uylanishini toʻxtatmaydi.[110]

Bolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Makkada yosh er-xotin va ularning kichkintoyi.

2019-yilda Saudiya Arabistoni yosh bolalar nikohini rasman taqiqlagan va nikoh uchun eng kam yoshni ayollar va erkaklar uchun 18 yosh qilib belgilagan.[111] 2013-yilda saudiyalik ayollarning birinchi turmush qurish yoshi oʻrtacha 25 yoshni tashkil etgan.[112]

Katta ulamolar dastlab bolalar nikohini taqiqlashga qarshi chiqishgan; ular qiz bola balogʻat yoshida balogʻatga yetadi, deb bahslashgan. Saudiya Arabistoni diniy idoralarining aksariyati qizlarning toʻqqiz yoshda va oʻgʻil bolalarning oʻn besh yoshda oila qurishini himoya qilgan.[113] 2009-yilgi tahliliy markazning ayollar taʼlimi boʻyicha hisoboti shunday xulosaga keldi: „Erta turmush qurish (16 yoshdan oldin) … ayolning ish bilan taʼminlanishi va oilaning iqtisodiy holatiga salbiy taʼsir qiladi. Bu uning sogʻligʻiga ham salbiy taʼsir qiladi, chunki ular homiladorlik va tugʻish bilan bogʻliq oqibatlarga koʻra vafot etish xavfi yuqori.“[95] Birlashgan Millatlar Tashkilotining 2004-yilgi hisobotida Saudiya Arabistonidagi voyaga yetmagan oʻsmir qizlarning 16 foizi turmushga chiqqan.[106]

Ota-ona huquqi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qonuniy ravishda, bolalar yagona vasiylikka ega boʻlgan otalariga tegishli. Agar ajralish sodir boʻlsa, ayollarga yosh bolalari yetti (qizlar uchun) va toʻqqiz (oʻgʻil bolalar uchun) yoshga toʻlguniga qadar vasiylik berilishi mumkin, garchi baʼzida ayollar kattaroq bolalarni vasiylikka olishadi.  Kattaroq bolalar koʻpincha otasi yoki otasining bobosi va buvisiga beriladi. Saudiya ayollari chet ellik otadan tugʻilgan bolalariga fuqarolik bera olmaydi.[106]

Meros bilan bogʻliq muammolar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qur’onda aytilishicha, qizlar oʻgʻillarning yarmidan koʻp meros oladilar.[114] Baʼzi qishloq joylarda baʼzi ayollar meros olmasliklari mumkin, chunki ular otalari yoki erlarining qaramogʻida hisoblanadilar. Qishloq joylarda ayollarning merosini cheklash uchun qabiladan tashqarida turmush qurish ham asosdir.[106]

Jinsiy zoʻravonlik va odam savdosi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shariat qonunlariga koʻra, zoʻrlash uchun qamoqdan qatlgacha boʻlgan har qanday jazo nazarda tutilgan. Saudiya Arabistonida jinoiy kodeks mavjud emasligi sababli, zoʻrlashni jinoyat deb hisoblaydigan yoki uning jazosini belgilaydigan yozma qonun yoʻq. Turmush oʻrtogʻi tomonidan yoki qonuniy zoʻrlashga qarshi hech qanday taqiq yoʻq. 2020-yil aprel oyida Saudiya Arabistoni Oliy sudi sud tizimidan kaltaklash jazosini bekor qilib, uni qamoq jazosi bilan almashtirdi.[115]

Koʻpincha uy yordamchisi sifatida ishlaydigan migrant ayollar ayniqsa zaif guruhni ifodalaydi. Ularning yashash sharoitlari baʼzan qullarga oʻxshaydi; ular jismoniy zoʻravonlik va zoʻrlanishni boshdan kechirishlari mumkin. 2006-yilda AQSh elchisi John Miller, Odam savdosini nazorat qilish va unga qarshi kurashish boshqarmasi direktori, xorijlik uy ishchilarining majburiy mehnati Saudiya Arabistonida eng keng tarqalgan qullik turi ekanligini aytdi. Millerning taʼkidlashicha, odam savdosi hamma joyda muammodir, ammo Saudiya Arabistonidagi xorijlik uy ishchilarining soni tizimdagi boʻshliqlar bilan bir qatorda koʻplab xorijiy ishchilar zoʻravonlik va qiynoqlar qurboni boʻlishiga olib kelgan.[116]

Ayollar, erkaklar kabi, mamlakatning diniy politsiyasi, mutavinlar tomonidan taʼqib qilinishi, baʼzi hollarda oʻzboshimchalik bilan hibsga olinishi va jismoniy jazolanishi mumkin.[117]

Baʼzi hollarda, jinsiy zoʻravonlik qurbonlari tajovuzdan oldin qarindoshi boʻlmagan erkak bilan yolgʻiz qolgani uchun jazolanadi. 2006-yilgi Qatif zoʻrlash ishida guruhli zoʻrlash va oʻgʻirlashning 18 yoshli qurboni Saudiya sudi tomonidan olti oylik qamoq va 90 darra urishga hukm qilingan. Qiz OAV orqali sudga taʼsir oʻtkazishga uringani uchun ham jazolandi.[118] Adliya vazirligi hukmni himoya qilib, u zinoga qoʻl urgan va „odobsiz kiyinganligi“ uchun „hujumni qoʻzgʻatgan“.[119] Unga hujum qilganlar odam oʻgʻirlashda aybdor deb topilib, ikki yildan oʻn yilgacha qamoq jazosiga hukm qilingan va ming darra bilan jazolangan.[120]

2009-yilda Saudi Gazette 23 yoshli turmushga chiqmagan ayol notanish erkak mashinasida ketgani uchun va zino qilgani uchun bir yil qamoq va 100 darra urishga hukm qilingani haqida xabar bergan edi. Uning soʻzlariga koʻra, u guruh boʻlib zoʻrlangan, homilador boʻlgan va homilani tushirishga urinib koʻrgan. Qamchilash tugʻruqdan keyinga qoldirildi.[121]

2018-yil 15-maydagi bosimlarda koʻplab saudiyalik ayollar huquqlari faollari hibsga olingan va qamoqxonada jinsiy zoʻravonlik va qiynoqlarga duchor boʻlgan. Ayni paytda 13 nafar ayol huquqlari faoli ustidan mahkama jarayoni davom etmoqda, ulardan besh nafari ayollar huquqlarini himoya qilgani uchun hibsda saqlanmoqda.[122]

Oʻzgartirishlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Islom kodeksining amal qilishidagi oʻzgarishlar Saudiya Arabistonida ayollar huquqlariga taʼsir koʻrsatgan. 1979-yilgi Eron inqilobi va 2001-yil 11-sentyabr Saudiya madaniyati tarixi va ayollar huquqlariga sezilarli taʼsir koʻrsatdi.

1979-yilda Erondagi inqilob islom olamining koʻp joylarida fundamentalizmning qayta tiklanishiga olib keldi. Fundamentalistlar gʻarblashuvni qaytarishga, hukumatlar esa inqilobdan oʻzini himoya qilishga intildilar. Saudiya Arabistonida fundamentalistlar Ulugʻ masjidni (Masjid al-Harom) egallab olib, yanada konservativ davlat, jumladan „ayollar taʼlimini toʻxtatish“ni talab qilishgan.[123] Hukumat qatʼiyroq talqin qilish va islom qonunlarini qoʻllash bilan javob bergan. Gazetalarda ayollar tasvirlarini chop etish taqiqlangan; Ichki ishlar vazirligi ayollarni, shu jumladan, chet elliklarni ishga joylashishdan qaytargan. Xotin-qizlarning chet elda oʻqishi uchun stipendiyalar bekor qilingan va jamoat joylarida abaya kiyish majburiy boʻlgan.

Aksincha, 2001-yil 11-sentabrda Qoʻshma Shtatlarga qarshi hujumlar oʻta konservativ islomiy tuygʻularga qarshi reaksiyani kuchaytirdi; 11-sentabr hujumlarida sodir boʻlgan oʻn toʻqqiz nafar samolyotni oʻgʻirlaganlarning oʻn beshi Saudiya Arabistonidan kelgan. Oʻshandan beri mutavinlarning faolligi pasaygan, hukumatning muhim lavozimlariga islohotchilar tayinlangan. Hukumat ekstremistik deb topilgan va mo''tadil maktab darsliklarini qoʻllab-quvvatlashdan voz kechgani aytiladi.

Qirol Abdullah boshchiligidagi hukumat oʻrtacha progressiv deb hisoblangan. Bu mamlakatda birinchi qoʻshma taʼlim universitetini ochgan, vazirlar mahkamasining birinchi ayol aʼzosini tayinlagan va oiladagi zoʻravonlikni taqiqlagan. Konservativ ulamolar bolalar nikohini taqiqlashga urinishlarni rad etishgan. Mamlakatdagi birinchi munitsipal saylovlarda ayollarga ovoz berish taqiqlangan, garchi Abdullah ayolning mashina haydash va ovoz berish huquqini qoʻllab-quvvatlagan boʻlsa-da. Kam sonli ayol davlat amaldorlari minimal vakolatlarga ega edilar. Vazirlar mahkamasining birinchi ayol aʼzosi boʻlgan Norah Al-Faiz roʻmolsiz chiqa olmagan, televizorga chiqa olmagan yoki erkak hamkasblari bilan videokonferentsal aloqa orqali gaplasha olmagan.

Vajeha al-Huwaider koʻpincha Saudiya Arabistonidagi eng radikal va taniqli feministik faol sifatida taʼriflanadi. 2008-yilda bergan intervyusida u Saudiya Arabistonida Ayollar huquqlarini himoya qilish va himoya qilish assotsiatsiyasi nomli NNTning rejalari haqida gapirib bergan.[124]

Saudiyalik ayollar huquqlari faoli Lujayn al-Hathloul 2018-yilning may oyida hibsga olingan edi.

2009-yildan 2010-yilgacha koʻplab saudiyalik ayollar aralash ish joylari va ayollarning mashina haydashiga qarshi chiqdi[57] va ayollarning aksariyati ayollar siyosiy lavozimni egallashi kerak deb oʻylamagan. Koʻpchilik burqa va erkak vasiylik tizimini qabul qilgan.[46] Koʻpgina saudiyaliklar oʻz mamlakatlarini „ideal va sof islom xalqiga eng yaqin davlat“ va shuning uchun Gʻarb qadriyatlariga eng koʻp qarshilik koʻrsatishi kerak deb bilishgan. Konservativ din arbobi Mohsen al-Avajiyning aytishicha, mamlakat sekulyarizatsiyaga qarshi turishi kerak: „Saudiya jamiyati alohida, qabilaviy jamiyat va na qirol Abdulloh, na boshqa birov islomga oʻz talqinini yuklay olmaydi. Ular Islomsiz hech narsa qila olmaydilar. Islomsiz Saudiya Arabistoni yoʻq“ deydi.[57]

Chet el qarashlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

19-asr kiyimidagi uchta musulmon ayol. Oʻrta ayol Makkadan; qolgan ikkitasi suriyalik.

Gʻarb tanqidchilari koʻpincha Saudiya ayollariga boʻlgan munosabatni aparteid tizimi bilan solishtirishadi, bu Janubiy Afrikaning aparteid davridagi oq tanli boʻlmaganlarga nisbatan Janubiy Afrikaning muomalasiga oʻxshaydi. Dalil sifatida ular sayohat, taʼlim sohalari, kasb tanlash, sudlarga kirish va siyosiy nutqqa cheklovlarni keltiradi.[125] The New York Times gazetasi sharhlovchisi Mona Eltaxavi shunday deb yozgan edi: "Saudiya ayollari Janubiy Afrikadagi aparteid davridagi „qora tanlilar“ va „ranglilar“ kabi koʻplab huquqlardan mahrum boʻlishgan."[126]

Baʼzi sharhlovchilar Saudiyaning gender siyosati insoniyatga qarshi jinoyat ekanligini va xalqaro hamjamiyatning aralashuvini talab qilishini taʼkidlamoqda. Ular AQSh hukumatini Saudiya Arabistoni bilan ittifoqchi boʻlgan paytda Tolibonning seksistik siyosatini qoralagani uchun tanqid qiladi. Mary Kaldor Saudiya Arabistonidagi gender aparteidini Afgʻonistonda Tolibon tomonidan amalga oshirilganiga oʻxshash deb hisoblaydi.[127] Bundan farqli oʻlaroq, siyosiy sharhlovchi Daniel Pips Saudiyadagi gender aparteidini boshqa amaliyotlar, masalan, ayollarga maktab va ishlashga ruxsat berish bilan bogʻliq deb biladi.[128]

Azar Majedi, Pamela Bone va Maryam Namozi kabi feministlarning fikricha, madaniy relativizm faol harakatsizlikning ildizidir. Ularning taʼkidlashicha, siyosiy islom misoginistdir va Gʻarb liberallarining Islomga toqat qilish istagi ularni ayollar huquqlarining buzilishiga nisbatan koʻr qiladi. Eronlik Majedi va Namoziy madaniy relativizmni irqchilik deb hisoblaydi: „Ochigʻini aytganda, bu kontseptsiyaga koʻra, tugʻilgan joyim tufayli men Shvetsiya, Angliya yoki Fransiyada tugʻilgan ayolga nisbatan kamroq huquqlardan foydalanishim kerak“. Pamela Bonening taʼkidlashicha, feministik befarqlik „bir paytlar chap tomonda tasvirlanganlarning koʻpchiligining tafakkurini qamrab olgan dahshatli madaniy relativizm“ tomonidan qoʻllab-quvvatlanadi. Biz ulardan yaxshiroq emasmiz. Biz ularga oʻz qadriyatlarimizni yuklamasligimiz kerak. Biz faqat oʻzimizni tanqid qila olamiz. Bu tafakkur bilan bogʻliq muammo shundaki, Gʻarb madaniyati oʻzining barcha kamchiliklari bilan aniq, xolisona va yaxshiroqdir". Bonening taʼkidlashicha, madaniy relativizm Islomni tanqid qilish irqchilik deb hisoblash qoʻrquvidan kelib chiqadi.[125]

2020-yil 15-oktabr kuni Buyuk Britaniyada joylashgan Amnesty International huquq himoyasi guruhi „Ayollar 20“ sammiti ishtirokchilarini Ar-Riyoddan qamoqdagi ayollar huquqlari faollarini ozod qilishni talab qilishga chaqirdi. Xalqaro Amnistiya maʼlumotlariga koʻra, W20 ishtirokchilari nafaqat hibsga olingan saudiyalik ayol huquq himoyachilarini himoya qilish, balki mazmunli inson huquqlarini targʻib qilish imkoniyatiga ega boʻlgan va mas’uliyatni oʻrtoqlashgan.[129]

2020-yil 29-noyabr kuni Yevropaning yetti nafar inson huquqlari elchisi Saudiya Arabistonini kamida besh nafar ayol huquqlari faoli, jumladan Lujayn al-Hathloulning hibsda ushlab turilishi sababli tanqid qilgan. Lujayn al-Hathlul oilasining bayonotiga koʻra, sud uning ishini terrorizm va milliy xavfsizlik ishlari boʻyicha ixtisoslashtirilgan jinoiy sudga yuborgan. Xalqaro Amnistiyaga koʻra, Samar Badaviy ham xuddi shu maxsus sudga yuborilgan, Nassima al-Sada, Nuf Abdulaziz va Maya al-Zahroniy ham hibsda qolishlari kerak edi. CNN ularning javobi uchun Saudiya hukumatiga murojaat qilgan; Saudiya Arabistoni tashqi ishlar davlat vaziri Adel Jubeyr ularga Lujainning ishi „sudda ekanligini“ va u Saudiya Arabistoni milliy xavfsizligiga oid masalalarda sudlanganini aytgan.[130]

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Reuters. „Saudi Arabia allows women into stadium as it steps up reforms“ (en). the Guardian (2017-yil 24-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 20-iyun.
  2. ↑ „Mecca 1979: The mosque siege that changed the course of Saudi history“ (en-GB). BBC News (2019-yil 27-dekabr). Qaraldi: 2022-yil 20-iyun.
  3. ↑ Nadeem F Paracha. „1979: The year that sent Iran, Saudi Arabia and Pakistan down the path of conservatism“ (en-US). Scroll.in. Qaraldi: 2022-yil 20-iyun.
  4. ↑ Human Rights Watch (2022-01-13), „Saudi Arabia: Events of 2021“, English (inglizcha), qaraldi: 2022-04-01
  5. ↑ „Saudi Arabia“ (en-US). Amnesty International USA. Qaraldi: 2022-yil 1-aprel.
  6. ↑ „Saudi Arabia 2020 Archives“ (en). Amnesty International. Qaraldi: 2022-yil 23-mart.
  7. ↑ „Saudi Arabia's women's rights reforms long overdue“ (en). Amnesty International (2019-yil 2-avgust). — „The reforms announced today are a significant“. Qaraldi: 2022-yil 1-aprel.
  8. ↑ „Saudi Arabia: Cultural Homogeneity and Values“. US Library of Congress (1992).
  9. ↑ „Women, Business and the Law - Gender Equality, Women Economic Empowerment - World Bank Group“ (en). World Bank. Qaraldi: 2021-yil 12-iyul.
  10. ↑ „Saudi Arabia moves up global women inclusion rankings: World Bank“ (en). Al Arabiya English (2021-yil 24-fevral). Qaraldi: 2021-yil 12-iyul.
  11. ↑ „Firestorm as Saudi Arabia elected to UN Women's Rights Commission“. UN Watch (2017-yil 25-aprel). Qaraldi: 2019-yil 23-yanvar.
  12. ↑ „No Joke: U.N. Elects Saudi Arabia to Women's Rights Commission, For 2018-2022 Term - UN Watch“ (2017-yil 22-aprel).
  13. ↑ „World Bank's Women, Business and the Law 2020 report“. World Bank (2020).
  14. ↑ „Saudi Arabia leads in women's legal gains at work, World Bank says“ (en). Reuters (2020-yil 14-yanvar). Qaraldi: 2020-yil 16-yanvar.
  15. ↑ Younes, Muhammad „Women and Education“,. History of the Middle East. Fairleigh Dickinson University, January 2012. ISBN 978-1-4507-9087-1. 
  16. ↑ „The Beginnings of Female Education“ (en). King Saud bin Abdulaziz. Qaraldi: 2022-yil 13-iyul.
  17. ↑ Welle (www.dw.com). „Women's rights in Saudi Arabia: A timeline | DW | 07.01.2019“ (en-GB). DW.COM. Qaraldi: 2022-yil 10-iyul.
  18. ↑ „Progress as Saudi women get ID cards“ (en). the Guardian (1999-yil 10-noyabr). Qaraldi: 2022-yil 10-iyul.
  19. ↑ France-Presse, Agence. „World Briefing | Middle East: Saudi Arabia: Forced Marriages Banned“ (en-US). The New York Times (2005-yil 13-aprel). Qaraldi: 2022-yil 10-iyul.
  20. ↑ „Saudi Arabia appoints first female minister“ (en). the Guardian (2009-yil 16-fevral). Qaraldi: 2022-yil 10-iyul.
  21. ↑ „Saudi king: Women will be allowed to vote and run for office“. PBS (2011-yil 26-sentyabr). 2014-yil 21-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 11-avgust.
  22. ↑ By. „Olympic first as Saudi Arabia names two women in London 2012 team“. CNN (2012-yil 12-iyul). Qaraldi: 2022-yil 10-iyul.
  23. ↑ „Saudi Arabia allows women to ride bikes, sort of“ (en-US). www.cbsnews.com. Qaraldi: 2022-yil 10-iyul.
  24. ↑ „Sarah Al Suhaimi to Become the First Woman to Head Saudi Arabia's Stock Exchange“ (en). Bloomberg.com (2017-yil 16-fevral). Qaraldi: 2022-yil 10-iyul.
  25. ↑ „Saudi Arabia's King Salman has issued a new order loosening some guardianship rules on women“. Newsweek (2017-yil 5-may).
  26. ↑ „Landmark day for Saudi women as kingdom's controversial driving ban ends“. CNN (2018-yil 24-iyun).
  27. ↑ CNN. „Saudi Arabia to let women into sports stadiums“. CNN (2017-yil 30-oktyabr). Qaraldi: 2022-yil 10-iyul.
  28. ↑ „Women in Saudi Arabia Will Be Notified of Divorce by SMS“. Qaraldi: 2019-07-01. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 correspondent, Martin Chulov Middle East. „'We feel empowered': Saudi women relish their new freedoms“ (en-GB). The Guardian (2019-yil 3-avgust). Qaraldi: 2019-yil 3-avgust.
  30. ↑ 30,0 30,1 „Saudi Arabia to allow adult women to travel, register divorce“ (en). The Nation (2019-yil 2-avgust). Qaraldi: 2019-yil 3-avgust.
  31. ↑ Nadworny. „Saudi Arabia’s Legal Reforms Help Women in the Workforce“ (en-US). SHRM (2019-yil 18-oktyabr). 2023-yil 14-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 11-avgust.
  32. ↑ Yeung. „Saudi Arabian women finally allowed to hold passports and travel independently“. CNN (2019-yil 2-avgust). Qaraldi: 2019-yil 4-avgust.
  33. ↑ „Saudi Arabia's child marriage ban a leap forward“ (en). Arab News (2020-yil 15-yanvar). Qaraldi: 2021-yil 31-yanvar.
  34. ↑ „Saudi Arabia issues de facto ban on child marriages with court order“ (en). Washington Examiner (2019-yil 26-dekabr). Qaraldi: 2021-yil 31-yanvar.
  35. ↑ „Saudi women can now join the armed forces - News | Khaleej Times“ (2019-yil 6-oktyabr). 2019-yil 6-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 10-yanvar.
  36. ↑ „Saudi women no longer need guardian's permission to change personal data: Report“ (en). Al Arabiya English (2021-yil 2-yanvar). Qaraldi: 2022-yil 23-iyul.
  37. ↑ „Saudi women allowed to live alone without permission from male guardian“ (en). The Independent (2021-yil 11-iyun). Qaraldi: 2021-yil 21-iyun.
  38. ↑ „Women in Saudi Arabia to be allowed to live, travel without male guardian“ (en-US). The Jerusalem Post | JPost.com. Qaraldi: 2021-yil 21-iyun.
  39. ↑ Abdulrahim, Donna Abdulaziz and Raja. „Saudi Arabia Ends Male Guardian Requirement for Women Attending Hajj“ (en-US). Wall Street Journal (2021-yil 16-iyul). Qaraldi: 2022-yil 1-aprel.
  40. ↑ „Saudi Arabia to allow women over 45 to perform Umrah without a male guardian“ (en). The National (2022-yil 30-mart). Qaraldi: 2022-yil 1-aprel.
  41. ↑ „Saudi Arabia to allow women under 45 years old to perform Hajj without 'mahram'“ (en-US). Egypt Independent (2022-yil 4-aprel). Qaraldi: 2022-yil 8-aprel.
  42. ↑ Syed. „Saudi Arabia Removes "Mehram" Restriction for Women“ (en-US) (2022-yil 6-aprel). Qaraldi: 2022-yil 8-aprel.
  43. ↑ „Saudi Arabia appoints first woman Deputy Secretary General of Cabinet“ (en). gulfnews.com. Qaraldi: 2022-yil 10-iyul.
  44. ↑ Ertürk, Yakin (14 April 2009). „Report of the Special Rapporteur on violence against women, its causes and consequences: Mission to Saudi Arabia“ (PDF). Human Rights Council. United Nations.
  45. ↑ „Hai'a chief's 'ikhtilat' interview welcomed“. Saudi Gazette. 2009-yil 24-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 19-sentyabr.
  46. ↑ 46,0 46,1 Zoepf, Katherine. „Talk of Women's Rights Divides Saudi Arabia“. The New York Times (2010-yil 31-may). Qaraldi: 2010-yil 19-sentyabr.
  47. ↑ Agarwal, Nitin „7.4.1 Women's Right-to-Drive Campaigns in Saudi Arabia: A Case Study“,. Web 2.0 Technologies and Democratic Governance: Political, Policy and Management Implecations Reddick: . Springer, 2012 — 103 bet. ISBN 9781461414483. 
  48. ↑ 48,0 48,1 Wagner, Rob L. (23 April 2010) „Saudis Debate Gender Segregation“ (Wayback Machine saytida 2013-10-10 sanasida arxivlangan)"NewsTilt"
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 49,3 Wagner, Rob L. (13 April 2010) „Saudi Female Journalist Tackles Muslim Stereotypes“ (Wayback Machine saytida 2013-10-10 sanasida arxivlangan) Sabria Jawhar| NewsTilt.
  50. ↑ 50,0 50,1 Aboulola, Maha. „STORY OF SUCCESS“. Saudi Gazette. 2010-yil 26-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 19-sentyabr.
  51. ↑ „Reclaiming Tradition: Islamic Law in a Modern World | International Affairs Review“. Iar-gwu.org (2010-yil 21-fevral). 2015-yil 10-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 30-avgust.
  52. ↑ 52,0 52,1 Hiel, Betsy. „Dhahran women push the veil aside“. Pittsburgh Tribune-Review (2007-yil 13-may). 2008-yil 5-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 19-sentyabr.
  53. ↑ Dankowitz. „Saudi Writer and Journalist Wajeha Al-Huwaider Fights for Women's Rights“. The Middle East Media Research Institute (2006-yil 28-dekabr). Qaraldi: 2010-yil 19-sentyabr.
  54. ↑ 54,0 54,1 „2009 Human Rights Report: Saudi Arabia“. U.S. State Department (2010-yil 11-mart). 2010-yil 15-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 21-sentyabr.
  55. ↑ „For Saudi Women, Every Day Is a Battle“. UJA Federation of Greater Toronto (2007-yil 1-iyun). 2011-yil 24-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 19-sentyabr.
  56. ↑ Wright. Sacred Rage, 2001 — 155 bet. ISBN 0-7432-3342-5. 
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 „New Rights, and Challenges, for Saudi Women“. 19 October 2009. 2013-07-26da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 2022-08-11. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
  58. ↑ „Women in Saudi Arabia – Unshackling themselves“. The Economist. Qaraldi: 2014-yil 16-dekabr.
  59. ↑ 59,0 59,1 Rheault. „Saudi Arabia: Majorities Support Women's Rights“ (2007-yil 21-dekabr). Qaraldi: 2014-yil 14-dekabr.
  60. ↑ „Perhaps some Arab women want male guardianship?“. The Jerusalem Post - JPost.com. Qaraldi: 2015-yil 1-noyabr.
  61. ↑ Abdel-Raheem. „Word to the west: many Saudi women oppose lifting the driving ban“. The Guardian (2013-yil 2-noyabr). Qaraldi: 2015-yil 1-noyabr.
  62. ↑ „Saudi Women Rise in Defense of the Veil“. washingtonpost.com. Qaraldi: 2015-yil 1-noyabr.
  63. ↑ Saleh Ambah, Faiza. „Saudi Women Rise in Defense of the Veil“. Washington Post. Qaraldi: 2010-yil 23-iyun.
  64. ↑ „Forcibly reptriated Saudi woman: 'My family will kill me'“ (en). Deutsche Welle (2017-yil 16-aprel).
  65. ↑ World Report 2013 – Saudi Arabia. Human Rights Watch, 9 January 2013. 2014-yil 22-fevralda qaraldi. 
  66. ↑ „The Question of Hijab: Suppression Or Liberation?“. islamswomen.com. Qaraldi: 2014-yil 23-fevral.
  67. ↑ „Haia can't chase, arrest suspects“. arabnews.com (2016-yil 14-aprel). Qaraldi: 2016-yil 14-aprel.
  68. ↑ Commins, David Dean. Islam in Saudi Arabia. I.B. Tauris, 2015 — 66 bet. ISBN 9781848858015. 
  69. ↑ BASHRAHEEL, ASEEL. „Rise and fall of the Saudi religious police“. Arab News (2019-yil 22-sentyabr). Qaraldi: 2021-yil 28-fevral.
  70. ↑ „Niqab“. BBC (2009-yil 3-sentyabr). Qaraldi: 2010-yil 19-sentyabr.
  71. ↑ Ambah. „For Cloaked Saudi Women, Color Is the New Black“. Saudi-US Relations Information Service. 2010-yil 18-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 19-sentyabr.
  72. ↑ Abu-Nasr, Donna. „Saudi Women Dare To Wear Leopard Print, Glitter Abayas Despite Risks“. The Huffington Post (2008-yil 1-oktyabr). Qaraldi: 2010-yil 19-sentyabr.
  73. ↑ Kendall, Bridget. „Saudi Arabia's unseen reform“. BBC News (2006-yil 29-aprel).
  74. ↑ 74,0 74,1 „Female Anchor without Headscarf Appears on Saudi TV, Saudis Not Pleased“. National Review Online (2014-yil 6-avgust). Qaraldi: 2015-yil 1-noyabr.
  75. ↑ Taylor. „Saudi Arabia says woman arrested for wearing skirt in viral video has been released“ (2017-yil 19-iyul).
  76. ↑ Abdulaziz, Donna. „Saudi Women Are Breaking Free From the Black Abaya“ (en-US). Wall Street Journal (2019-yil 2-oktyabr). Qaraldi: 2021-yil 13-iyul.
  77. ↑ „Saudi Arabia's Housing Goals Need Empowered Women“ (en) (2019-yil 24-may). Qaraldi: 2019-yil 31-may.
  78. ↑ „Saudi Arabia named most improved economy for gender equality: World Bank Report.“. Al Arabiya (2020-yil 7-noyabr).
  79. ↑ „Labor market statistics Q4 2020“.
  80. ↑ „FEMALE LABOR FORCE PARTICIPATION IN THE MIDDLE EAST AND NORTH AFRICAN COUNTRIES: CONSTRAINTS AND LEVERS“. Brazilian Journal of Policy and Development. 2022-yil 17-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 11-avgust.
  81. ↑ Rivera. „The spectacular surge of the Saudi female labor force“ (en-US). Brookings (2021-yil 21-aprel). Qaraldi: 2021-yil 20-iyul.
  82. ↑ „Saudi women now occupy nearly half of retail jobs, says report“ (en). Arab News (2019-yil 17-fevral). Qaraldi: 2019-yil 18-fevral.
  83. ↑ „Saudi Arabia allows women to join army“. BBC News (2018-yil 26-fevral).
  84. ↑ „Women soldiers – another milestone for Saudi Arabia“ (en). IISS. Qaraldi: 2018-yil 11-dekabr.
  85. ↑ „Saudi military opens first women's section“ (2020-yil 20-yanvar).
  86. ↑ „Saudi Women Can Join Military in Latest Widening of Rights“. Bloomberg (2021-yil 21-fevral).
  87. ↑ „Literacy rate, adult female (% of females ages 15 and above) - Saudi Arabia | Data“. data.worldbank.org. Qaraldi: 2021-yil 21-iyun.
  88. ↑ 88,0 88,1 88,2 „Saudi Arabia“. US Library of Congress (1992).
  89. ↑ „Global Gender Gap Index 2015“. World Economic Forum (2015). 2016-yil 17-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 11-avgust.
  90. ↑ „Saudi Arabia: share of female graduates 2019“ (en). Statista. Qaraldi: 2021-yil 16-sentyabr.
  91. ↑ „Saudi Women's Rights: Stuck at a Red Light“. Arabinsight.org (2008). 2008-yil 4-iyulda asl nusxadan arxivlangan.
  92. ↑ „Saudi women doctors, scientists are role models for future generations“. Saudi Gazette (2012-yil 18-avgust). 2013-yil 31-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 17-avgust.
  93. ↑ 93,0 93,1 Baki, Roula (2004). „Gender-Segregated Education in Saudi Arabia: Its Impact on Social Norms and the Saudi Labor Market“. Education Policy Analysis Archives. 12-jild, № 28. 28-bet. doi:10.14507/epaa.v12n28.2004. Qaraldi: 7 August 2010.
  94. ↑ „Women teach young boys for the first time in Saudi public schools“ (en). Arab News (2019-yil 2-sentyabr). Qaraldi: 2021-yil 12-iyul.
  95. ↑ 95,0 95,1 Mesbah. „Women's education in Saudi Arabia: the way forward“. AMEinfo.com. Qaraldi: 2010-yil 21-sentyabr.
  96. ↑ „Higher Education: the Path to Progress for Saudi Women“. World Policy (2011-yil 18-oktyabr). 2017-yil 4-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 4-iyul.
  97. ↑ Wagner, Rob. „The Emerging Power of the Twentysomething Saudi Woman“. NewsTilt (2010-yil 23-aprel). 2013-yil 10-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 11-avgust.
  98. ↑ „First group of Saudi women enroll for criminal law diploma“. Arab News (2019-yil 27-avgust).
  99. ↑ „Prof. Lilac AlSafadi is first woman to head a Saudi co-ed university“. Saudi Gazette (2020-yil 3-iyul).
  100. ↑ „Saudi women jump through many hoops for basketball team“. Christian Science Monitor.
  101. ↑ „Saudi Arabia to let women compete in Olympics for first time“. CNN (2012-yil 26-iyun). Qaraldi: 2012-yil 25-iyun.
  102. ↑ „The Olympic triumph of Saudi Arabian women“. The Guardian (2012-yil 31-iyul). 2012-yil 10-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 14-avgust.
  103. ↑ Christa Case Bryant. „Saudi Arabia sanctions sports for girls for the first time“. CSMonitor.com (2013-yil 5-may). Qaraldi: 2013-yil 30-avgust.
  104. ↑ „Saudi Spanish Super Cup: Amnesty Calls for Release of Rights Activists“. Mirror Herald. 2020-yil 12-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 12-yanvar.
  105. ↑ „Saudi Arabia: Repressive Site for Dakar Rally“. Human Rights Watch (2020-yil 3-yanvar). Qaraldi: 2020-yil 3-yanvar.
  106. ↑ 106,0 106,1 106,2 106,3 „Gender Equality in Saudi Arabia“. 2010-yil 25-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 21-sentyabr.
  107. ↑ „Saudi Arabia gives women the right to a copy of their marriage contract“. The Guardian (2016-yil 3-may).
  108. ↑ „Many young people oppose polygamy“ (en). Arab News (2015-yil 26-oktyabr). Qaraldi: 2018-yil 2-iyul.
  109. ↑ „Two women arrested for alleged polyandry“ (en). Arab News (2014-yil 3-iyun). Qaraldi: 2018-yil 2-iyul.
  110. ↑ „KSA: Premarital anti-drug test a must for expats marrying Saudi women“. www.gdnonline.com.
  111. ↑ „Saudi Arabia bans under 18 marriage“ (en-GB) (2019-yil 24-dekabr). Qaraldi: 2021-yil 20-iyul.
  112. ↑ Saudi women no longer confined to their conventional roles Arab News, Retrieved 3 July 2013
  113. ↑ „Top Saudi cleric: OK for young girls to wed“. CNN (2009-yil 17-yanvar).
  114. ↑ Coughlin, Kathryn. Muslim cultures today: a reference guide, 2006 — 165 bet. ISBN 978-0-313-32386-7. 
  115. ↑ „Saudi Arabia to eliminate flogging punishment“ (en). Saudigazette (2020-yil 24-aprel). Qaraldi: 2020-yil 24-aprel.
  116. ↑ Zawawi, Suzan. „Abuse of Female Domestic Workers Biggest Problem“. The Saudi Gazette (2006-yil 24-yanvar). Qaraldi: 2010-yil 22-sentyabr.
  117. ↑ „Gender, Institutions and Development Database“. OECD (2006).
  118. ↑ „Women in the Middle East, a weak breeze of change“. The Economist (2008-yil 2-fevral). Qaraldi: 2008-yil 26-fevral.
  119. ↑ Levy, Megan. „Saudi Arabia's king pardons gang-rape victim“. The Daily Telegraph (2007-yil 17-dekabr). 2022-yil 12-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.
  120. ↑ Harrison, Frances. „Saudi gang-rape victim is jailed“. BBC News (2007-yil 15-noyabr). Qaraldi: 2010-yil 6-iyun.
  121. ↑ Shabrawi, Adnan. „Girl gets a year in jail, 100 lashes for adultery“. The Saudi Gazette. 2011-yil 13-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 22-sentyabr.
  122. ↑ „Saudi Arabia: 'Heartbreaking' anniversary marks two-year detention of women human rights defenders“. Amnesty International (2020-yil 14-may). Qaraldi: 2020-yil 14-may.
  123. ↑ Wright, Robin. Sacred Rage : The Wrath of Militant Islam. Simon and Schuster, 2001 — 152 bet. ISBN 978-0-7432-3342-2. 
  124. ↑ „Saudi Feminist Wajeha Al-Huweidar: The Campaign for Women's Right to Drive Saudi Arabia Is Just the Beginning“. The Middle East Media Research Institute (2007-yil 21-sentyabr). Qaraldi: 2010-yil 23-sentyabr.
  125. ↑ 125,0 125,1 Bone, Pamela. „Why we stay mute on Islamic sex apartheid“. The Australian (2007-yil 7-dekabr). Qaraldi: 2010-yil 24-sentyabr.
  126. ↑ Eltahawy, Mona. „Punished for being raped“. The New York Times (2007-yil 29-noyabr). Qaraldi: 2010-yil 22-sentyabr.
  127. ↑ Giddens, Anthony. The Progressive Manifesto: New Ideas for the Centre-Left. Polity, 2003 — 183 bet. ISBN 978-0-7456-3295-7. „Islamic groups insist that women wear veils and, in some cases, the best known being the Taliban in Afghanistan or Saudi Arabia, they introduce what is essentially a form of gender apartheid.“ 
  128. ↑ Handrahan, L. M.. „Gender Apartheid and Cultural Absolution“. Human Rights Tribune des Droits Humain (spring 2001). 2008-yil 2-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 21-avgust.
  129. ↑ „Open Letter to W20 Participants: Demand the Release of jailed Saudi Women Activists“. Amnesty International (2020-yil 15-oktyabr). 2020-yil 1-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-oktyabr.
  130. ↑ „European envoys urge Saudi Arabia to release women's rights activists“. CNN. Qaraldi: 2020-yil 30-noyabr. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Saudiya_Arabistonida_ayollar_huquqlari&oldid=4176196" dan olindi