Kontent qismiga oʻtish

Kavkaz

Ishoratlarni tahrirla
Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Kavkaz — bu geografik mintaqa hisoblanib, Yevroosiyodagi togʻli mintaqa, Sharqiy-Yevropa pasttekisligining janubida yaʼni Yevropa va Osiyo qitʼalarining chegarasida joylashgan. Gʻarbdan Qora dengiz, sharqdan Kaspiy dengizi mintaqani oʻrab olgan.

Yevropaning eng baland togʻi hisoblangan Rossiyadagi Elbrus togʻi Gʻarbiy Kavkazda joylashgan[1]. Janubda Kichik Kavkazga Javaxeti platosi va bir qismi Turkiyada boʻlgan Armaniston togʻlari kiradi[2].

Kavkaz Shimoliy Kavkaz va Janubiy Kavkazga boʻlinadi, lekin Gʻarbiy Kavkaz ham Shimoliy Kavkaz ichida alohida geografik makon sifatida mavjud. Shimoldagi Katta Kavkaz togʻ tizmasi asosan Rossiya va Gruziya, shuningdek, Ozarbayjonning eng shimoliy qismlari tomonidan taqsimlanadi. Janubdagi Kichik Kavkaz togʻ tizmasini bir qancha mustaqil davlatlar, asosan Armaniston, Ozarbayjon va Gruziya egallagan, biroq Turkiyaning shimoli-sharqida, Shimoliy Eron va oʻzini oʻzi eʼlon qilgan Artsax Respublikasining bir qismigacha choʻzilgan.

Mintaqa oʻzining til xilma-xilligi bilan mashhur[3]: hind-yevropa va turkiy tillardan tashqari, kartvel, shimoli-gʻarbiy kavkaz va shimoli-sharqiy Kavkaz til oilalari mintaqaning tub aholisidir.

Kavkazda tan olinmagan va qisman tan olingan davlatlar ham bor: Abxaziya Respublikasi, Togʻli Qorabogʻ Respublikasi va Janubiy Osetiya. Turkiya oʻzining sharqiy mintaqalarini ham Kavkaz mintaqasiga tegishli deb hisoblaydi[4].

Kavkazdagi davlat va regionlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Janubiy Kavkaz davlatlarining umumiy statistikasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Armaniston Ozarbayjon Gruziya Umumiy
Gerbi Armenia Azerbaijan Georgia (country) —
Bayrogʻi Armaniston Ozarbayjon —
Poytaxti Yerevan Boku Tbilisi —
Mustaqillik kuni —
Siyosiy tizim Parlament respublikasi Yarim prezidentlik respublikasi Parlament respublikasi —
Parlament Azgayin Zhoghov Milli Majlis Gruziya parlamenti —
Hozirgi prezidenti Vahagn Khachaturyan Ilhom Aliyev Salome Zourabichvili —
Aholisi (2020) Decrease 2,963,900 10,027,874 Decrease 3,716,858 16,701,632
Maydoni 29,743 km2 (11,484 kv mi) 86,600 km2 (33,400 kv mi) 69,700 km2 (26,900 kv mi) 186,043 km2 (71,832 kv mi)
Aholi zichligi 101.5/km2 (263/sq mi) 115/km2 (300/sq mi) 53.5/km2 (139/sq mi) 90/km2 (230/sq mi)
Suvli maydoni % 4.71% 1.6% 3.2%
YaIM (nominal) umumiy (2019) $13.444 milliard $47.171 milliard $15.925 milliard $76.540 milliard
YaIM (nominal) aholi jon boshiga (2019) $4,528 $4,689 $4,289 $4,571
Harbiy byudjet (2020) $634 million $2.267 milliard $290 million $3.191 milliard
Gini indeksi 34.4 (2018) 28.6 (2018) 36.4 (2018) —
Inson taraqqiyoti indeksi 0.760 (Yuqori) 0.754 (Yuqori) 0.786 (Yuqori) —
Internet belgisi .am .az .ge —
Telefon kodi +374 +994 +995 —

Etimologiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

„Kavkaz“ (nomining kelib chiqishi hozircha aniqlanmagan, ehtimol u Qora dengizning janubiy sohilida qadimda yashagan „Kavkaz“ xalqining nomidan boʻlsa kerak, deb taxmin qilinadi. Kavkaz atamasi dastlab mil.av. 479-yilda yunon dramaturgi Esxilning „Zanjirband Prometey“ tragediyasida qayd etilgan). Shimolda Kuma-Manich botigʻidan, janubda tabiiy geografik va geologik jihatdan shartli ravishda Kavkazorti respublikalarining Turkiya va Eron bilan boʻlgan davlat chegaralarigacha choʻzilgan. Maydoni 500 ming km2. Shimoliy Kavkaz va Kavkazorti boʻlinadi. Ular oʻrtasidagi chegara Katta Kavkazning Bosh (yoki Suvayirgʻich) tizmasidan oʻtadi.

Demografiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kavkaz davlatlarining aholi piramidalari
Armanistonning aholi piramidasi. 2016-yil
Gruziyaning aholi piramidasi. 2016-yil
Ozarbayjonning aholi piramidasi. 2016-yil

Mintaqada turli tillar va til oilalari mavjud. Hududda 50 dan ortiq etnik guruhlar yashaydi[5]. Kamida uchta til oilasi mintaqaga xosdir. Bundan tashqari, mintaqada Sharqiy slavyan, arman va osetin kabi hind-yevropa tillari va ozarbayjon, qoʻmiq va qorachay-bolqor kabi turkiy tillar soʻzlashadi. Rus tili eng muhim til sifatida Shimoliy Kavkazda ishlatiladi.

Shimoliy va janubiy Kavkaz xalqlari asosan shia musulmonlari, sunniy musulmonlar, sharqiy pravoslav xristianlar yoki arman nasroniylaridir.

Relyefi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Relyefi asosan, togʻlardan iborat. Taman yarimorolidan Apsheron yarimoroligacha Katta Kavkaz togʻlari choʻzilgan. Bu togʻlarning shimoliy etaklaridan Kuma-Manich botigʻigacha boʻlgan hudud Kavkazoldi deb ataladi. Katta Kavkazdan janub da Kolxida va Kura-Arake pasttekisliklari bor. Kavkazning janubi-sharqida burmali Tolish togʻlari (balandligi 2477 m gacha) va Lenkoran pasttekisligi joylashgan. Kavkaz janubining oʻrta va gʻarbiy qismlarini Kavkazorti togʻligi egallagan.

Kavkaz Oʻrta dengiz geosinklinal mintaqasiga kiradi. Orografiyasida Kavkazoldi yosh platformasi (plitasi), Katta Kavkaz megantiklinoriysi, Rioni-Kura togʻ oraligʻi bukilmalari zonasi va Kichik Kavkaz megantiklinoriysi ajralib turadi. Kavkazoldi plitasi shimoli-gʻarbiy qismining zamini tokembriy Ukraina kristalli massivining yer tagidagi janubi-sharqiy davomidir. Kavkazoldining qolgan qismi oʻrta paleozoy burmali zaminiga mansub. Kavkazoldi choʻkindi jinslar qoplami miotsengacha toʻplana borgan. Miotsen oxirida Stavropol qirlari koʻtarilib, Azov-Kuban botigʻini Terek-Kuma botigʻidan ajratib qoʻygan. Pliotsen oxirida Terek va Sunja tizmalarining antiklinal zonalari paydo boʻlgan. Katta Kavkaz markaziy qismining shimoliy yon bagʻri Kavkazoldi plitasining chekkasi boʻlib, bu yerda yangi tektonik harakatlar boʻlib turadi. Janubroqda Yon tizmaning intensiv gersin burmalanish zonasi Pshekish-Tirniauz yoriklari zonasidan ajralgan. Yanada janubroqda, bosh tizma zonasida gersin metamorfik majmuasi koʻtarilgan. Rioni-Kura togʻ oraligʻi bukilmalari zonasi va Kichik Kavkaz megantiklinoriysining zaminini yuqori tokembriy — quyi kembriy metamorfik majmuasi tashkil qilgan.

Foydali qazilmalari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kavkaz har xil foydali kazilmalarga boy. Bosh tizma va Katta Kavkazning janubiy yon bagʻrida, Kichik Kavkazda rangli metall konlari, Shimolda Osetiya-Alaniya, Gurjistonda qoʻrgʻoshin va rux, Kabarda-Balkariya va Zangezur (Armaniston)da mis va molibden, Ozarbayjonda temir rudasi, alunit, Tkibuli, Tkvarchelida toshkoʻmir, Chiaturada marganets konlari bor. Ozarbayjon, Checheniston-Ichkeriya, Ingushiya, Dogʻiston respublikalari, Krasnodar va Stavropol oʻlkalarida neft qazib olinadi. Kavkaz turli xil mineral suv, binokorlik materiallari va boshqa minerallarga boy.

Ekologiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Dog'istondagi Kavkaz togʻlarining koʻrinishi. Rossiya.

Kavkaz katta ekologik ahamiyatga ega hududdir. Mintaqa dunyoning 34 ta biologik xilma-xillik nuqtalari roʻyxatiga kiritilgan[6][7]. Bu yerda 6400 ga yaqin oliy oʻsimlik turlari mavjud. Ulardan 1600 tasi mintaqaga xosdir[8]. Hududning yovvoyi tabiatiga fors qoplonlari, qoʻngʻir ayiqlar, boʻrilar, bizonlar, marallar, burgutlar va qalpoqli qargʻalar kiradi. Kavkazda umurtqasizlar orasida 1000 ga yaqin oʻrgimchak turlari qayd etilgan[9][10]. Artropodlar biologik xilma-xilligining asosiy qismi Buyuk va Kichik Kavkaz tizmalarida joylashgan.

Kavkaz oʻrmon qoʻriqxonasi Gʻarbiy Osiyo (Yaqin Sharq) mintaqasidagi eng yirik hisoblanadi[11][12]. Hududda Sharqiy Osiyo, janubiy Yevropa va hatto Shimoliy Amerikada eng yaqin qarindoshlari boʻlgan oʻsimliklarning alohida relikt guruhlari koʻplab vakillari mavjud[13][14][15]. Mintaqaning 70 dan ortiq oʻrmon salyangozlari endemik hisoblanadi[16].

Iqlimi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kavkaz moʻtadil va subtropik iqlim mintaqasi chegarasida joylashgan. Yanvarning oʻrtacha darajasi Kavkazoldida —2, —5°, Gʻarbiy Kavkazorti (Kolxida pasttekisligi)da 4,5—6°, Sharqiy Kavkazorti (Kura-Araks va Lenkoran pasttekisligi)da 1—3,3°. Iyulning oʻrtacha darajasi gʻarbida 23—24°, sharqida 25—29°. Yillik yogʻin sharqida 200-400 mm, gʻarbida 1200-1800 mm. Gʻarbiy va Markaziy Kavkaz yon bagʻirlariga 2500 mm dan 4000 mm gacha yogʻin yogʻadi.

Katta Kavkazda muzliklar koʻp. Umumiy soni 2200 dan ziyod, maydoni 1428 km2. Kavkaz daryolari Kaspiy (Kura va irmogʻi Araks, Sulak, Terek, Kuma), Qora dengiz (Rioni, Inguri va b.) va Azov dengizlari (Kuban) havzalariga mansub. Kavkaz daryolarida koʻplab GESlar qurilgan (Kurada Mingechaur va Zemo-Avchala GESlar, Katta Kavkaz daryolarida Xrami, Rioni va boshqa GESlar bor). Eng yirik koʻli — Sevan.

Kavkazoldining tekislik landshaftlari moʻtadil mintaqaga, Kavkazorti esa subtropik mintaqaga kiradi. Gʻarbiy va Oʻrta Kavkazoldining landshaftlari dashtlardan iborat. Stavropol qirlarining balandroq qismlari, Mineralniye Vodi atroflari, Sunja tizmasining gʻarbiy qismlari va Katta Kavkazning qiya tekisliklarini oʻrmonli dasht egallagan. Sharqiy Kavkazoldida och tusli kashtan tuproqlardagi shuvoqli chala choʻl landshafti zonal landshaftdir. Kura-Araks pasttekisligining chala choʻllarida ondasonda shoʻrxok choʻllar ham uchraydi. Kolxida va Lenkoran pasttekisliklarida nam subtropik landshaftlar tarqalgan. Katta Kavkazning janubiy yon bagʻrining quyi qismi, Kichik Kavkazning shimoliy yon bagʻri va Tolish togʻlarida subtropik oʻrmon landshaftlari bor. Kavkaz togʻlarida togʻ-oʻrmon landshaftlari hukmron. Sharqiy Kavkaz (Dogʻiston) va, qisman, Markaziy Kavkaz, Armaniston togʻligining lava platolari va tekisliklarida togʻ-dasht landshaftlari uchraydi. Katta Kavkazning eng baland choʻqqilarida glyasialnival landshaftlari tarqalgan.

Kavkazda Kavkaz, Teberda, Ritsa, Dilijon va bshqa qoʻriqxonalar bor. Kavkazda Rossiya Federatsiyasi hududining bir qismi, Ozarbayjon, Armaniston, Gruziya, Turkiyaning sharqiy va Eronning shimoli-gʻarbiy qismi joylashgan. Kavkazda yirik kurort rayonlari, Kavkaz Mineral Suvlari, Qora dengiz boʻyi kurortlari, turizm va alpinizm markazlari bor.[17]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Russia, Geography“. The World Factbook. Central Intelligence Agency. Qaraldi: 2016-yil 22-fevral.
  2. ↑ "Caucasus - region and mountains, Eurasia". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/place/Caucasus. "West of the Kura-Aras Lowland rises the Lesser Caucasus range, which is extended southward by the Dzhavakhet Range and the Armenian Highland, the latter extending southwestward into Turkey." <!--->
  3. ↑ „The languages of the Caucasus“. Language Log. Qaraldi: 2021-yil 7-yanvar.
  4. ↑ V chastnosti, universitet v Karse nazivaetsya Kavkazskim universitetom — sm. Kavkazskiy universitet v Karse, ofitsialniy sayt (Wayback Machine saytida 2014-11-28 sanasida arxivlangan). Kars, Ardagan i Shavshat (na r. Kure, Armyanskoe [Zakavkazskoe] nagore) bili prisoedineni i vxodili v sostav Rossiyskoy imperii v rezultate Russko-Tureskoy voyni 1877—1878 godov (Территориально-политическая экспансия России) Armyanskoe nagore — skladchato-glibovoe i vulkanicheskoe yujnoe Kavkazskoe nagore [otnosyaщeesya k gornoy strane Kavkaz], raspolojennoe v predelax SSSR (nine Gruzii, Armenii, Azerbaydjana), Tursii i Irana, v verxovyax Kuri i v verxnem i srednem techenii Araksa, to est ono prostiraetsya ot Chyornogo vplot do Kaspiyskogo morya po bivshey gosgranitse SSSR (po obe storoni, prakticheski parallelno Bolshomu i Malomu Kavkazu). S severa ego okaymlyaet Maliy Kavkaz, s yuga — Armyanskiy Tavr i Kurdistanskie gori; na zapade Armyanskoe nagore postepenno slivaetsya s Anatoliyskim, na vostoke — s Iranskim ploskogoryami. K Armyanskomu nagoryu otnosyatsya ozera Sevan, Van; g. B. Ararat, Sebelan, Syupxan, g. Aragats, Karskoe ploskogore, Karadag… Takim obrazom, k Kavkazu (Kavkazskim goram) otnosyatsya ne tolko severo-vostochnie i vostochnie rayoni Tursii (mesta rasseleniya gruzin i lazov (samonazvanie — chani), a takje armyan), no i severo-zapadnie oblasti Irana (Iranskogo Azerbaydjana).
  5. ↑ "Caucasian peoples". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/eb/article-9021862/Caucasian-peoples. 
  6. ↑ Zazanashvili N, Sanadiradze G, Bukhnikashvili A, Kandaurov A, Tarkhnishvili D. 2004. Caucasus. In: Mittermaier RA, Gil PG, Hoffmann M, Pilgrim J, Brooks T, Mittermaier CG, Lamoreux J, da Fonseca GAB, eds. Hotspots revisited, Earth’s biologically richest and most endangered terrestrial ecoregions. Sierra Madre: CEMEX/Agrupacion Sierra Madre, 148-153
  7. ↑ „WWF – The Caucasus: A biodiversity hotspot“. panda.org. 2013-yil 8-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 2-avgust.
  8. ↑ „Endemic Species of the Caucasus“.
  9. ↑ „A faunistic database on the spiders of the Caucasus“. Caucasian Spiders. 2009-yil 28-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 17-sentyabr.
  10. ↑ Chaladze, G.; Otto, S.; Tramp, S. (2014). "A spider diversity model for the Caucasus Ecoregion". Journal of Insect Conservation 18 (3): 407–416. doi:10.1007/s10841-014-9649-1. ISSN 1366-638X. 
  11. ↑ van Zeist W, Bottema S. 1991. Late Quaternary vegetation of the Near East. Wiesbaden: Reichert.
  12. ↑ Tarkhnishvili, D.; Gavashelishvili, A.; Mumladze, L. (2012). "Palaeoclimatic models help to understand current distribution of Caucasian forest species". Biological Journal of the Linnean Society 105: 231–248. doi:10.1111/j.1095-8312.2011.01788.x. 
  13. ↑ Milne RI. 2004. „Phylogeny and biogeography of Rhododendron subsection Pontica, a group with a Tertiary relict distribution“. Molecular Phylogenetics and Evolution 33: 389-401.
  14. ↑ Kikvidze Z, Ohsawa M. 1999. „Adjara, East Mediterranean refuge of Tertiary vegetation“. In: Ohsawa M, Wildpret W, Arco MD, eds. Anaga Cloud Forest, a comparative study on evergreen broad-leaved forests and trees of the Canary Islands and Japan. Chiba: Chiba University Publications, 297-315.
  15. ↑ Denk T, Frotzler N, Davitashvili N. 2001. „Vegetational patterns and distribution of relict taxa in humid temperate forests and wetlands of Georgia Transcaucasia“. Biological Journal of the Linnean Society 72: 287-332.
  16. ↑ Pokryszko B, Cameron R, Mumladze L, Tarkhnishvili D. 2011. „Forest snail faunas from Georgian Transcaucasia: patterns of diversity in a Pleistocene refugium“. Biological Journal of the Linnean Society 102: 239-250
  17. ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Kavkaz&oldid=5160776" dan olindi