Yevrosiyo

Yevrosiyo
Maydoni	55,000,000 km²
Aholisi	5,262,489,285 (19-noyabr 2017)
Aholi zichligi	93/km2
Etnoxoronim	Yevrosiyolik
Davlatlar	~93 ta
Vaqt mintaqalari	UTC−1 dan UTC+12gacha
Yirik shaharlar	Xitoy Beijing ; Shanxay; Hong Kong; Dhaka; Karachi; New Delhi; Mumbay; Jakarta ; Surabaya ; Istanbul ; Tehron; Parij ; Brussel; Berlin; Frankfurt; Belgrad; Bagʻdod ; Damascus ; Athens ; Rim ; Tokyo; Pxenyan; Seul; Amsterdam ; Kuala Lumpur ; Manila; Warsaw; Moskva ; Sankt-Peterburg ; Singapur; Riyadh ; Barselona; Madrid ; Bangkok; Dubay; London; Toshkent ;

Yevrosiyo, Yer sharidagi eng katta materik boʻlib, tarkibi Yevropa va Osiyo qitʼalaridan iborat.^[3]^[4] Yer maydoni 55 million km², shundan 2,75 million km²'i orollar hisoblanadi. Materikning uzunligi gʻarbdan sharqqa 16 ming km, eni shimoldan janubga 8 ming km. Yevrosiyoning materikdagi eng chekka nuqtalari shimolda Chelyuskin burni, janubda Piay burni, gʻarbda Roka burni, sharqda Dejnev burni. Yevrosiyoga Yer sharidagi quruqlikning 36,6%'i toʻgʻri keladi, materikda Yerdagi jami aholining qariyb 74%'i yashaydi. Aholisi 5,2 milliard kishi (19-oktabr 2017).^[5]^[6]

Yevrosiyoning janubi-sharqidagi bir qancha orollar janubiy yarimsharda joylashgan. Yevrosiyoni gʻarbdan Atlantika okeani, shimoldan Shimoliy Muz okeani, janubdan Hind okeani, sharqdan Tinch okeanlari va ularning chekka dengizlari oʻrab olgan. Yevrosiyo eng qadimgi madaniyat maydonidir. Yevrosiyoning iqtisodiy va maʼnaviy taraqqiyotida Yevrosiyo materigining turli qismlarini bogʻlovchi „Buyuk Ipak yoʻli“ning ahamiyati katta boʻlgan. Quruqlikning yaxlitligi, koʻpgina iqlimiy jarayonlarning umumiyligi, organik dunyo taraqqiyotining va boshqa tabiiy tarixiy hodisalarning oʻxshashligi Yevropa bilan Osiyoni yagona nom Yevrosiyo deb atashga imkon beradi. „Yevrosiyo“ tushunchasi geologiya va geografiya fanlariga 1883-yilda E. Zyuss tomonidan kiritildi.^[7]

Yevroosiyo yer yuzasidagi eng katta eng baland materik (8848). Shimoliy yerimsharning sovuqlik qutbi mavjud. Yevroosiyo hududida sakkiz minglik 14 ta choʻqqining barchasi joylashgan. Qor chizigʻi eng balanddan oʻtgan joy balandlik qutbi (6400 m,Markaziy Tibet) shu yerda. Eng chuqur va eng katta koʻli bor, eng uzun lianalar (300) ham shu yerda oʻsadi.

Geografik oʻrni[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yevroosiyo materigi Shimoliy yarimsharda toʻliq joylashgan (Malayya arxipelagining ayrim orollari ekvatordan janubda). Yevropa atamasi qadimgi finikiyaliklarning (assiriya) Yerep — gʻarb va Osiyo atamasi Osu esa sharq soʻzlaridan kelib chiqqan. Yevroosiyo materigi sharqda Bering boʻgʻizi orqali Shimoliy Amerikadan gʻarbda Gibraltar boʻgʻizi uni Afrikadan ajratib turadi. Yevroosiyoning Atlantika va Tinch okean qirgʻoqlari kuchli parchalangan. Materik atrofida minglab orol va koʻplab yarimorollar joylashgan.

Oʻrganilish tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yevroosiyo eng qadimgi svilizatsiya markazi hisoblanadi. Materik toʻgʻrisidagi dastlabki geogrfik maʼlumotlar qadimgi faylasuf, tabiatshunos allomalardan Gerodot (er. Av. 485-425 -yillar) Geraklit , Strabon, Aflotun, Ptolomey va boshqalarning asarlarida berilgan. Yevroosiyoning ichki oʻlkalarini oʻrganishda Muhammad ibn Muso al-Xorazmiyning (783-850-y.) boshchiligida 70 ga yaqin olimlar Jahon xaritalarini tuzishgan. Zahiriddin Bobur Boburnoma asarida Oʻrta Osiyo, Eron, Afgʻoniston, Hindiston hududining aholisi, xoʻjaligi haqida qimmatli malumotlar yozib qoldirgan.

Geologik tuzilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Geologik jihatdan Yevroosiyo qadimgi mustahkam platformalardan va ularni tutashtiruvchi turli yoshdagi burmali mintaqalardan tashkil topgan. Qadimgi Lavraziya materigining parchalanishidan Yevroosiyo va Shimoliy Amerika ajralgan (65 million yil muqaddam). Hozirgi vaqtda Yevroosiyo materigida ikkita faol geosinklinal mintaqa bor: Alp-Himolay va Tinch okean olovli halqasi. Bu mintaqalarda harakatdagi vulqonlar, dahshatli zilzilalar tez-tez boʻlib turadi.Bu mintaqa togʻlari yosh, burmali, palaxsali togʻlar boʻlib, baʼzi joylarda zanjirli tizimlarni (Alp-Himolay), boshqa joyda togʻ tugunlarini (masalan Tibet, Pomir) hosil qiladi. Alp-Himolay geosinklinal mintaqasining Oʻrta dengiz qismida Etna, Strombolli, Vezuviy kabi harakatdagi vulqonlar, bizning oʻlkmiz — Oʻrta va Janubi-Sharqiy Osiyoda halokatli zilzilalar (Ashxobod — 1948, Toshkent — 1996, Hindukush — 2002, Eron — 2003 ba b.) bor. Bular yer poʻstining faolligidan dalolat beradi.

Tuproqlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Caption text
Tabiat zonalari	tuproqlari
Arkrika sahrolari zonasi	-
Tundra zonasi	tundra-gleyli, torfli-gleyli
Oʻrmon tundra zonasi	podzolli-gleyli, torfli-podzolli, botqoq
Tayga zonasi	podzol
Aralash oʻrmonlar zonasi	chimli-podzol
Keng bargli oʻrmonlar zonasi	qoʻngʻir oʻrmon
Oʻrmon-dasht va dasht	sur-qoʻngʻir, qora
Chalachoʻl zonasi	qoramtir kashtan, tipik kashtan, och kashtan
Choʻl zonasi	qumoq, shoʻrxok sur qoʻngʻir, och boʻz
Subtropik oʻrmonlar va butazorlar	jigarrang
Ekvatorial nam oʻrmonlar zonasi	ferralit-laterit
Himolay togʻlaridagi botqoqlashgan changalzorlar balandlik mintaqasi	qorabalchiq-botqoq
Himolay togʻlaridagi tropik nam oʻrmonlar balandlik mintaqasi	ferralit
Himolay togʻlaridagi subekvatorial doimiy yashil oʻrmonlar balandlik mintaqasi	oʻrmon-qoʻngʻir
Himolay togʻlaridagi igna bargli oʻrmonlar balandlik mintaqasi	chala-podzol
Himolay togʻlaridagi baland boʻyli subalp va past boʻyli alp oʻtloqlari balandlik mintaqasi	togʻ-oʻtloq
Alp togʻlari	podzol, qoʻngʻir
Gʻarbiy Sibir tabiiy geografik oʻlkasi	tundra-gleyli, podzol, botqoq, unumdor qora
Sharqiy Sibir tabiiy geografik oʻlkasi	tundra gleyli, torfli gleyli, botqoq, podzol
Buyuk Xitoy teksligi	unumdor qoʻngʻir
Old Osiyo tabiiy geografik oʻlkasi	och kashtan, qoʻngʻir va och jigarrang, oʻrmon qoʻngʻir, togʻ podzol
Himolay togʻlarida subtropik doimiy yashil oʻrmonlar balandlik mintaqasi	oʻrmon-qoʻngʻir

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ „Population of Europe (2018) - Worldometers“. www.worldometers.info. Qaraldi: 31 mart.
↑ „Population of Asia (2018) - Worldometers“. www.worldometers.info. Qaraldi: 31 mart.
↑ Nield, Ted „Continental Divide“. Geological Society. Qaraldi: 8-avgust 2012-yil.
↑ „How many continents are there?“. National Geographic Society. — „By convention there are seven continents: Asia, Africa, North America, South America, Europe, Australia, and Antarctica. Some geographers list only six continents, combining Europe and Asia into Eurasia. In parts of the world, students learn that there are just five continents: Eurasia, Australia (Oceania), Africa, Antarctica, and the Americas.“. 16-iyul 2019-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 27-iyul 2017. Arxivlandi 2019-07-16 Wayback Machine saytida.
↑ „Population of Europe (2018) - Worldometers“. www.worldometers.info. Qaraldi: 30-mart 2018-yil.
↑ „Population of Asia (2018) - Worldometers“. www.worldometers.info. Qaraldi: 30-mart 2018-yil.
↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Geografiya fanidan maʼlumotnoma. Akademnashr — 68 bet. ISBN 978-9943-6362-4-8.
The Dawn of Eurasia: On the Trail of the New World Order by Bruno Maçães, Nashriyot: Allen Lane
D. Lane, V. Samokhvalov, The Eurasian Project and Europe Regional Discontinuities and Geopolitics, Palgrave: Basingstoke (2015)
V. Samokhvalov, The new Eurasia: post-Soviet space between Russia, Europe and China, European Politics and Society, Volume 17, 2016 – Issue sup1: The Eurasian Project in Global Perspective (Jurnal boshsahifasi)