Muhammad Shayboniy

Muhammad Shayboniy
Muhammad Abulfath Shayboniy
Taxallus:	Shayboniyxon
Tavallud sanasi:	1451-yil
Vafot sanasi:	1510-yil 12-dekabr
Kasb:	Xon
Yoʻnalish:	Nazm
Janr:	Gʻazal

Muhammad Shayboniy (1451-yil—1510-yil 12-dekabr, Marv) — taniqli oʻzbek shoiri, davlat arbobi, oʻzbekxonlar sulolasining asoschisi, „hazrati imomuz-zamon xalifatur-rahmon“ (zamona imomi va xalifasi) unvoniga erishgan. Muhammad Shayboniy Shayboniylar deb ataluvchi yirik sulolaning asoschisidir.

Shayboniyxon, Sulton Muhammad Shayboniyxon (1451— 1510) — shayboniylar sulolasi asoschisi. Abulxayrxonning nabirasi, Shohbudogʻ sultonning oʻgʻli. Abulxayrxon unga Shohbaxt deb laqab qoʻygan. Otasining erta vafotidan soʻng, bobosining qaramogʻida qolgan Sulton Muxammad Shaybon Boyshayx otaligʻida voyaga yetgan. U 15-asr 80 yillarida Abulxayrxon vafotidan soʻng Dashti Qipchoqning asosiy hududida oʻz hukmronligini oʻrnatmoqchi boʻlgan. Shayboniy 1490 yillardan oʻzaro kurashlar va ichki nizolar tufayli tobora zaiflashib borayotgan Temuriylar hududi boʻlgan Movarounnaxrda ham oʻz hukmronligini oʻrnatish uchun harakat boshlagan. 15-asr oxiri — 16-asr boshlarida Movarounnahrga qilgan yurishlari natijasida hokimiyat boshqaruvi uning qoʻliga oʻtgan.

Buxoro hukmdorlari

1428 — 1468 Abdulxayr 1501 — 1510 Muhammad Shayboniy 1510 — 1530 Koʻchkunchi 1530 — 1533 Abu Said 1533 — 1539 Ubaydulla I 1539 — 1540 Abdulla I 1540 — 1552 Abdullatif 1552 — 1556 Navroʻz Ahmad 1556 — 1583 Pirmuhammad 1583 — 1598 Abdulla II 1598 — 1599 Abdulmoʻmin 1599 — 1601 Pirmuhammad II 1601 — 1605 Boqimuhammad 1605 — 1608 Valimuhammad 1608 — 1650 Imomquli 1640 — 1647 Nodirmuhammad 1645 — 1680 Abdulaziz 1680 — 1702 Subhonquli 1702 — 1711 Ubaydulla II 1711 — 1747 Abulfayz 1756 — 1758 Muhammad Rahim 1758 — 1785 Doniyolbiy Otaliq 1785 — 1800 Shohmurod 1800 — 1826 Haydar 1826 — 1826 Husayn 1826 — 1827 Umar 1827 — 1861 Nasrulla 1861 — 1885 Muzaffaruddin 1885 — 1911 Said Abdulahad 1911 — 1919 Said Olim

U o'zbek, fors tillarida gʻazal, ruboiylar ham bitgan. Uning ana shu gʻazal, ruboiylaridan ayrimlari va „Baxrul xudo“ nomli dostoni, oʻgʻli Temur sultonga atab yozgan pandnasihatlardan iborat kitobi (yagona nusxasi Turkiyada saklangan) bizgacha yetib kelgan. Shayboniy Turkistonning Sigʻnoq, Sabron, Yassi shaharlarini ham oʻz qoʻl ostiga kiritgan. 1504 yil Hisor, Qunduz, Badaxshon, Balx, 1505 yilda Xorazm, 1507 yilda Hirot ham Shayboniy qoʻl ostiga oʻtgan. Keyinroq Eronning Mashhad va Tuye shaharlarini ham egallagan. 1510 yilda Marv yaqinidagi Mahmudobod qishlogʻida Eron shoh Ismoil Safaviyning 12 ming kishilik askari bilan Shayboniy qoʻshini oʻrtasidagi jangda uning qoʻshinlari magʻlubiyatga uchragan va shahrining oʻzi ham halok boʻlgan. Uning boshsiz tanasi Samarqanddagi Baland Sufaga dafn qilingan. Baland Sufa Registon maydonida Tillakori va Sherdor madrasalari oʻrtasidagi burchakda joylashgan boʻlib, bu yerga keyinchalik boshqa shayboniylar ham dafn etilgan (qarang Shayboniylar daxmasi).

Adabiyot

• Istoriya Uzbekistana, t. 3, Bartold V.V., Sheybanidi Sochineniya, t. 2 (ch.2), M., 1964.

Roziya Mukminova.

Hayoti

Buxoroda tugʻilgan, mashhur hukmdor Abulxayrxonning nabirasi. 1501—1507 yillarda Turkistonda markazlashgan davlat qurdi. Saroy adabiyotining mavqeini yaxshilashga uringan. U haqda „Tarixi gizida yoki Nusratnoma“, Binoiyning „Shayboniynoma“, Hasanxoja Nisoriyning „Muzakkiri ahbob“, Muhammad Haydarning „Shayboniynoma“ va „Boburnoma“ asarlarida maʼlumotlar bor. Alisher Navoiy ham oʻzining „Majolisun-nafois“ asarida shoir asarlari haqida maʼlumot beradi.

Ijodi

Oʻzbek Adabiyoti
	•Milodiy VII asrgacha •VIII-XIII asrlar (Qadimgi) •XIV-XV asrlar (Temuriylar davri) •XVI-XIX asrlar (Mumtoz) •XIX-XX asrlar (Milliy uygʻonish) •1905-30 yillar (Jadid davri) •1930-80 yillar (Sovet davri) •1990 yillaridan keyin (Mustaqillik)
Oʻzbekiston Yozuvchilar Uyushmasi

„Devon“ tartib bergan, u Istanbulda Tirqori saroyi muzeyida saqlanadi, undan koʻchirilgan nusxa OʻzMU Oʻzbek mumtoz adabiyoti kafedrasining qoʻlyozmalar jamgʻarmasida mavjud.

Shoir ijodi yuzasidan xorijiy olimlar F.Koʻprulu, Y.Ekman, O.Akbiyik, Yo.Qorasovning tadqiqotlari maʼlum. Oʻzbek olimlari E.Axmadxoʻjaev va I.Bekjon uning „Bahrul-hudo“ nomli qasidasini topishdi. Aspirant Sharipova M. „Shayboniy gʻazallari poetikasi“ mavzuida nomzodlik dissertatsiyasi (ilm.rahbar prof. H.Boltaboev) tayyorlamoqda.

Ilmiy adabiyot

• Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. — T.: Oʻqituvchi, 1994;
• Fitrat. XVI asrdan soʻngra oʻzbek adabiyotiga umumiy bir qarash. Kitobda: Tanlangan asarlar. 2-jild. — T.: Maʼnaviyat, 2000.
• A.Ibrohimov. Bizkim, oʻzbeklar… -T.: Sharq, 1999. B.29-46.