Amedi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Amedi

ئامێدی
Shahri
Skyline of Amedi
37°5′30.8″N 43°29′13.2″E / 37.091889°N 43.487000°E / 37.091889; 43.487000 G OKoordinatalari: 37°5′30.8″N 43°29′13.2″E / 37.091889°N 43.487000°E / 37.091889; 43.487000 G O
Mamlakat Iroq
Mintaqa Duhok gubernatorligi
Tuman Duhok
Amadiya tumani
Asos solingan mil.avv 3000-yil
Markazi balandligi 1200 m
Aholisi
11 000
Pochta indeks(lar)i 42008
Amedi xaritada
Amedi
Amedi

Amedi yoki Amadiya (kurdcha: ئامێدی[1][2], arabcha: العمادية, Lishanid Noshan[3]) Iroq Kurdiston viloyatining Duhok gubernatorligidagi shaharcha hisoblandi[4]. U kengroq Katta Zab daryosi vodiysida mesa ustiga quriladi.

Etimologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ibn al-Asirning soʻzlariga koʻra, arabcha “Amadiyya” nomi 1142-yilda u yerda qalʼa qurgan Imodaddin Zengiy nomi bilan atalgan. Boshqa bir nazariyaga ko'ra, bu ism Imod ad-Davla sharafiga nomlangan degan tahminlar ham mavjud[4].

Professor Jeffri Shuxmanning so‘zlariga ko‘ra, Amedi kelib chiqishi hurriy yoki urartiyaliklarga borib taqaladi[5].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ilk bronza davridan to miloddan avvalgi XVI asrgacha mitannilar nazorati ostiga o'tgunga qadar Amedi viloyati Kurdaning bir qismi bo'lgan. U qisman semit tilida gapirishgan Subartu boshchilik qilgan qabila nazorati ostida bo'lgan[6][7]. Mittani hukmronligi davrida bu hudud aholisi Zubariylar nomi bilan tanilgan[8][9][10][11].

Mittani qulagandan keyin Amedi Nairi va Barzoniylar bilan jang qilgandan keyin miloddan avvalgi XI asrda Oʻrta Ossuriya imperiyasi vakili Ashurnasirpal I tomonidan bosib olingan[12].

Ossuriya imperiyasi qulagandan keyin Amedi viloyati Midiya hukmronligi ostiga oʻtdi. Miloddan avvalgi IV asrda Ksenofont bu hududdan o'tayotganda uning aholisini Midiya deb atagan[13]. Keyinchalik Amedi hududi Media Magna nomi bilan Ahamoniylar imperiyasi tarkibiga kiritilgan. Parfiya imperiyasi hukmronligida Amedi viloyati Barchan (Barzan) tumani tarkibiga kiradi[14]. Oxir-oqibat u 640-yillarda Tikrit, Mosul va Saharzorda kurdlarni yengib, musulmonlar tomonidan istilo qilinguncha, Adiabene tumanida Sosoniylar imperiyasining ajralmas qismiga aylandi[15].

Keyin, bir necha asrlar davomida, VII asrdagi Abbosiy inqilobidan so'ng, u mintaqadagi eng boy oilalardan biri sifatida tanilgan qirollik Abbosiylar sulolasi tomonidan boshqarilgan[16].

Amedi Masihga da'vogar Devid Alroyning tug'ilgan joyi bo'lgan. 1163-yilda, Jozef Ha-Kohenning Emek ha-Baka asariga ko'ra, yahudiy aholisi mingga yaqin oilani tashkil etgan va yong'oq bilan savdo qilishgan. Alroy shaharga qarshi qo'zg'olon ko'tardi, ammo bu jurushda mag'lubiyatga uchradi va o'ldirildi[17]. Ispaniyalik yahudiy tarixchisi Sulaymon ibn Verga (1450–1525) Alroy davridagi Amedi yahudiylarni boy va baxtli qilib ko‘rsatgan[18].

Amedi 1376-yildan 1843-yilgacha yarim avtonom Bahdinaning qarorgohi edi. Amedi shahridagi Qubaxon maktabi xarobalari bor, u Sulton Husayn Valiy Bahdiniy (1534-1576) davrida islom ilmlarini o‘rganish uchun asos solingan[19][20]. Kichkina shaharchada Hizqiyoga tegishli ibodatxona va qabr xarobalari ham bor. Shaharning timsollaridan biri XII asrga oid va mintaqadagi eng qadimgi va eng katta Amedi masjididir.

1760-yilda dominikanlik Leopoldo Soldini hamkasbi Mauritsio Garzoni bilan Amedi shahrida Kurdiston uchun missiya tashkil qilishadi[21]. Garzoni u yerda oʻn toʻrt yil yashab, 4600 soʻzdan iborat italyancha-kurdcha lugʻat va grammatika ishlab chiqadi. Lug'at asosiy missiya hisoblangan, chunki u kurd tili grammatikasi va tilini o'rganish bo'yicha birinchi tadqiqotni ifodalaydi, shuning uchun Garzoni ko'pincha "kurdologiyaning otasi" deb ataladi[21] [22] [23]. 1907-yilda aholi soni 6000 kishini tashkil etdi, ulardan 2500 nafari kurdlar, 1900 nafari yahudiylar va 1600 nafari xaldeylik katolik ossuriyaliklar edi[24].

Mustaqil Kurdiston uchun Sevr shartnomasi qoidalari (1920-yil)

Geografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Iqlimi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amedinining yozi issiq, O'rta yer dengizi iqlimiga ega ( Köppen iqlim tasnifi : Csa) va qishi nam hisoblanadi. Iroqning eng shimoliy shahri bo'lib, bu mamlakatning eng yumshoq iqlimli yirik shahridir. Qishda vaqti-vaqti bilan qor yog'ib turadi.

Amedi iqlimi
Koʻrsatkich Yan Fev Mart Apr May Iyun Iyul Avg Sen Okt Noy Dek Yil
Oʻrtacha maksimal, °C 6,2 7,8 12,1 17,8 25,1 31,9 36,3 36,2 32,2 24,4 15,4 8,4 21,2
Oʻrtacha minimal, °C −2,4 −1,3 2,4 7,2 12,5 17,4 21,4 20,9 16,8 10,9 5,0 0,0 9,2
Yogʻingarchilik meʼyori, mm 126 176 156 128 56 0 0 0 1 32 96 126 897
Manba: World Weather Online[25]

Galereya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Taniqli odamlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Tahsin Taha
  • Ali Tatar

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Andoza:Wikivoyage-inline

  1. „Li sînorê Gare 12 gund ji ber bombebaranên Tirkiyê hatine valakirin“ (ku). Rûdaw. Qaraldi: 2019-yil 18-dekabr.
  2. „ئامێدی | كوردستانی سەرسوڕهێنەر- وێبسایتی فەرمی دەستەی گشتی گەشت و گوزار“. bot.gov.krd. Qaraldi: 2019-yil 18-dekabr.
  3. Greenblatt, Jared. The Jewish Neo-Aramaic Dialect of Amədya (en). BRILL, 2010 — 56 bet. ISBN 978-90-04-19230-0. 
  4. 4,0 4,1 Streck, M. (1965). "ʿAmādiya". Encyclopedia of Islam Second Edition. doi:10.1163/1573-3912_islam_SIM_0575. 
  5. Szuchman, Jeffrey (2009-11-01). "Bit Zamani and Assyria" (en). Syria. Archéologie, art et histoire (86): 55–65. doi:10.4000/syria.511. ISSN 0039-7946. http://journals.openedition.org/syria/511. 
  6. Mieroop, Marc Van De. King Hammurabi of Babylon: A Biography (en). John Wiley & Sons, 2008 — 51 bet. ISBN 978-0-470-69534-0. „King of Elam to King of Kurda in 1770s BCE: Keep Subartu under your control and don’t give troops to the prince of Babylon. Send a message to Zimri-Lim of Mari that also he should give none to the prince of Babylon.“ 
  7. Michael C. Astour.. Hisotory of Ebla, in "Eblaitica". Eisenbrauns, 1987 — 98 bet. ISBN 9781575060606. „According to the renowned Assyriologists Charpin & Durand: for the Old Babylonian kings, Subartu is neither Assur nor Ekallatum but the agglomeration of the little city-kingdoms.“ 
  8. Samuel Alfred Browne Mercer & Frank Hudson Hallock. The Tell El-Amarna Tablets. (AMS Press, 1983), V.1 — 341 bet. 
  9. Gadd, C. J. (1940). "Tablets from Chagar Bazar and Tall Brak, 1937-38". Iraq 7: 22–66. doi:10.2307/4241663. ISSN 0021-0889. https://www.jstor.org/stable/4241663. 
  10. Mallowan, M. E. L. (1937). "The Excavations at Tall Chagar Bazar and an Archaeological Survey of the Habur Region. Second Campaign, 1936". Iraq 4 (2): 91–177. doi:10.2307/4241610. ISSN 0021-0889. https://www.jstor.org/stable/4241610. 
  11. Kazanjian, Garabet, "The Hurrians in the Ancient Near East", Dept. of History and Archaeology, A.U.B, 1969.. „"Zubari undoubtedly means Mitanni, Subartu, or Hurri"“ 
  12. Luckenbill, Daniel David. Ancient Records of Assyria and Babylonia, Volume I: Historical Records Of Assyria From The Earliest Times To Sargon (en). Histories & Mysteries of Man, 1989 — 140, 141, 184 bet. „"against the Nairi lands I marched. The city of Barzani their property, their goods, their oxen, their sheep (to tells and) ruins I turned. The head(s) of their fighters (I smashed), of the Nairi lands; horses, donkeys.. Barzani I burned with fire, I devastated, I destroyed, to mounds and ruins [I turned it]... From the pass of the mountain of Amadani I went forth unto the city of Barzanishtun. Unto the city of Damdammusa, the stronghold of Hani of Zamani, I drew nigh. I stormed the city; my warriors flew like birds against them. 600 of their fighting men I struck down with the sword, I cut off their heads. 400 men I took alive, 3,000 prisoners I brought out. That city I took for my own possession. The living men and the heads I carried to Amedi, his royal city, I made a pillar of heads in front of his city gate, the living men I impaled on stakes round about his city. I fought a battle within his city gate, I cut down his orchards. From the city of Amedi I departed. I entered the pass of the mountain of Kashiari (and) of the city of Ahabr &, wherein none among the kings, my fathers, had set foot, or had made an expedition thereto."“ 
  13. Joseph, John. The Modern Assyrians of the Middle East: A History of Their Encounter with Western Christian Missions, Archaeologists, and Colonial Powers (en). BRILL, 2000 — 8 bet. ISBN 978-90-04-11641-2. 
  14. Mclachlan, Keith. The Boundaries of Modern Iran (en). Routledge, 2016-11-10. ISBN 978-1-315-39936-2. 
  15. Houtsma, M. Th. E. J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913-1936 (en). BRILL, 1993 — 1136 bet. ISBN 978-90-04-09790-2. 
  16. Wright, George Newenham. A New and Comprehensive gazetteer, Volume 1. T. Kelly, 1834. 2009-yil 12-sentyabrda qaraldi. 
  17. „Jewish Encyclopedia“ (1906). Qaraldi: 2009-yil 12-sentyabr.
  18. Lenowitz, Harris. The Jewish Messiahs: From the Galilee to Crown Heights, 1906. ISBN 9780195348941. 2009-yil 12-sentyabrda qaraldi. 
  19. „the Ancient Qobahan School | General Directorate of Tourism / Duhok“. duhoktourism.org. Qaraldi: 2021-yil 6-fevral.
  20. Alnumman, Raeed. (2017).. "ROOTING OF QUBAHAN SCHOOL AN ANALYTICAL STUDY TO ARCHITECTURAL ITEMS (SPATIAL CONFIGURATION AND FORMALITY ELEMENT OF INTERIOR FACADES OF QUBAHAN SCHOOL).". The Journal of the University of Duhok. 20. 26-41. 10.26682/Sjuod.2017.20.1.4.. https://www.researchgate.net/publication/319200640. 
  21. 21,0 21,1 Filoni, Fernando. The Church in Iraq (en). CUA Press, 2017 — 64 bet. ISBN 978-0-8132-2965-2. 
  22. Borbone, Pier Giorgio. Linguistic and oriental studies in honour of Fabrizio A. Pennacchietti. Otto Harrassowitz Verlag, 2006 — 293 bet. ISBN 978-3-447-05484-3. 
  23. Bois, Thomas. The Kurds. Khayats, 1966 — 79 bet. 
  24. „Catholic Encyclopaedia“. Appleton (1907). Qaraldi: 2009-yil 12-sentyabr.
  25. „Weather averages for Amadiya“. World Weather Online. Qaraldi: 2014-yil 6-sentyabr.