Kontent qismiga oʻtish

Najaf

Koordinatalari: 32°1′44.224″N 44°20′22.636″E / 32.02895111°N 44.33962111°E / 32.02895111; 44.33962111
Vikipediya, erkin ensiklopediya
Najaf

ٱلنَّجَف
Yirik shahar
32°1′44.224″N 44°20′22.636″E / 32.02895111°N 44.33962111°E / 32.02895111; 44.33962111
Mamlakat Iroq
Aholisi
 (2019-yil)
 847 000
Vaqt mintaqasi UTC+3
Najaf xaritada
Najaf
Najaf

Najaf (arabcha: ٱلنَّجَف‎‎) yoki An-Najaf al-Ashraf (arabcha: ٱلنَّجَف ٱلْأَشْرَف‎‎) Iroq poytaxti Bagʻdod shahridan 160 km janubda joylashgan shahar. Furot daryosining oʻng sohilida. 2019-yil holatiga aholisi 847 000 kishi [1]. Najaf muhofazasining maʼmuriy markazi. Najaf shialarning eng muqaddas shaharlari va uning maʼnaviy poytaxtlaridan biri hisoblanadi. Hozirda ham Iroqdagi shia siyosiy hokimyatining asosiy markazi boʻlib qolmoqda [7]. Shaharga 8-asr oʻrtalarida asos solingan. 11-asrda devor bilan oʻralgan. Najaf — shialarning muqaddas shaharlaridan. Najafda xalifa Ali masjid-maqbarasi (Abbosiylar davrida qurilgan) bor[8]. Bu yerda, shuningdek, dunyodagi eng katta qabristonlardan biri Vodiy as-salom joylashgan. Qabriston shialarning asosiy ziyoratgohlaridan biri hisoblanadi

Etimologiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Arab leksikografi Ibn al-Manzurning fikricha, "najaf" (نجف) soʻzi to‘rtburchak, atrofida suv to‘plangan balandlik, biroq suv ushbu balandlikkacha chiqa olmaydigan joy degan maʼnoni bildiradi. Biroq suv ushbu balandlikkacha chiqa olmaydi [9]. Shayx as-Sodiq Imom Sodiq (a.s.)dan kelgan hadisga tayanib, “Najaf” so'zi “nay dengizi quridi” ma’nosini bildiradigan “nay jaff” iborasidan kelib chiqqan bo‘lib, asta-sekin “Najaf”ga aylangani haqida yozadi [10].

“Najaf” odatda “al-Ashraf” (qadrli) sifati bilan birga keladi. “Al-Havza al-’ilmiyya fi l-Najaf al-ashraf” asari muallifining yozishicha, bu shaharda eng ulug‘ zotlardan biri Hazrati Ali (r.a.) dafn etilgani uchundir.

Boshqa nomlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shahar nomi manbalarda Al-G‘ariy yoki al-G‘oriyyon, Hadd al-Azhra, al-Hivar, al-Judiy, Vodiy as-salom, az-Zahr, Zahr al-Kufa (Kufa ortida), ar-Rabva, Baniqiya va Mashhad nomlari bilan ham uchraydi.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

An-Najaf hududi qadimgi Bobil shahridan 30 km janubda va qadimgi Ur shahridan 400 km shimolda joylashgan. Shaharning oʻzi milodiy 791-yilda Abbosiylar xalifasi Horun ar-Rashid tomonidan Hazrati Ali ibn Abu Tolibning ziyoratgohi sifatida asos solingan [11].

Eng qadimgi davr

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Najaf shahri koʻrinishi, 1914-yil
Najafdagi diniy bayramdagi odamlar, 1914-yil
1932-yil Imom Ali masjidi

Arxeologik kashfiyotlar miloddan avvalgi 1-asrga oid aholi manzilgohlari mavjudligini ko'rsatadi. Najaf yaqinidagi eng katta nasroniylar qabristonlaridan biri boʻlgan. Keyingi asrlardagi tadqiqotlar shuni isbotladiki, Najaf ham turfa madaniyatli va koʻp dinli shahar. Najaf muhofazasi Ta’sirlar bo‘yicha inspektsiya direktori Muhammad al-Mayalining ta’kidlashicha, “Biz ko‘p yillar davomida olib borayotgan qazishmalar Najafda maydoni 1416 akr (573,04 gektar) boʻlgan Iroqdagi eng katta nasroniy qabristoni borligini tasdiqlaydi. Biz qabrlardagi xochlar va toshlarda Masihga o‘xshash o‘ymakorlik tasvirlari orqali nasroniylik belgilarini topdik. Shuningdek, sosoniylar davriga oid yodgorliklar ham bor. Shuningdek, qazish jarayonida shisha sanoati rivojlanganidan dalolat beruvchi dalillar topildi. Xoch bilan bezatilgan, shuningdek, ibroniy yozuvlari turli din vakillari birgalikda yashashagan jamiyatni bo'lganligini ko'rsatadi".

Vodiy as-salom yahudiylar uchun muqaddas qabriston boʻlgan va oʻsha paytda shahar Baniqiya deb atalgan va bu Najafning birinchi nomi boʻlishi mumkin [12] [13].

Ibrohim bir kunda bu qishloqqa kelib, bir-ikki kun qolib, keyin Mesopotamiyadan Arabistonga sayohatini davom ettirgani yozilgan baʼzi matnlarda Baniqiya nomi ham uchraydi [14][15].

Islomda shahar tarixi Hazrat Ali bilan boshlanadi. Alining ko‘milgan joyi sir bo‘lib qolishi haqida ko‘rsatma berilgan, chunki uning dushmanlari ko‘p bo‘lib, jasadi qandaydir haqoratga duchor bo‘lishidan qo‘rqardilar. Rivoyatlarga koʻra, Alining jasadi Kufadan yoʻlga chiqqan tuyaning ustiga qoʻyilgan. Tuya jasad yashirincha ko‘milgan shahardan bir necha chaqirim g‘arbda to‘xtagan [16]. U yerga qabr toshi oʻrnatilmagan va dafn etilgan joy haqida bir necha ishonchli odamlardan boshqa hech kim bilmas edi. Rivoyat qilinishicha, oradan yuz yildan oshiqroq vaqt o‘tib Abbosiylar xalifasi Horun ar-Rashid Kufa yaqinida jayron oviga chiqqan va jayronlar bir tepalikka chiqqanlarida ularning izidan borayotgan itlarni qandaydir kuch ularni to‘xtatib qolaveradi. Horun ar-Rashid buning sirini bilishga qiziqqanda, mahalliy aholi bu yerni muqaddas ziyoratgoh ekanligini aytadi. Xalifa o‘sha yerda maqbara qurishni buyurdi va vaqt o‘tishi bilan maqbara atrofida Najaf shahri paydo bo‘ldi[manba kerak].

O'rta asrlar va zamonaviy tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Najafdagi xaridorlar, 2017
Najafdagi doʻkon, 2017

14-asr boshlarida sayyoh Ibn Battuta Makka ziyoratidan keyin Iroqqa qilgan safari chogʻida Ali ibn Abu Tolib dafn etilgan joyga tashrif buyurgan. Bu davrda Najaf Mashhad Ali deb atalgan. Ibn Battuta o'zining arabcha Rihlasida shunday deydi:[17]

Xatolik: No text given for quotation (or equals sign used in the actual argument to an unnamed parameter)

16-asrda Najaf Usmonlilar imperiyasi tomonidan bosib olingan. Erondagi Safaviylar sulolasi bu shia maskaniga doimiy qiziqish bildirgan. Usmonli-Safaviylar urushi (1623-1639) paytida ular shaharni ikki marta bosib olishga muvaffaq bo'lishdi, ammo 1638-yilda yana Usmonlilarga boy berishdi.

Usmonlilar imperiyasi hukmronligi davrida choʻldagi koʻchmanchi arab qabilalari va Fors qoʻshinlarining bir necha marta bosqinlari natijasida suv tanqisligi va ishonchli suv taʼminoti yo'qligi sababli Najaf ogʻir qiyinchiliklarga duch keldi. 16-asr boshiga kelib shahardagi uy-joylar soni 3000 tadan atigi 30 tagacha kamaydi.[manba kerak].

Portugaliyalik sayyoh Pedro Tekseyra 1604-yilda Najafdan oʻtganida, u shaharni xarobalar orasida topgan, unda 500 dan sal koʻproq odam istiqomat qilgan [18]. Bunga sabab, asosan, Furot daryosi oqimining sharqqa, Hilla yoʻnalishi boʻyicha oʻzgarishi Najaf va Kufani balandlikda va quruq qoldirib, avvalgi boy mahalliy qishloq xoʻjaligining yoʻq boʻlib ketishiga, bugʻlanish natijasida yer osti suvlarining shoʻrlanishi bilan xurmozorlar va bogʻlarning vayron boʻlishiga olib keldi.

18-asrda Najafning ilmiy hayotida Erondan kelgan forsiyzabon “ulamolar” (arabcha: عُلُمَاء‎‎, olimlar) hukmronlik qildi [19].

Suv tanqisligi nihoyat 1803-yilda Furot yana shahar tomon oqimini oʻzgartirishi bilan hal qilindi. Daryo oqimining oʻzgarishi Usmonlilarning xazoil kabi botqoqlikdagi qabilalarni davlat nazoratidan qochish imkonini beruvchi suvli muhitdan mahrum qilish uchun daryo oqimini oʻzgartirishga qaratilgan bir asrlik saʼy-harakatlari mahsulidir. Ushbu uzoq muddatli saʼy-harakatlar natijasida 1793-yilda Furot oqimini yanada oʻzgartirgan Hindiyya kanalining qurilishini muvaffaqiyatli amalga oshirildi. Ushbu gidrologik oʻzgarishlar diniy oqibatlarga olib kelishi kerak edi. Eng muhim oʻzgarish shialikning mustahkamlanishi va tarqalishi edi. Muqaddas shahar Najaf yana suvga kirish imkoniga ega boʻlgach, uning zodagonlari va muqaddas kishilari bu hududda katta kuchga ega boʻla boshladilar [20]. 1811-yilda oxirgi shahar devori tiklandi[21].

Usmonlilar 1915-yildagi qoʻzgʻolonda quvib chiqarildi, shundan soʻng shahar Britaniya imperiyasi hukmronligi ostiga oʻtdi. Najaf shayxlari 1918-yilda isyon koʻtarib, shaharning ingliz gubernatori Sayid Mahdi Al-Avadiyni oʻldirishdi va inglizlar bilan ittifoqdosh boʻlgan Anazza qabilasiga don yetkazib berishni toʻxtatdilar. Bunga javoban inglizlar shaharni qamal qilib, suv taʼminotini toʻxtatdilar. Qo‘zg‘olon bostirilib, shayxlar hukmronligi zo‘rlik bilan tugatildi. Shia ulamolarining koʻp qismi Forsga quvgʻin qilindi va ular Najaf oʻrniga Qum shahrining shia ilmi va hokimiyati markazi sifatida yuksalishiga asos soldi. Najaf Qumdagi diniy ustunligini yoʻqotdi va bu mavqeni 21-asrgacha, 2003-yildan keyin Iroqda shialar ustun boʻlgan hukumat oʻrnatilishigacha qayta tiklolmadi.

20-asrda bir qator modernizatsiya tashabbuslari natijasida Eski shaharning katta qismi qayta qurildi. 1950-yillardan boshlab Sodiq, Zaynilobiddin, Rasul va Tusiy koʻchalarini qurish uchun koʻplab tarixiy binolar va yodgorliklar, jumladan, ziyoratgohga tutashgan binolar buzib tashlandi. 1958-yilda shahar devori buzib tashlandi va oʻrniga halqa yoʻli qurildi. 1980-yillarda ziyoratgoh va shaharning gʻarbiy chekkasi oʻrtasidagi butun maydon buzib tashlangan va aholi shahar tashqarisiga koʻchib oʻtgan, buni mahalliy aholi Muhammad Boqir as-Sadr boshchiligidagi shia qoʻzgʻoloni uchun hukumatning repressiyasi sifatida qabul qilgan [21].

Baas rejimidan keyingi davr

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2003-yilda AQShning Iroqqa bostirib kirish paytida Najaf bosqinchi kuchlarning asosiy nishoni boʻlgan. Shahar 2003-yil 26-martdagi shiddatli janglarda qurshab olingan va 2003-yil 3-aprelda bosib olingan.

2003-yil aprelida Bag‘dod qulaganidan keyin muxtoriyatga da’vo qilgan Bag‘doddagi Sadr shahrining shia anklavi ruhoniylari Najafdagi yuqori martabali ulamolardan o‘z buyruqlarini olayotganliklarini daʼvo qilishdi.

2004-yil 30-iyun kuni hokimyat Iroqning yangi hukumatiga topshirilish arafasida Mahdiy armiyasi 2004-yil 4-aprel kuni mamlakatning markaziy va janubiy qismidagi muvofiqlashtirilgan qoʻzgʻolonning bir qismi boʻlgan Najafdagi Ispaniya-Salvador-ALARNG bazasiga (Kamp Golf, keyinchalik Kamp Beyker deb o'zgartirildi) hujum qildi. Qoʻzgʻolon ispanlarning shahardan chiqib ketishi ortidan, amerikaliklarning shaharga kelishiga olib keldi. 2004-yilning avgustida AQSh kuchlari va Al-Sadrning Mahdiy armiyasi oʻrtasida yana shiddatli janglar boshlandi [22]. Jang uch hafta davom etdi va Iroqning yuqori martabali ulamosi Oyatulloh Ali as-Sistoniy jangni tugatish boʻyicha muzokaralar olib borishi bilan yakunlandi [23].

Baas rejimining qulashi shialarning ziyoratiga qoʻyilgan cheklovlarni toʻxtatdi, bu esa Najafda ziyoratning koʻpayishiga olib keldi va obyektlar va infratuzilmaga talabning oshishiga olib keldi. 2006-yilda hukumat ziyoratchilar shahri loyihasi sifatida shaharning avval buzilgan gʻarbiy qismini qayta qurishga homiylik qildi [21].

2012-yilda Najaf arab dunyosi madaniyat markazi nomini oldi [24].

2021-yil 6-mart kuni Rim papasi Fransisk Iroqqa tarixiy tashrifi chogʻida shaharga ham keldi va as-Sistoniy bilan dinlararo muloqot oʻtkazdi va u yerda mamlakatdagi musulmonlar va nasroniylar oʻrtasida tinch-totuv yashash haqidagi xabarni bildirdi [25].

Diniy ahamiyati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Najaf shialar uchun muqaddas shahar sanaladi. Najaf Muhammad (s.a.v.)ning kuyovi va amakivachchasi Imom Ali ibn Abu Tolib dafn etilgan joy sifatida mashhur. Shahar hozirda butun shia islom olamida ziyorat markazi hisoblanadi. Taxminlarga ko‘ra, faqat Makka va Madina Najafdan ko‘proq musulmon ziyoratchilarni qabul qiladi. Shia islomining eng muhim arboblaridan biri dafn etilgan joy sifatida [26] Imom Ali masjidi shialar tomonidan uchinchi eng muqaddas islomiy maskan deb hisoblanadi [34]

Imom Ali masjidi oltin zarhal gumbazli va devorlarida koʻplab qimmatbaho buyumlarga ega boʻlgan ulkan inshootda joylashgan. Yaqin atrofda dunyodagi eng katta Vodiy as-Salom qabristoni joylashgan [35]. Unda bir qancha payg‘ambarlarning qabrlari bor va dunyoning ko‘plab dindorlari u yerga dafn etilishini, qiyomat kuni Imom Ali bilan birga tirilishini orzu qiladi. Asrlar davomida ziyoratgoh atrofida koʻplab hospislar, maktablar, kutubxonalar va monastirlar qurilgan va bu shaharni shialarning taʼlim va ilohiyot markaziga aylantirgan.

Najaf seminariyasi islom olamidagi eng muhim o‘quv markazlaridan biridir. Oyatulloh Humayniy 1964-yildan 1978-yilgacha u yerda ma’ruza o‘qigan [36]. 1970-yillarda Iroq, Eron va Livanda paydo boʻlgan yangi islom harakatining koʻplab yetakchi namoyandalari Najafda tahsil olishgan [37].

Najaf, Karbalo bilan bir qatorda, shia musulmonlari uchun gullab-yashnayotgan ziyoratgoh hisoblanadi va Saddam Husayn hukmronligi tugaganidan keyin shaharda ziyorat turizmi jadal rivojlandi[38]. Biroq, AQShning Eronga qarshi sanksiyalari tufayli eronlik ziyoratchilar soni sezilarli darajada kamaygan [39].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Najaf, Iraq Population, 2020-03-04da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2020-03-04
  2. ↑ Cordesman, Anthony H.; Khazai, Sam. Iraq in Crisis. Rowman & Littlefield, 4 Jun 2014 — 319-bet. ISBN 9781442228566. 
  3. ↑ Cockburn, Patrick. Muqtada: Muqtada al-Sadr, the Shia Revival, and the Struggle for Iraq, illustrated, Simon and Schuster, 8 Apr 2008 — 146-bet. ISBN 9781416593744. 
  4. ↑ Pollack, Kenneth M.; Alkadiri, Raad; J. Scott Carpenter; Kagan, Frederick W.; Kane, Sean. Unfinished Business: An American Strategy for Iraq Moving Forward. Brookings Institution Press, 2011 — 103-bet. ISBN 9780815721666. 
  5. ↑ Robinson, Linda. Masters of Chaos: The Secret History of the Special Forces, illustrated, reprint, PublicAffairs, 2005 — 260-bet. ISBN 9781586483524. 
  6. ↑ „Ali al-Sistani is Iraq's best hope of curbing Iranian influence. But he is 85 and has no obvious successor“ (2015-yil 5-dekabr). Qaraldi: 2015-yil 6-dekabr.
  7. ↑ [2][3][4][5][6]
  8. ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
  9. ↑ Ibn Manẓūr, Lisān al-ʿArab, under the word "Najaf"
  10. ↑ Ṣadūq, ʿIlal al-sharāʾiʿ, vol. 1, 31-bet.
  11. ↑ Ring, Trudy. International Dictionary of Historic Places: Middle East and Africa. Taylor & Francis, 1996. ISBN 9781884964039. Qaraldi: 2023-yil 11-aprel. 
  12. ↑ ; Oppenheimer, NiliBetween Rome and Babylon: Studies in Jewish Leadership and Society. Mohr Siebeck, 2005 — 351-bet. ISBN 9783161485145. 
  13. ↑ Bryan Hill. ["Wadi Al-Salam: Magnificent Ancient Cemetery in Iraq is Largest in the World"], Ancient Origins, 23 July 2018.
  14. ↑ Brendan Koerner. ["Why Is Najaf So Holy?"], Slate, 27 April 2004.
  15. ↑ Imam Ali Holy Shrine. ["Baniqia Article ID 4648"], Imam Ali Network.
  16. ↑ Farag, George. Diaspora and Transitional Administration: Shiite Iraqi Diaspora and the Administration of Post-Saddam Hussein Iraq, 2007 — 133–4-bet. ISBN 9780549410034. 
  17. ↑ Batuta, Ibn; Lee, Samuel. The travels of Ibn Batūta;. London, Printed for the Oriental translation committee, and sold by J. Murray [etc.], 1829 — 31–33-bet. Qaraldi: 2018-yil 11-iyun. 
  18. ↑ Nakash, Yitzhak. The Shi'is of Iraq. Princeton University Press, 2003. ISBN 0691115753. Qaraldi: 2023-yil 11-aprel. 
  19. ↑ Yitzhak Nakash, The Shi'as of Iraq (Princeton: Princeton University Press, 1994) 16-bet
  20. ↑ Husain, Faisal (October 2014). „In the Bellies of the Marshes: Water and Power in the Countryside of Ottoman Baghdad“. Environmental History. 19-jild, № 4. 638–664-bet. doi:10.1093/envhis/emu067.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 Farhan, Sabeeh; Akef, Venus; Nasar, Zuhair (December 2020). „The transformation of the inherited historical urban and architectural characteristics of Al-Najaf's Old City and possible preservation insights“. Frontiers of Architectural Research. 9-jild, № 4. 820–836-bet. doi:10.1016/j.foar.2020.07.005. ISSN 2095-2635.
  22. ↑ „US troops kill 300 in Najaf raid“. TheGuardian.com (2004-yil 6-avgust).
  23. ↑ „End of the siege: The smoke clears in Najaf“. Christian Science Monitor. 30 August 2004.
  24. ↑ „Najaf, Iraq“.
  25. ↑ „Pope Francis meets Iraq's Shia leader al-Sistani“. Al Jazeera. Al Jazeera Media Network (2021-yil 6-mart). Qaraldi: 2023-yil 11-aprel.
  26. ↑ 26,0 26,1 Never Again! (Wayback Machine saytida 2007-08-05 sanasida arxivlangan) ShiaNews.com
  27. ↑ Iran Diary, Part 2: Knocking on heaven's door Asia Times Online
  28. ↑ Muslim Shiites Saint Imam Ali Holy Shrine - 16 Images. „arxiv nusxasi“. 2010-yil 18-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 11-aprel. Modarresi News, September 4, 2003
  29. ↑ Zaman Online, August 13, 2004 (Wayback Machine saytida October 28, 2006, sanasida arxivlangan)
  30. ↑ Why 2003 is not 1991 The Guardian, April 1, 2003
  31. ↑ Iraqi forces in Najaf take cover in important Shia shrine, Boston Globe, April 2, 2003. "For the world's nearly 120 million Muslim Shiites, Najaf is the third holiest city behind Mecca and Medina in Saudi Arabia."
  32. ↑ Religious rivalries and political overtones in Iraq CNN.com, April 23, 2003
  33. ↑ Godlas, Alan „Muslims, Islam, and Iraq“. www.uga.edu. 2011-yil 6-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 15-oktyabr.
  34. ↑ [26][27][28][29][30][31][32][33]
  35. ↑ ; Caso, FrankA brief history of Iraq. Infobase Publishing, 2009 — 140-bet. ISBN 978-0-8160-5767-2. Qaraldi: 2010-yil 18-oktyabr. 
  36. ↑ Ring, Trudy „Najaf“. Global Security (1996). Qaraldi: 2009-yil 13-sentyabr.
  37. ↑ Mallat, Chibli. The Renewal of Islamic Law: Muhammad Baqer As-Sadr, Najaf and the Shi'i International. Cambridge University Press, 2004. ISBN 9780521531221. Qaraldi: 2009-yil 13-sentyabr. 
  38. ↑ „Iraq's holy cities enjoy boom in religious tourism“. Al Arabiya (2023-yil 11-aprel).
  39. ↑ „Iraq's city of Najaf suffers as Iranian tourist numbers drop“. The National (2023-yil 11-aprel).

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]



"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Najaf&oldid=5382087" dan olindi