Qozogʻiston madaniyati
Qozogʻiston aholisining koʻchmanchi chorvachilik xoʻjaligiga asoslangan madaniyatga ega. Qozogʻistonga islom dini 7—12-asrlarda kirib kelgan. Qoʻzi goʻshtidan tashqari, koʻplab boshqa anʼanaviy taomlar qozoq madaniyatida ramziy ahamiyatga ega. Qozoq madaniyatiga koʻp jihatdan turkiy koʻchmanchi turmush tarzi taʼsir koʻrsatadi, shuningdek, qozoq madaniyatiga koʻchmanchi skiflar ham kuchli taʼsir koʻrsatgan.[1]
Chorvachilik qozoqlarning anʼanaviy turmush tarzida markaziy oʻrin tutganligi sababli, ularning koʻchmanchi odatlari va urf-odatlari qaysidir maʼnoda chorvachilik bilan bogʻliq. Anʼanaviy qargʻish va neʼmatlar hayvonlarning kasallik yoki unumdorligini keltirib chiqarar edi, odob-axloq kishi salomlashayotganda avvalo uning chorvasining sogʻligʻi haqida soʻrashi, shundan keyingina uning hayotining insoniy jihatlari haqida soʻrashi kerak edi.
Qozoqlarning anʼanaviy turar joyi — oʻtov uyi, har xil qalinlikdagi kigiz bilan qoplangan tol yogʻochidan yasalgan egiluvchan ramkadan iborat chodir. Ochiq tepa markaziy oʻchoqdan tutun chiqishiga imkon beradi; harorat va qoralama ochilish hajmini oshiradigan yoki kamaytiradigan qopqoq bilan boshqarilishi mumkin. Toʻgʻri qurilgan oʻtov uyni yozda sovutib, qishda isitish mumkin va uni bir soatdan kamroq vaqt ichida qismlarga ajratish yoki oʻrnatish mumkin. Yurtning ichki qismi marosim ahamiyatiga ega; oʻng tomoni odatda erkaklar uchun, chap tomoni esa ayollar uchun ajratilgan. Yurtlar restoranlarda va boshqa jamoat binolarida dekorativ naqsh sifatida ham tez-tez ishlatiladi.
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bugungi Qozogʻistonda zamonaviy madaniyat boʻlib, postsovet davrida gullab-yashnamoqda. Qozoqlarning anʼanaviy turmush tarzi Gʻarb jamiyatlari, shuningdek, Qozogʻistonning Rossiya va Xitoy qoʻshnilari taʼsiri bilan uygʻunlashgan.
Din[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qozogʻistondagi eng katta din islom, undan keyin rus pravoslav nasroniyligi . Anʼanaga koʻra, qozoqlar sunniy musulmonlar, ruslar esa rus pravoslavlari. Aholining 70 % ga yaqinini musulmonlar tashkil qiladi.[2] Aksariyati hanafiy mazhabidagi sunniylar, jumladan, aholining qariyb 60 % ni tashkil etuvchi etnik qozoqlar, shuningdek, etnik oʻzbeklar, uygʻurlar va tatarlardir .[3] Aholining 25 % dan kamrogʻi rus pravoslavlari, shu jumladan etnik ruslar, ukrainlar va belaruslar .[2] Boshqa diniy guruhlarga iudaizm, bahaiylik eʼtiqodi, xare krishnalar, buddizm va Iso Masihning oxirgi kun avliyolari cherkovi kiradi .[3]
Oshxona[tahrir | manbasini tahrirlash]
Anʼanaviy qozoq oshxonasida qoʻzichoq va ot goʻshti, shuningdek, turli xil sutli sut mahsulotlari kiradi. Yuzlab yillar davomida qozoqlar choʻponlar boʻlib, yoʻl-yoʻlakay, kiyim-kechak va oziq-ovqat uchun shu hayvonlarga tayanib, semiz dumbali qoʻylar, Baqtriya tuyalari va otlarni boqdilar. Ovqat pishirish texnikasi va asosiy ingredientlariga xalqning koʻchmanchi turmush tarzi kuchli taʼsir koʻrsatgan. Masalan, pishirishning koʻp usullari oziq- ovqat mahsulotlarini uzoq muddatli saqlashga qaratilgan. Goʻshtni tuzlash va quritishning katta amaliyoti mavjud, shunda u davom etadi va qimizga ustunlik beriladi, chunki koʻchmanchi turmush tarzida uni saqlash osonroq.
Soʻnggi yillarda Nur-Sultonning markaziga gʻarbiylashgan qozoq oshpazlari, jumladan, Gʻarbiy Londondagi Mishel yulduzi restoranlarida oʻzining ilk yillarini oʻqigan hozirda mashhur Raniya Ahmad ham kirib keldi. Natijada, anʼanaviy mazali qozoq taomlarini yevropalik tez tayyorlanadigan taomlar, masalan, betinjantablar bilan aralashtirib, yosh avlodlar orasida juda mashhur boʻlgan oshxonaning yangi navi paydo boʻldi.
Besbarmak, qaynatilgan ot yoki qoʻzichoq goʻshtidan iborat taom, eng mashhur qozoq taomidir. Besbarmak odatda qaynatilgan makaron va shorpa deb ataladigan goʻshtli bulon bilan isteʼmol qilinadi va anʼanaviy ravishda kese deb ataladigan qozoq kosalarida xizmat qiladi. Boshqa mashhur goʻshtli taomlar — qazi (bu ot goʻshtidan faqat badavlat kishilar olishi mumkin boʻlgan kolbasa), shujuk (ot goʻshtidan tayyorlangan kolbasa), kuyrdak (shuningdek, quirdak, qovurilgan ot, qoʻy yoki mol goʻshtidan tayyorlangan taom, masalan, yurak, jigar, buyraklar va boshqa organlar, piyoz va qalampir bilan toʻgʻralgan va xizmat koʻrsatadi) va turli ot goʻshtidan tayyorlanadigan taomlar, masalan, zhal (otning boʻynidan dudlangan goʻsht) va zhaya (otning son va orqa oyogʻidan tuzlangan va dudlangan goʻsht). Palov (palov) qozoqlarning eng keng tarqalgan guruchli taomidir, unda sabzavot (sabzi, piyoz vasarimsoq) va goʻsht boʻlaklari mavjud. Milliy ichimliklar — qimiz (achchiqlangan biya suti) va choy .
Anʼanalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qozoqlar oʻzlarining mehmondoʻstligi bilan mashhur va koʻplab qozoq urf-odatlari bu etnik xususiyatga asoslanadi. Baʼzi anʼanalar yoʻqolgan, ammo baʼzilari qayta kashf etilgan. Quyida zamonaviy qozoq jamiyatida oʻz rolini oʻynashda davom etayotgan baʼzi anʼanalar keltirilgan:
Konakasi (qoz. mehmonxonasi; " konak " — mehmon, „as“ — taom) — mehmonni kutib olish va uning qolishini imkon qadar maroqli qilish, taom, turar joy, koʻngil ochish anʼanasi. Mehmon qaysi sharoitda kelganiga qarab, uni „arnay konak“ (qoz. maxsus mehmon) — maxsus chaqirilgan mehmon, „kudayy konak“ (qozoq : qudayy mehmon) — tasodifiy sayohatchi yoki „qidirma konak“ (qozoq : qidyrma mehmon) — kutilmagan mehmon.[4]
Korimdik (qoz. koʻrdik; " koru " — koʻrmoq) — odamni hayotidagi yutugʻi bilan tabriklash uchun sovgʻa berish odati. Odam yoki hayvonga tegishli boʻlsa (masalan, kelinini yoki yangi tugʻilgan hayvonni birinchi marta koʻrish) odat koʻrimdik, daromad moddiy boʻlsa, baygʻozi (qozoqcha : baygʻozi) deyiladi. .[4]
Shashu (qoz. shashu — sochmoq) — bayramda bayram qahramonlarini shirinliklar bilan siylash anʼanasi. Qozoqlar yigʻilgan shirinliklar omad keltiradi, deb hisoblashadi.[4]
Bata (qozoq : bata — baraka) — koʻrsatilgan mehmondoʻstlik uchun minnatdorchilik bildirish, hayotning yangi bosqichiga qadam qoʻymoqchi boʻlgan kishiga duo berish, odatda eng hurmatli yoki keksa kishi tomonidan beriladigan duo.[4]
Tusau kesu (qozoq : tasau kesu — rishtalarni uzmoq) — bolaning yurishga birinchi urinishlarini nishonlash anʼanasi. Bolaning oyoqlari hayotdagi yaxshi va yomonni anglatuvchi oq va qora rangdagi iplar tortiladi. Keyin ipni tabiatan baquvvat boʻlgan ayol qarindoshi kesib tashlaydi, shunda bola uning fazilatlariga ega boʻladi. Ip kesilgandan soʻng, u yondiriladi.[4]
Qiz uzatu (qozoq : qiz uzoqtu) — kelinning ota-onasi tomonidan oʻtkaziladigan birinchi toʻy.[4]
Betashar (qoz. betashar; „bet“ — yuz, „ashu“ — ochmoq) — kelinning yuzidan parda koʻtarish odati (koʻpincha toʻyda qilingan). Bugun mullani kuyovning qarindoshlarini tilga olgan qoʻshiq kuylash uchun taklif qilishadi. Uning ijrosi davomida kelin har ismni eshitganida taʼzim qilishi kerak. Qoʻshiqdan keyin kuyovning onasi pardani koʻtaradi.[4]
Shildhana (qozoq : chillaxana) — bolaning tugʻilgan kunini nishonlash.[5]
Suinshi (qozoq : seyunchi) — xushxabar keltirgan kishiga sovgʻa berish odati.[5]
Tillar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Rasmiy tili qozoq[6] turkiy til boʻlib, noʻgʻay va qoraqalpoq tillari bilan chambarchas bogʻliq. Yana bir keng tarqalgan til rus tilidir. Oxirgi til siyosati uch tillilikni mamlakatning kelajakdagi rivojlanishining muhim omili sifatida koʻrsatmoqda.[7]
Adabiyot[tahrir | manbasini tahrirlash]
Abay Qunanbayuli buyuk qozoq shoiri, bastakor va faylasuf edi.
Hunarmandchilik[tahrir | manbasini tahrirlash]
Har yili qozoq hunarmandlari „Sheber“ tanlovida qatnashadilar. Tanlov 2006-yilda qozoq hunarmandlari mahsulotlarining ichki va xalqaro miqyosda raqobatbardoshligini oshirish maqsadida boshlangan „Qozogʻistonda hunarmandchilikni rivojlantirish va xalq amaliy sanʼatini qayta tiklash“ dasturi doirasida oʻtkazilmoqda. Ushbu dastur Qozogʻiston hunarmandlar uyushmasi, „Chevron“ kompaniyasi, Markaziy Osiyo Yevrosiyo jamgʻarmasi, Qozogʻiston Madaniyat va axborot vazirligi hamda YuNESKOning Olmaotadagi klaster byurosi tomonidan amalga oshirilmoqda.[8]
Filmlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
2006-yil sentyabr oyida hukumat Qozogʻiston hukumati tomonidan yaratilgan yangi xalq tarixi haqida koʻp million dollarlik " Koʻchmanchilar " filmining prokatini moliyalashtirayotganini eʼlon qildi. Film 2003-yilda boshlangan va koʻplab rivojlanish muammolari bilan qiynalgan va nihoyat 2006-yilda chiqarilgan.
Oʻshandan beri " Moʻgʻul ", " Tulpan ", " Kelin " kabi filmlar suratga olindi. Har uchala film ham eng yaxshi xorijiy tildagi film uchun Oskar mukofotiga topshirildi. " Tulpan " filmi Prix Un Certain Regard 2008-yil Kann kinofestivalida mukofotga sazovor boʻldi. Kelin filmi 1982-yilgi Oskar mukofotining qisqa roʻyxatiga kiritilgan.
Musiqasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Abadiy dashtning sehrli qoʻshiqlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
„Abadiy dashtning sehrli qoʻshiqlari“ — Karnegi Xoll[9] va Kennedi markazida Qoʻshma Shtatlardagi Qozogʻiston madaniyat kunlarini nishonlashga bagʻishlangan qator kontsertlar.[10] Konsertlarda qozoq xalq musiqasi va Gʻarb klassik durdonalari, shuningdek, Qozoq milliy Qurmangazi xalq cholgʻu asboblari orkestri, Qozoq milliy Bayqadamov xori va qozoq solistlari guruhi ijrosida Amerika qoʻshiqlari yangraydi.
Qurmangazi nomidagi Qozoq milliy konservatoriyasi simfonik orkestri[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qurmangazi nomidagi Qozoq milliy konservatoriyasi simfonik orkestri 1947-yilda tashkil etilgan. Orkestrning birinchi rahbari professor Q.Babayev edi. Orkestrning repertuarida Gaydn, Motsart, Betxoven, Shubert, Brams, List, Sen-Saens, Bize, Ravel, Frank, Mahler, Orf, Chaykovskiy, Raxmaninov, Mussorgskiy, Shostakovich va boshqalar kiradi.[11]
Sport[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qozogʻistonda sport, jismoniy tarbiya va maktabdan tashqari mashgʻulotlarga qiziqish kuchli. Qozogʻiston ogʻir atletika, xokkey, boks boʻyicha xalqaro musobaqalarda bir qator muvaffaqiyatlarga erishdi . Qozogʻiston 2004-yilgi Yozgi Olimpiya oʻyinlarida sakkizta medalni qoʻlga kiritdi, bu Markaziy Osiyodagi barcha davlatlar uchun eng katta koʻrsatkichga ega boʻlishgan.
Futbol Qozogʻistonda eng mashhur sport turi hisoblanadi. Qozogʻiston futbol federatsiyasi (FFK) sportning milliy boshqaruv organi hisoblanadi. FFK erkaklar, ayollar va futzal terma jamoalarini tashkil qiladi. Qozogʻiston Superligasi mamlakatdagi sport boʻyicha eng yuqori darajadagi musobaqadir.
Velosport — Qozogʻistonning eng muvaffaqiyatli sport turi. Yevropa poygalarida qatnashadigan koʻplab professional velosipedchilar Qozogʻistondan keladi. Eng eʼtiborlisi Aleksandr Vinokurov boʻlib, uning yutuqlari orasida ikkita Parij-Nitsa gʻalabasi (2002, 2003), 2003-yilgi Tour de Francedagi uchinchi oʻrin va 2003-yilda Amstel Oltin poygasida birinchi oʻrin bor. Vinokurov Qozogʻiston kompaniyalari koalitsiyasi tomonidan qoʻllab-quvvatlanadigan Astana Qazaqstan Team Teamni boshqaradi. Bu jamoa UCI ProTeam sifatida roʻyxatdan oʻtgan va yirik poygalarda, jumladan, Tour de France musobaqalarida qatnashadi.
Regbi ittifoqi Qozogʻistonda mashhur sport turi boʻlib, Qozogʻiston milliy regbi ittifoqi oʻyinini tomosha qilish uchun 10 000 dan ortiq muxlislar doimiy ravishda tashrif buyurishadi. Shri-Lanka va Arabiston Fors koʻrfazi regbi jamoasi ustidan qozonilgan soʻnggi yirik gʻalabalar Qozogʻiston tomoniga regbi boʻyicha 2011-yilgi Jahon kubogi saralashiga daʼvogar boʻlishi mumkinligiga ishonish uchun asos berdi. Qozogʻiston hali regbi boʻyicha Jahon kubogi turniriga yoʻllanma olgani yoʻq.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ „Scythians in Central Asia“ (en-US). 2020-yil 2-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 11-sentyabr.
- ↑ 2,0 2,1 „Kazakhstan“. United States Commission on International Religious Freedom. United States Department of State (2009-yil 26-oktyabr). 2009-yil 30-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 3-iyun.
- ↑ 3,0 3,1 Kazakhstan — International Religious Freedom Report 2008 U.S. Department of State. Retrieved on 2009-09-07.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 „Обычаи гостеприимства“. www.bilu.kz. 2019-yil 7-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 7-noyabr.
- ↑ 5,0 5,1 „Обряды, традиции и обычаи. Самые популярные и широко распространённые виды спорта казахского народа.“. visitkazakhstan.kz. Qaraldi: 2019-yil 11-noyabr.
- ↑ „Государственный язык Республики Казахстан | Departament yustitsii goroda Nur-Sultan“. www.astana.adilet.gov.kz. Qaraldi: 2019-yil 11-noyabr.
- ↑ „Трехъязычие как один из приоритетов современного образования“. articlekz.com. Qaraldi: 2019-yil 12-noyabr.
- ↑ „New craft works of Kazakh artisans submitted for Sheber crafts contest“. KazInform. 2017-yil 1-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 18-sentyabr.
- ↑ „Kazakhstan in America Magic Songs of the Eternal Steppe“. Carnegie Hall.
- ↑ „Kazakh American Association presents: Magic Songs of the Eternal Steppe“. The Kennedy Center.
- ↑ „Symphony Orchestra of Kurmangazy Kazakh National Conservatory“. maestroartist.com. 2014-yil 9-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 12-iyun.