Kontent qismiga oʻtish

Sind (xalifalik viloyati)

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Sind
Sindh | سنڌ
711–861
tax. 750-yillarda Abbosiylar xalifaligi tarkibidagi Arab Sindi va uning atrofidagi siyosiy kuchlar xaritasi[1]
Poytaxt Aror
Boshqa tillar Sind, Sanskrit, Arab
Din
Dharmik dinlar, Islom
Tarix  
711
861
Avvalgi davlat		 Keyingi davlat
Sinddagi Brahman sulolasi
Habbariy sulolasi
Multon amirligi
Hozirda hududida quyidagilar mavjud Pokiston

Sind (sindhi: سنڌ) Umaviylar xalifaligi va keyinchalik Abbosiylar xalifaligining post-klassik Hindistondagi maʼmuriy boʻlinmasi boʻlib, taxminan 711-yilda arab harbiy qoʻmondoni Muhammad ibn al-Qosim tomonidan zabt etilgandan soʻng, taxminan milodiy 854-yilda mustaqil sulolalar tomonidan Habbariy amirligi va Moʻlton amirligining tashkil etilishigacha arab xalifaligi tarkibida qolgan. „Sind gubernatori“ (arabcha: عامل السند[2]) Pokistonning hozirgi Sind va Janubiy Panjob viloyatlari ustidan xalifalik nazoratini amalga oshirgan amaldor boʻlib, Balujistondagi Makron ham uning nazorati ostida boʻlgan.

Gubernator viloyatdagi musulmonlarning bosh amaldori boʻlib, mintaqada xavfsizlikni taʼminlashga masʼul boʻlgan. Gubernator viloyat harbiylari rahbari sifatida Hindistonning musulmon boʻlmagan qirolliklariga qarshi yurishlarni ham boshqargan. Viloyatga tayinlangan noiblar toʻgʻridan-toʻgʻri xalifa yoki vakolatli boʻysunuvchi vakil tomonidan saylanib, ular oʻlgunlaricha yoki ishdan boʻshatilgunlaricha lavozimda qolishgan.

Geografiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sind tax. 711-yilda bosib olganidan to IX asr oʻrtalarigacha Umaviylar va Abbosiy xalifaliklarining chegara viloyati boʻlgan. Viloyat xalifalikning olis sharqiy mintaqasida joylashgan boʻlib, oʻsha paytda markazlari Hind mintaqasida joylashgan Hindistondagi musulmonlar qoʻlida boʻlgan hududlardan iborat edi. Sind gʻarbda Makron, shimoli-gʻarbda Seyiston va Turon tumani, shimoli-sharqda Moʻlton, sharqda Thar choʻli, janubi-sharqda musulmon boʻlmagan Hind yerlari va janubi-gʻarbda Hind okeani bilan chegaradosh boʻlgan[3].

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sindning bosib olinishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Umaviylarning Sindni bosib olishi
Muhammad ibn Qosimning Sind istilosi (711—715).
  Choʻl hududlari (Registon choʻli va Thar choʻli)
  Sind qirolligi (tax. 632–712)
  Maitraka qirolligi (tax.475–tax.776)

Sind musulmon istilolari tarixida nisbatan kechroq egallangan boʻlib, bu voqea hijratdan (islom taqvimining boshlanishi) deyarli bir asr keyin sodir boʻlgan. Musulmonlarning Hindistonga qarshi harbiy yurishlari Umar (634–644) hukmronligi davridayoq boshlangan boʻlsa-da, mintaqani egallash surʼati dastlab sekin kechgan. 636-yilda arab dengiz kuchlari gujaratlar Latasi va Thana egallanganidan keyin Chalukyalar nazoratiga oʻtgan Broachga hujum qilgan. Ushbu yurish boshida biroz muvafaqqiyatga erishilgan boʻlsa-da, mudofaachilarning kuchli qarshiligi tufayli ushbu shaharlar qoʻlga kiritilmagan[4][5]. Hindiston chegarasiga (Tagʻr al-Hind) bir qancha gubernatorlar tayinlanib, ularga sharqda yurishlar olib borish vazifasi yuklatilgan. Ushbu yurishlarning baʼzilari muvaffaqiyatli boʻlgan boʻlsa-da, boshqalari magʻlubiyat bilan yakunlangan. Bir qancha gubernatorlar harbiy yurishlarda halok boʻlgan.

Derril N. Maklinning fikriga koʻra, Sind va xalifa Alining dastlabki partizanlari yoki proto-shialar oʻrtasidagi bogʻliqlik islom paygʻambari Muhammadning hamrohi Hakim ibn Jabalah al-Abdiyga bogʻliq boʻlib, u 649-yilda Sind orqali Makronga sayohat qilib, xalifaga hudud haqida hisobot taqdim etgan. U Alini qo‘llab-quvvatlagan va [[Jatlar|Sindiy jatlar}] bilan boʻlgan Tuya jangida halok bo‘lgan[6]. Ali hukmronligi davrida koʻplab jatlar islom dinini qabul qilgan[7]. Ali qo‘shinining zobitlari Horis ibn Murra al-Abdiy va Sayfi ibn Fil ash-Shayboniy 658-yilda sindiy qaroqchilariga hujum qilib, ularni Qiqongacha (hozirgi Kvetta) quvib borgan[8]. Sayfiy 660-yilda Damashq yaqinida Hujr ibn Adi al-Kindiy bilan birga boshi kesilgan Alining yetti tarafdoridan biri edi[9].

Muoviya I xalifaligi vaqtida (h. 661–680) Makron viloyati boʻysundirilib, u yerda garnizon tashkil etilgan. Keyingi oʻn yilliklar davomida musulmonlar sharqqa qarab kengayib, Qusdar tumanini bosib olib, Qandabil va Qiqon atrofidagi hududlarga bostirib kirishgan[10].

Sind  711-yilda Sind podshosi Dahirga qarshi yurish uyushtirish uchun yuborilgan Muhammad ibn Qosim at-Saqafiy tomonidan bosib olingan. Makrandan o'tib, uning aholisini mag'lub etgandan so'ng, Muhammad Sindga kirib, qamaldan keyin vayron bo'lgan va qisman musulmonlar tomonidan mustamlaka qilingan Daybul port shahriga hujum qildi. Makrondan oʻtib, uning aholisini magʻlub etgandan soʻng, Muhammad Sindga bostirib kirib, qamaldan keyin vayron boʻlib, qisman musulmonlar mustamlakasiga aylantirilgan Daybul port shahriga hujum qilgan. Bu g‘alabadan so‘ng Muhammad shimolga yo‘l olib, Dahir bilan toʻqnashgan va jangda uni mag‘lub etib, o‘ldirgan. Shundan soʻng, u keyingi bir necha yil davomida Sind va Moʻltonda tashviqot olib borib, mamlakatning turli shaharlarini oʻziga boʻysunishga majbur qilgan.

Bu istilolar xalifa Volid I (h. 705–715) vafot etgan 715-yilgacha davom etgan. Xalifa Sulaymon taxtga chiqqanidan ko‘p o‘tmay Muhammad hibsga olinib, qatl etilgan. Sindni nazorat qilish uchun hukumat tomonidan uning o‘rniga boshqa shaxs yuborilgan[11].

Oʻshandan boshlab Sind xalifalik viloyatidan Moʻltongacha, Panjob darvozalarigacha choʻzilgan hududlarda avval Umaviylar, keyin Abbosiylar xalifaligining 854-yilgacha davom etgan hukmronligi tufayli hind qirolliklari, xususan, Maytrakalar va Gurjara-Pratiharalar kabi Kobulshohlar ham janubi-sharqdan musulmonlarning qoʻshimcha tahdidiga duch kelishlari kerak edi[12].

Umaviylar davri

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Hindistonda Sindning birinchi hokimi Muhammad ibn Qosim davridan boshlab zarb qilingan umaviylar tangalari. Hindistonda „al-Hind“ (ehtimol, Moʻlton shahrida) yozuvi bilan hijriy 97-yilda (milodiy 715-6) zarb qilingan tanganing old tomonidagi dumaloq ichida „Alloh nomi bilan bu dirham al-Hindda ( لهند toʻqson yettinchi yilda zarb qilingan“, yozuvi tushirilgan.

Hudud zabt etilishi natijasida Sind xalifalik viloyatiga aylanib, uni boshqarish uchun noiblar tayinlangan. Gubernator chegara viloyati qoʻmondoni sifatida mamlakatni tashqi bosqinlardan himoya qilishga masʼul boʻlib, oʻz xohishiga koʻra Hindga (Hindiston) yurishlar uyushtirishi mumkin edi. Gubernatorn yurisdiktsiyasiga qoʻshni Makron, Turon va Moʻlton viloyatlari ham kirgan[13]. Bundan tashqari, Hindda bosib olgingan har qanday hudud uning hokimiyat hududiga qoʻshilgan[14].

Umaviylar xalifaligining maʼmuriy ierarxiyasida viloyatga noiblar tanlash masʼuliyati Iroq noibiga, agar bu lavozim boʻsh boʻlsa, Basra noibiga yuklatilgan. Agar Iroq noibi xalifadan aniq buyruq olmasa ham Sindga noiblarni tayinlash va lavozimdan ozod qilish vakolatiga ega boʻlib, noiblarning viloyatdagi faoliyatini nazorat qilish bilan shugʻullangan[15].

Tarixchi Xalifa ibn Xayyotning yozishicha, Muhammad ibn Qosim hokimiyati qulagandan so‘ng Sind noibining vazifalari vaqtincha ikki amaldor o‘rtasida taqsimlangan bo‘lib, ulardan biri harbiy ishlarga, ikkinchisi soliq ishlariga mas’ul bo‘lgan. Tez orada bu oʻzgarish bekor qilinib, keyingi gubernator Habib ibn al-Muhallab al-Azdiy viloyatdagi moliyaviy va harbiy ishlar ustidan toʻliq hokimiyatga ega boʻlgan[16].

Umaviylarning Sinddagi noibi Hakam ibn Avona al-Kalbiy tangalari (taxminan hijriy 111-123/milodiy 731-740)

Umumiy qoidaga ko‘ra, Umaviylar davrida viloyat noibliklarini deyarli faqat arablar egallagan[17] va bu tendensiya ushbu davrda Sindga tayinlanganlarda ham o‘z aksini topgan. Qaysiy-Yamaniy qabilaviy siyosati noiblar tayinlash va ishdan bo‘shatishda ham kuchli rol o‘ynagan[18]. Agar Iroq noibi Qaysiy boʻlsa, uning Sinddagi noibi ham Qaysiy boʻlishi mumkin edi. Agar u Yamaniy boʻlsa, uning tanlovi ham Yamaniy boʻlishi mumkin edi. Biroq, baʼzi istisnolar ham mavjud. Junayd ibn Abdurrahmon al-Murriy avvaliga Sind noibi etib qaysiy hamkasbi tomonidan tayinlangan, biroq Iroq noibi yamaniy shaxs boʻlganidan keyin ikki yil davomida o‘z lavozimini saqlab qolishga ruxsat berilgan[19].

Xalifalik tarkibidagi Sind viloyatidan Gujaratga yurishlar (724—740).
  Choʻl hududlari (Thar choʻli)
  Sind xalifalik viloyati (712—854)
  Maytraka qirolligi (tax.475—tax.776)

Umaviylar davridagi Sind noiblari musulmon boʻlmagan Hind qirolliklariga qarshi keng koʻlamli yurishlar olib borib, turli natijalarga erishgan. Junaydning yurishlari koʻp jihatdan muvaffaqiyatli boʻlgan, ammo uning vorisi Tamim ibn Zayd al-Utbiy qiyinchiliklarga duch kelib, musulmonlar Hinddan chekinishga majbur boʻlgan. Keyingi noib Hakam ibn Avana Hindda shiddatli targʻibot olib borib, dastlab qisman gʻalabaga erishgan boʻlsa-da, u ham taqdirida oʻzgarishni boshdan kechirib, oxir-oqibat oʻldirilgan. Hindga bosqinlar Hakam vafotidan keyin ham davom etgan, biroq yirik hududiy yutuqlarga erishilmagan va Hindistonda musulmonlarning mavjudligi asosan Hind vodiysi mintaqasi bilan cheklanib qolgan[20].

Hakam Sinddagi musulmonlar mavqeini mustahkamlashga qaratilgan saʼy-harakatlari doirasida Mahfuza harbiy garnizonini qurib, uni poytaxti (miṣr) etib belgilagan. Oradan ko‘p o‘tmay Muhammad ibn Qosimning o‘g‘li Amr Mahfuza yaqinida yana bir shahar qurib, uni Mansura deb atagan. Bu oxirgi shahar oxir-oqibat Sindning doimiy maʼmuriy markaziga aylanib, Umaviy va Abbosiy noiblarning qarorgohi boʻlib qolgan[21].

Sinddagi xalifalik noiblarining nomlari Xalifa ibn Xayyot va Yaʼqubiy asarlarida saqlanib qolgan. Ikki muallifning versiyalari oʻrtasida baʼzi farqlar mavjud boʻlib, ular quyida qayd etilgan. Balozuriyning ilk musulmon davlati harbiy istilolariga bag‘ishlangan Kitob futuh ul-buldon asarida Sindda xizmat qilgan ko‘plab noiblarning ismlari ham bor.

Harbiy noiblar
Ismi Yillar Lavozimni
tugatishi 		Izohlar
Muhammad ibn Qosim al-Saqafiy 711—715 Lavozimidan boʻshatilgan Sindning bosib olinishi. Iroq noibi Hajjoj ibn Yusuf as-Saqafiy tomonidan tayinlangan[22].
Habib ibn al-Muhallab al-Azdiy 715—717 Lavozimidan boʻshatilgan(?) Sulaymon ibn Abdulmalik yoki Solih ibn Abdulrahmon tomonidan lavozimga tayinlangan[23].
Abdulmalik ibn Misma 717-yildan Lavozimidan boʻshatilgan Yaʼqubiyning roʻyxatida mavjud emas. Basra noibi Adi ibn Artah al-Fazariy tomonidan tayinlangan[24].
Amr ibn Muslim al-Bahiliy 720-yilgacha Agʻdarilgan Yaʼqubiy roʻyxatida mavjud emas. Adi ibn Artah tomonidan tayinlangan[25].
Ubaydulloh ibn Ali al-Sulamiy 721-yildan Lavozimidan boʻshatilgan Yaʼqubiy roʻyxatida mavjud emas. Iroq noibi Umar ibn Hubayra al-Fazariy tomonidan tayinlangan[26].
Junayd ibn Abdulrahmon al-Murriy 726-yilgacha Lavozimidan boʻshatilgan Umar ibn Hubayra tomonidan tayinlangan[27].
Tamim ibn Zayd al-Utbiy 726-yildan Vafot etgan(?) Iroq noibi Xolid ibn Abdulloh al-Qasriy tomonidan tayinlangan[28].
Hakam ibn Avana 740-yilgacha Oʻldirilgan Xolid ibn Abdulloh tomonidan tayinlangan[29].
Amr ibn Muhammad as-Saqafiy 740—744 Lavozimidan boʻshatilgan Muhammad ibn al-Qosimning oʻgʻli. Iroq gubernatori Yusuf ibn Umar as-Saqafiy tomonidan tayinlangan[30].
Yazid ibn Irar al-Kalbiy(?) 740-yillar Agʻdarilgan Manbalarda ismi va hukmronligi bilan bogʻliq turli maʼlumotlar mavjud. Batafsil ushbu izoh bilan tanishing[31].
Moliyaviy noiblar
Ismi Yillar Lavozimni
tugatishi 		Izohlar
Yazid ibn Abi Kabsha as-Saksakiy 715 Oʻldirilgan Yaʼqubiy roʻyxatida mavjud emas. Iroqning moliyaviy rahbari Solih ibn Abdulrahmon tomonidan tayinlangan[32].
Ubaydulloh ibn Abi Kabsha as-Saksakiy 715(?) Lavozimidan boʻshatilgan. Yaʼqubiy roʻyxatida mavjud emas. Yazid ibn Abi Kabshaning ukasi va oʻlimidan keyin lavozimiga tayinlangan vorisi[33].
Imron ibn an-Noʻmon al-Kalaiy 715(?) Nomaʼlum Yaʼqubiy roʻyxatida mavjud emas. Solih ibn Abdulrahmon tomonidan tayinlangan[34].
Imrondan keyin moliyaviy va harbiy ishlar birgalikda Habib ibn al-Muhallabga topshirilgan.

Abbosiylar davri

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Abbosiylarning Sinddagi noibi Muso Barmakiy tangalari (taxminan hijriy 218-221 (833—836-yillar)). Muʼtasimni „Abu Imom Isʼhoq“ deb keltirilgan. Sindda zarb etilgani nomaʼlum.
Abbosiylar xalifaligi milodiy 850-yillarda. Xalifalik sharqida Sind viloyati va yangi tashkil etilgan Moʻlton amirligi („Banu Munabbih“) joylashgan.

Abbosiylar inqilobi davrida Sind Umaviylarga qarshi kayfiyatdagi qoʻzgʻolonchi Mansur ibn Jumhur al-Kalbiy qoʻlida edi. Abbosiylar Umaviylar ustidan gʻalaba qozongandan so‘ng dastlab viloyatni Mansur qo‘lga kiritgan, ammo bu holat uzoq davom etmay, yangi sulola Muso ibn Ka’b at-Tamimiyni mintaqani egallash uchun yuborgan. U Mansurni mag‘lub etib, Sindga kirishga muvaffaq bo‘lgan[35] va shu orqali viloyat ustidan Abbosiylar hukmronligini mustahkamlagan.

Yangi sulola hokimiyatga kelganidan keyin Sindning maʼmuriy maqomi biroz noaniq boʻlib, noiblar bevosita xalifa yoki Xuroson noibi Abu Muslim tomonidan tayinlangan[36]. Bu holat 755-yilda Abu Muslim oʻldirilishigacha davom etgan. Bundan keyin Sind uchun tayinlovlar deyarli har doim xalifa va markaziy hukumat tomonidan amalga oshirilgan.

Abbosiylar xalifaligining birinchi asrida noiblar musulmon boʻlmagan Hind qirolliklariga qarshi bosqinlarni davom ettirgan va baʼzi kichik yutuqlarga erishgan. Tarixchilar, shuningdek, noiblarning Sindda barqarorlikni saqlash uchun turli kurashlarini ham qayd etganlar. Bu kurashlarning sabablari qabilalar oʻrtasidagi oʻzaro urushlar, Aliy partizanlari va itoatsiz arab guruhlari vaqti-vaqti bilan hukumatning mintaqa ustidan nazoratiga tahdid qilishgani kabilar edi. Muammolarning yana bir manbai noiblarning oʻzi edi. Sindga tayinlangan ayrim shaxslar abbosiylarga qarshi isyon koʻtarishga urinib, markaziy hokimiyat ularni qurol kuchi bilan boʻysundirishga majbur boʻlgan. Umuman olganda, Abbosiylarning Sinddagi hokimiyati sulola hukmronligi davrida oʻz kuchini saqlab qolgan[37].

Abbosiylar davrida arablar noiblik lavozimini ketma-ket egallashda davom etgan, ammo vaqt oʻtishi bilan tanlovlar biroz xilma-xil boʻlgan. Xalifalar Al-Mahdiy (h. 775–785) va Rashid (h. 786–809) davrida Sindga baʼzan arab boʻlmagan rahbarlar (mavaliylar) tayinlangan[38]. Maʼmun xalifaligi davrida (h. 813–833) noiblik fors barmakiylar oilasi aʼzosiga berilgan va viloyat bir necha yillar ularning tasarrufida qolgan[39]. Barmakiylardan keyin Sind nazorati turkiy general Itaxga berilib, u viloyatning amaldagi boshqaruvini arab boʻlgan shaxsga topshirgan[40]. Bu davrda taniqli Muhallabiylar oilasining bir qancha vakillari Sindda xizmat qilgan. Ularning birlashgan boshqaruvi oʻttiz yildan ortiq vaqtni qamrab olgan[41][42][43][44]. Horun ar-Rashid davrida Abbosiylar oilasining bir necha kichik aʼzolari ham viloyatga noib etib tayinlangan[45][46].

Ismi Yillar Lavozimni
tugatishi 		Izohlar
Manasur ibn Jumhur al-Kalbiy 747—751 Qoʻzgʻolon Sindni dastlab Umaviylarga qarshi isyonchi sifatida egallab olgan, keyin Abbosiylar tomonidan noib etib tasdiqlangan[35].
Mugʻallis al-Abdiy 751(?) Oʻldirilgan Xalifa as-Saffoh yoki Xuroson noibi Abu Muslim tomonidan tayinlangan[47].
Musa ibn Kaʼb at-Tamimiy 752—754 Isteʼfoga chiqqan As-Saffoh yoki Abu Muslim tomonidan tayinlangan[48].
Uyayna ibn Muso at-Tamimiy 754—760 Qoʻzgʻolon Muso ibn Kaʼbning oʻgʻli va otasi tomonidan tayinlangan[49].
Umar ibn Hafs Hazarmard 760—768 Lavozimidan boʻshatilgan Muhallabiylar oilasi aʼzosi. Xalifa Mansur tomonidan tayinlangan[41].
Hisham ibn Amr at-Tagʻlibiy 768—774 Lavozimidan boʻshatilgan Xalifa Mansur tomonidan tayinlangan[50].
Bistom ibn Amr at-Tagʻlibiy 774(?) Lavozimidan boʻshatilgan Yaʼqubiy roʻyxatida mavjud emas. Hisham ibn Amrning ukasi va akasi tomonidan tayinlangan[51].
Maʼbad ibn al-Xalil at-Tamimiy 774—775/6 Vafot etgan Ibn Xayyot tomonidan boshqa ism bilan keltirilgan. Al-Mansur tomonidan tayinlangan[52].
Muhammad ibn Maʼbad at-Tamimiy 775(?) Lavozimidan boʻshatilgan Yaʼqubiy roʻyxatida mavjud emas. Maʼbad ibn al-Xalilning oʻgʻli va noib sifatida otasiga merosxoʻr boʻlgan[53].
Ravh ibn Hotim al-Muhallabiy 776—778 Lavozimidan boʻshatilgan Muhallabiy oilasi aʼzosi. Xalifa Al-Mahdiy tomonidan tayinlangan[42].
Nasr ibn Muhammad al-Xuzoiy 778—781 Vafot etgan Al-Mahdiy tomonidan tayinlangan[54].
Az-Zubayr ibn al-Abnbos 781(?) Lavozimidan boʻshatilgan Ibn Xayyot roʻyxatida mavjud emas. Hech qachon Sindga bormagan. Al-Mahdiy tomonidan tayinlangan[55].
Sufyah ibn Amr at-Tagʻlibiy (?) 781—782 Lavozimidan boʻshatilgan Ismi turli manbalarda turlicha berilgan. Hisham ibn Amrning ukasi. Al-Mahdiy tomonidan tayinlangan[56].
Lays ibn Tarif 782—785 Lavozimidan boʻshatilgan Al-Mahdiy tomonidan tayinlangan[57].
Muhammad ibn Lays 785—786 Lavozimidan boʻshatilgan Yaʼqubiy roʻyxatida mavjud emas. Lays ibn Tarifning oʻgʻli. Al-Hodiy xalifaligi davrida tayinlangan[58].
Lays ibn Tarif 786-yildan Lavozimidan boʻshatilgan Yaʼqubiy roʻyxatida mavjud emas. Horun ar-Rashid xalifaligi davrida qayta tayinlangan[59].
Salim al-Yunusiy/Burnusiy 780-yillar Vafot etgan Salimning nisbasi manbalarda turlicha keltirilgan. Horun ar-Rashid tomonidan tayinlangan[60].
Ibrohim ibn Salim al-Yunusiy/Burnusiy 780-yillar Lavozimidan boʻshatilgan Yaʼqubiy roʻyxatida mavjud emas. Salimning oʻgʻli va noib sifatidagi vorisi[61].
Isʼhoq ibn Sulaymon al-Hoshimiy 790-yildan Lavozimidan boʻshatilgan Horun ar-Rashid lavozimga tayinlab, ikki marta lavozimidan boʻshatgan birinchi amakivachchasi[45].
Muhammad ibn Tayfur al-Himayriy (?) 790-yillar Lavozimidan boʻshatilgan Manbalarda ismi turlicha keltirilgan. Ar-Rashid tomonidan tayinlangan[62].
Kasir ibn Salm al-Bahiliy 790-yillar Lavozimidan boʻshatilgan Qutayba ibn Muslimning nabirasi. Akasi Said ibn Salmga noib oʻrinbosari[63].
Muhammad ibn Adi at-Tagʻlibiy 790-yillar Isteʼfoga chiqqan Hisham ibn Amrning jiyani. Basra noibi Iso ibn Jaʼfar al-Hoshimiy tomonidan tayinlangan[64].
Abdulrahmon ibn Sulaymon 790-yillar Nomaʼlum Ar-Rashid yoki Muhammad ibn Adi tomonidan tayinlangan[46].
Abdulloh ibn Ala ad-Dabbiy 790-yillar Nomaʼlum Yaʼqubiy roʻyxatida mavjud emas. Abdulrahmon ibn Sulaymon tomonidan tayinlangan[61].
Ayyub ibn Jaʼfar al-Hoshimiy 800-yilgacha Vafot etgan Lavozimga tayinlab, lavozimidan boʻshatgan ar-Rashidning ikkinchi amakivachchasi[46].
Dovud ibn Yazid al-Muhallabiy 800—820 Vafot etgan Ibn Xayyot roʻyxatidagi soʻnggi noib. Muhallabiy oilasi aʼzosi. Ar-Rashid tomonidan tayinlangan[43].
Bishr ibn Dovud al-Muhallabiy 820—826 Qoʻzgʻolon Dovud ibn Yazidning oʻgʻli va noib sifatidagi merosxoʻri. Lavozimga xalifa Maʼmun tomonidan tasdiqlangan[44].
Hojib ibn Solih 826 Quvilgan Maʼmun tomonidan tayinlangan[65].
Gʻassan ibn Abbad 828—831 Isteʼfoga chiqqan Maʼmun tomonidan tayinlangan[66].
Musa ibn Yahyo al-Barmakiy 831—836 Vafot etgan Barmakiylar oilasi aʼzosi. Gʻassan ibn Abbad tomonidan tayinlangan[67].
Imron ibn Musa al-Barmakiy 836-yildan Oʻldirilgan Musa ibn Yahyoning oʻgʻli va noib sifatidagi vorisi[68].
Anbasa ibn Isʼhoq ad-Dabbiy 840-yillar Lavozimidan boʻshatilgan Itax at-Turkiy uchun noib oʻrinbosari[69].
Horun ibn Abi Xolid al-Marvruziy 854-yilgacha Oʻldirilgan Xalifa Mutavakkil tomonidan tayinlangan[70].
Umar ibn Abdulaziz al-Habbariy 854—861
(avtonom noib sifatida 861—884-yillar) 		Sindda Abbosiylar hokimiyati qulashi davrida avtonom noib boʻlib, 861-yilda Mutavakkil oʻldirilgandan keyin Habbariy sulolasiga asos solgan. 884-yilda vafot etgan. Xalifa Mutavakkil tomonidan tayinlangan.

Abbosiylar hukmronligining qulashi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Samarradagi anarxiya, Habbariy sulolasi va Moʻlton amirligi
tax. 854-yilda Sind xalifalik viloyati oʻrnida asos solingan Habbariy amirligi va Moʻlton amirligi xaritasi.

IX asr oʻrtalarida Abbosiylarning Sinddagi hokimiyati asta-sekin zaiflashgan. Viloyat tarixidagi yangi davr 854-yilda Sindda yashovchi mahalliy arab Umar ibn Abdulaziz al-Habbariy davlat boshqaruviga tayinlanganidan keyin boshlangan. Koʻp oʻtmay, markaziy hukumat viloyatlardagi taʼsirini saqlab qolish qobiliyatini zaiflashtirgan inqiroz davriga kirib, bu turgʻunlik holati Umarga Samarradagi xalifalik saroyi aralashuvisiz Sindni boshqarish imkonini bergan. Umar Mansurada deyarli ikki asr davomida hukmronlik qilgan Habbariylar sulolasiga asos solgan. Habbariylar Abbosiylarga qaram ekanliklarini tan olishda davom etgan boʻlsalar-da, xalifaning samarali hokimiyati deyarli yoʻqolgan va Habbariylar amalda mustaqil boʻlgan[71].

Abbosiylar hukumati Sind ustidan samarali nazoratni yoʻqotganiga qaramay, rasman viloyatga noiblar tayinlashda davom etgan. 871-yilda xalifa regenti Abu Ahmad ibn al-Mutavakkil Safforiy Yaʼqub ibn Laysni Sind gubernatorligiga tavsiya qilgan[72]. 875-yilda general Masrur al-Balxiyga koʻpchilik sharqiy viloyatlar, jumladan, Sind nazorati berilgan[73]. Oradan to‘rt yil o‘tgach, Sind yana Safforiylar qo‘liga topshirilib, noiblikka Amr ibn Lays tayinlangan[74]. Biroq, bu tayinlovlar faqat nominal boʻlib, tayinlangan shaxslar viloyat ichidagi mahalliy hukmdorlar ustidan haqiqiy hokimiyatni amalga oshirgan boʻlishi dargumon[75].

Markaziy hukumatning Sinddagi hokimiyati zaiflashgani sababli, mintaqa markazsizlashtirish davrini boshdan kechirgan. Aftidan, habbariylar hokimiyati asosan Sind bilan chegaralangan va Makron, Turon va Moʻltonni qamrab olmay, ularning barchasi alohida sulolalar nazorati ostida ajralib chiqqan. Bu hududlardagi baʼzi hukmdorlar ham xalifani oʻz hukmdori sifatida nominal tan olishda davom etib, amalda mustaqil boshqaruvni amalga oshirgan. Boshqalari esa xalifa hokimiyatini butunlay rad etib, toʻgʻridan-toʻgʻri mustaqillikka erishgan. Bu kichik sulolalar XI asr boshlarigacha, ya’ni Gʻaznaviylar Hindistonga bostirib kirib, mamlakatdagi aksariyat musulmon hududlarini qoʻshib olganlarigacha oʻz hududlarida hukmronlik qilgan[76].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Schwartzberg, Joseph E.. A Historical atlas of South Asia. Chicago: University of Chicago Press, 1978 — 145, map XIV.1 (e)-bet. ISBN 0226742210. 
  2. ↑ Al-Ya'qubi, pp. 388, 557, 448, 599; al-Tabari, v. 32: p. 106
  3. ↑ Le Strange, pp. 331–2 and Map 7; Blankinship, pp. 110–2
  4. ↑ Schmidt, Karl J.. An Atlas and Survey of South Asian History, Reprint (en), London and New York: Routledge, 20 May 2015 — 36-bet. ISBN 978-1-317-47681-8. 
  5. ↑ Rao, M. S. Nagaraja. The Chalukyas of Badami: Seminar Papers (en). Mythic Society, 1978 — 193-bet. „"Jayabhața , the Gurjara of Lāța, became the feudatory of the Chalukya emperor. It was in his time that an Arab fleet was despatched to Thāņa and Broach (A.D. 636), and did some damage but was recalled under the orders of Caliph Omar."“ 
  6. ↑ M. Ishaq, "Hakim Bin Jabala - An Heroic Personality of Early Islam", Journal of the Pakistan Historical Society, pp. 145-50, (April 1955).
  7. ↑ Ibn Athir, Vol. 3, pp. 45–46, 381, as cited in: S. A. N. Rezavi, "The Shia Muslims", in History of Science, Philosophy and Culture in Indian Civilization, Vol. 2, Part. 2: "Religious Movements and Institutions in Medieval India", Chapter 13, Oxford University Press (2006). ISBN 9780195677034.
  8. ↑ Ibn Sa'd, 8:346. The raid is noted by Balâdhurî, "fatooh al-Baldan" p. 432, and Ibn Khayyât, Ta'rîkh, 1:173, 183–84, as cited in: Derryl N. Maclean, Religion and Society in Arab Sind. Pg. 126, EJ Brill: Leiden, 1989. ISBN 90-04-08551-3.
  9. ↑ Tabarî, 2:129, 143, 147, as cited in: Derryl N. Maclean, Religion and Society in Arab Sind, p. 126, EJ Brill (1989) ISBN 90-04-08551-3.
  10. ↑ Gabrieli, p. 283; Wink; pp. 129, 131; al-Baladhuri, pp. 209–15; al-Ya'qubi, pp. 278, 330–1
  11. ↑ Gabrieli, pp. 283–92; Wink, pp. 202–7; al-Baladhuri, pp. 216–24; al-Ya'qubi, pp. 345–7, 356; Encyclopaedia of Islam, s.v. "Sind" (T.W. Haig-[C.E. Bosworth])
  12. ↑ Petrie, Cameron A.. Resistance at the Edge of Empires: The Archaeology and History of the Bannu basin from 1000 BC to AD 1200 (en). Oxford: Oxbow Books, 28 December 2020 — 148-bet. ISBN 978-1-78570-304-1. 
  13. ↑ Baloch and Rafiqi, pp. 293–4
  14. ↑ Al-Baladhuri, p. 227
  15. ↑ Blankinship, pp. 62–3
  16. ↑ Khalifah ibn Khayyat, 318
  17. ↑ Blankinship, p. 41
  18. ↑ Crone, pp. 142 ff.; Blankinship, pp. 45–6, 98; Shaban, pp. 120 ff.
  19. ↑ Al-Ya'qubi, p. 379; Khalifah ibn Khayyat, p. 359; Crone, p. 147
  20. ↑ Al-Baladhuri, pp. 225–9; Blankinship, pp. 131–4; 147–9; 186–90, 202–3; Wink, 207-9
  21. ↑ Al-Ya'qubi, pp. 380, 389; al-Baladhuri, pp. 228–9; Encyclopaedia of Islam, s.v. "al-Mansura" (Y. Friedmann)
  22. ↑ Al-Ya'qubi, pp. 345–7, 356; Khalifah ibn Khayyat, pp. 304–7, 310, 318; al-Baladhuri, pp. 216–25; al-Tabari, v. 23: p. 149; Crone, p. 135
  23. ↑ Al-Ya'qubi, p. 356; Khalifah ibn Khayyat, p. 318; al-Baladhuri, p. 225; Crone, p. 141. Habib either was dismissed or resigned, since he remained alive until 102/720; al-Tabari, v. 24: pp. 134–7
  24. ↑ Khalifah ibn Khayyat, p. 322
  25. ↑ Khalifah ibn Khayyat, pp. 322, 333; al-Baladhuri, p. 225
  26. ↑ Khalifah ibn Khayyat, p. 333; Crone, p. 146
  27. ↑ Al-Ya'qubi, pp. 379–80; Khalifah ibn Khayyat, pp. 333, 359; al-Baladhuri, pp. 226–7; Crone, pp. 98; 147
  28. ↑ Al-Ya'qubi, p. 380; Khalifah ibn Khayyat, p. 359; al-Baladhuri, p. 227-8; Crone, p. 148. Al-Ya'qubi and al-Baladhuri both give his nisbah as al-'Utbi. According to Khalifah ibn Khayyat, he was dismissed from office
  29. ↑ Al-Ya'qubi, pp. 380, 388–9; Khalifah ibn Khayyat, pp. 354, 359; al-Baladhuri; pp. 228–9; Crone, p. 147
  30. ↑ Al-Ya'qubi, pp. 389–90, 399–400; Khalifah ibn Khayyat, pp. 354, 359, 366; al-Tabari, v. 26: pp. 199–200
  31. ↑ In al-Ya'qubi, pp. 399–400, 407, this individual is named as Yazid ibn Irar (although the editor, p. 389, notes variant readings, including Izzan) and is said to have replaced 'Amr ibn Muhammad as governor in the reign of al-Walid ibn Yazid; he remained as governor until Mansur ibn Jumhur al-Kalbi arrived in Sind and killed him. Khalifah ibn Khayyat, p. 357, calls him Muhammad ibn Irar al-Kalbi and claims he became governor on an interim basis, after the death of al-Hakam ibn Awana; subsequently he was dismissed in 122/740 by the governor of Iraq, Yusuf ibn Umar al-Thaqafi, and replaced with Amr. All this is said to have taken place during the reign of Hisham. Al-Tabari, v. 26: pp. 199–200, calls him "Muhammad ibn Ghazzan – or Izzan – al-Kalbi" and states that he was appointed to succeed Amr in 126/744 by the governor of Iraq, Mansur ibn Jumhur al-Kalbi, in the reign of Yazid ibn al-Walid; he does not specify Muhammad's fate.
  32. ↑ Khalifah ibn Khayyat, p. 318; al-Baladhuri, pp. 224–5; Crone, p. 96
  33. ↑ Khalifah ibn Khayyat, p. 318
  34. ↑ Khalifah ibn Khayyat, p. 318; Crone, p. 142
  35. ↑ 35,0 35,1 Al-Ya'qubi, pp. 407, 429; Khalifah ibn Khayyat, p. 413; al-Baladhuri, p. 230; al-Tabari, v. 28: pp. 195, 198, 203; Crone, p. 158
  36. ↑ Al-Ya'qubi, pp. 407, 429; Khalifah ibn Khayyat, p. 413; al-Baladhuri, p. 230; al-Tabari, v. 27: p. 203
  37. ↑ Wink, pp. 209–12; al-Baladhuri, pp. 230 ff.
  38. ↑ These were Layth and Salim, as well as their respective sons. Crone, pp. 192, 194; Khalifah ibn Khayyat, pp. 441, 446, 463
  39. ↑ Encyclopaedia of Islam, s.v. "al-Baramika" (D. Sourdel)
  40. ↑ Al-Ya'qubi, p. 585
  41. ↑ 41,0 41,1 Al-Ya'qubi, p. 448; Khalifah ibn Khayyat, p. 433; al-Baladhuri, p. 231, who however places 'Umar's governorship after Hisham ibn 'Amr's; al-Tabari, v. 28: p. 78; v. 27: pp. 51–55; Crone, p. 134
  42. ↑ 42,0 42,1 al-Ya'qubi, p. 479; Khalifah ibn Khayyat, p. 441; al-Tabari, v. 29: pp. 195, 203, who however places Rawh's appointment in 160/777; Crone, p. 134
  43. ↑ 43,0 43,1 Al-Ya'qubi, pp. 494, 532; Khalifah ibn Khayyat, p. 463; al-Baladhuri, p. 231; al-Tabari, v. 30: p. 173; v. 32: p. 106; Crone, p. 135
  44. ↑ 44,0 44,1 Al-Ya'qubi, pp. 557–8; al-Baladhuri, p. 231; al-Tabari, v. 32: pp. 106, 175, 179, 189; Crone, p. 135
  45. ↑ 45,0 45,1 Al-Ya'qubi, p. 493; Khalifah ibn Khayyat, p. 463; al-Tabari, v. 30: p. 109
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 Al-Ya'qubi, p. 494; Khalifah ibn Khayyat, p. 463
  47. ↑ Al-Ya'qubi, p. 407; Khalifah ibn Khayyat, p. 413; al-Baladhuri, p. 230
  48. ↑ Al-Ya'qubi, pp. 429, 448; Khalifah ibn Khayyat, pp. 413, 433; al-Baladhuri, p. 230; al-Tabari, v. 27: p. 203-04; v. 28: p. 75; Crone, p. 186
  49. ↑ Al-Ya'qubi, p. 447-8; Khalifah ibn Khayyat, p. 433; al-Tabari, v. 28: pp. 75, 77–8; Crone, p. 186. According to both al-Ya'qubi and al-Tabari, 'Uyaynah's rebellion occurred in the year 142/759
  50. ↑ Al-Ya'qubi, pp. 448–9; Khalifah ibn Khayyat, p. 433; al-Baladhuri, pp. 230–1; al-Tabari, v. 29: pp. 51, 54–6, 68, 77, 79; Crone, pp. 167–8
  51. ↑ Khalifah ibn Khayyat, p. 433; Crone, p. 168. Al-Tabari, v. 29: pp. 180, 193, however, says that Bistam was governor after the death of Ma'bad ibn al-Khalil until the arrival of Rawh ibn Hatim to Sind, although he also claims (p. 172) that Rawh was appointed as governor immediately following Ma'bad's death. Al-Ya'qubi, p. 448, mentions Bistam as Hisham ibn Amr's deputy in al-Mansurah, but makes no mention of him as a full governor.
  52. ↑ Al-Ya'qubi, p. 449; Khalifah ibn Khayyat, p. 433, where however he is named as Sa'id ibn al-Khalil (which the editor notes is a possible error); al-Tabari, v. 29: pp. 79, 80, 172. Ibn Khayyat says that he died in the reign of al-Mansur, while al-Tabari claims that he died in 159/776, in the reign of al-Mahdi.
  53. ↑ Khalifah ibn Khayyat, pp. 433 (where he is named as Muhammad ibn Sa'id), 440 (where he is Muhammad ibn Ma'bad)
  54. ↑ Al-Ya'qubi, pp. 479–80; Khalifah ibn Khayyat, p. 441; al-Tabari, v. 29: pp. 203, 216, 218; Crone, p. 185
  55. ↑ Al-Ya'qubi, p. 480
  56. ↑ Al-Ya'qubi, p. 480; Khalifah ibn Khayyat, p. 441; al-Tabari v. 29: p. 219, who all give different names for this individual; Crone, p. 168
  57. ↑ Al-Ya'qubi, p. 480; Khalifah ibn Khayyat, p. 441; al-Tabari, v. 29: p. 222; Crone, p. 192
  58. ↑ Khalifah ibn Khayyat, p. 446
  59. ↑ Khalifah ibn Khayyat, p. 463; Crone, p. 192
  60. ↑ Al-Ya'qubi, p. 493; Khalifah ibn Khayyat, p. 463; Crone, p. 194
  61. ↑ 61,0 61,1 Khalifah ibn Khayyat, p. 463
  62. ↑ Al-Ya'qubi, pp. 493–4, where however he is named as Tayfur ibn 'Abdallah ibn Mansur al-Himyari; Khalifah ibn Khayyat, p. 463; p. 195
  63. ↑ Al-Ya'qubi, p. 494; Khalifah ibn Khayyat, p. 463; Crone, p. 137
  64. ↑ Al-Ya'qubi, p. 494; Khalifah ibn Khayyat, p. 463; Crone, p. 168
  65. ↑ Al-Ya'qubi, p. 557; al-Tabari, v. 32: p. 175
  66. ↑ Al-Ya'qubi, p. 557; al-Baladhuri, p. 231; al-Tabari, v. 32: pp. 179–80, 189
  67. ↑ Al-Ya'qubi, p. 557; al-Baladhuri, p. 231
  68. ↑ Al-Ya'qubi, pp. 557, 585; al-Baladhuri, pp. 231–2. Al-Tabari, v. 32: p. 189, says that Imran was appointed as chief financial officer of Sind by Ghassan, and does not mention Imran's father Musa
  69. ↑ Al-Ya'qubi, pp. 585, 593, who says that 'Anbasah was appointed in the caliphate of al-Wathiq (842–847) and stayed in Sind for nine years; al-Baladhuri, p. 218, who claims that he was governor during the reign of al-Mu'tasim (833–842)
  70. ↑ Al-Ya'qubi, pp. 593, 599; al-Baladhuri, p. 219
  71. ↑ Baloch and Rafiqi, p. 294
  72. ↑ Al-Tabari, v. 36: p. 119
  73. ↑ Al-Tabari, v. 36: p. 166
  74. ↑ Al-Tabari, v. 36: p. 205
  75. ↑ Wink, 211-2
  76. ↑ Baloch and Rafiqi, pp. 294–6; 296 ff.

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Al-Baladhuri, Ahmad ibn Jabir. The Origins of the Islamic State, Part II. Trans. Francis Clark Murgotten. New York: Columbia University, 1924.
  • Baloch, N. A.; Rafiq, A. Q. (1998), „The Regions of Sind, Baluchistan, Multan and Kashmir“ (PDF), in M. S. Asimov; C. E. Bosworth (muh.), History of Civilizations of Central Asia, Vol. IV, Part 1 — The age of achievement: A.D. 750 to the end of the fifteenth century — The historical, social and economic setting, UNESCO, 297–322-bet, ISBN 978-92-3-103467-1
  • Blankinship, Khalid Yahya. The End of the Jihâd State: The Reign of Hishām ibn ʻAbd al-Malik and the Collapse of the Umayyads. Albany, New York: State University of New York Press, 1994. ISBN 978-0-7914-1827-7. 
  • Crone, Patricia. Slaves on Horses: The Evolution of the Islamic Polity. Cambridge: Cambridge University Press, 1980. ISBN 0-521-52940-9. 
  • The Encyclopaedia of Islam. New Ed. 12 vols. with supplement and indices. Leiden: E.J. Brill, 1960–2005.
  • Gabrieli, Francesco. "Muhammad ibn Qasim ath-Thaqafi and the Arab Conquest of Sind." East and West 15/3-4 (1965): 281–295.
  • Khalifah ibn Khayyat. Tarikh Khalifah ibn Khayyat. Ed. Akram Diya' al-'Umari. 3rd ed. Al-Riyadh: Dar Taybah, 1985.
  • MacLean, Derryl N. (1989), Religion and Society in Arab Sind, BRILL, ISBN 90-04-08551-3
  • Shaban, M. A. The 'Abbasid Revolution. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1970. ISBN 0-521-07849-0
  • Le Strange, Guy. The Lands of the Eastern Caliphate: Mesopotamia, Persia, and Central Asia, from the Moslem Conquest to the Time of Timur. New York: Barnes & Noble, Inc., 1905. OCLC 1044046. 
  • Al-Tabari, Abu Ja'far Muhammad ibn Jarir. The History of al-Tabari. Ed. Ehsan Yar-Shater. 40 vols. Albany, NY: State University of New York Press, 1985–2007.
  • Al-Ya'qubi, Ahmad ibn Abu Ya'qub. Historiae, Vol. 2. Ed. M. Th. Houtsma. Leiden: E. J. Brill, 1883.
  • Wink, André (1996) [first published 1990], Al-Hind: The Making of the Indo-Islamic World, Vol 1: Early Medieval India and the Expansion of Islam (Third-nashr), Brill, ISBN 0391041738
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Sind_(xalifalik_viloyati)&oldid=4178905" dan olindi