Kontent qismiga oʻtish

Limon turlari

Ishoratlarni tahrirla
Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Bu maqola Iemon haqidadir. bilan adashtirmang.
Limon

Limon (Citrus limon) — Rutaceae oilasining gullaydigan oʻsimliklaridagi kichik doimiy yashil daraxtlarning bir turi boʻlib, bu ajoyib va foydali mevaning asil vatani Osiyoda. Birinchi navbatda Shimoliy- Sharqiy Hindiston (Assam) va Shimoliy Myanma hamda Xitoy davlatlaridir[1]. Daraxtning ellipsoid sariq mevasi butun dunyoda pazandalik va oshpazlikka oid boʻlgan maqsadlarda, birinchi navbatda uning sharbati uchun ishlatiladi, yaʼni bu ham pazandalik, ham tozalash uchun ishlatiladi[1]. Pulpa va uning qobigʻi pishirishda ham ishlatiladi. Limon sharbatida taxminan 5 % dan 6 % gacha limon kislotasi mavjud boʻlgani tufayli, pH 2,2 atrofida boʻladi va unga nordon taʼm beradi. Limon sharbatining oʻziga xos nordon taʼmi, limonad va limonli beze pirogi kabi ichimliklar va ovqatlarning asosiy tarkibiy qismiga aylanadi.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Limon tashqi yuzasi va kesilgan qismi.

Limonning kelib chiqishi nomaʼlum, ammo baʼzi ilmiy maʼnbalarga koʻra limon ilk bor Assamda (Hindistonning shimoli -sharqidagi mintaqa), Myanma shimolida yoki Xitoyda oʻstirilgan deb taxmin qilinadi[1].  Limonning genomik tadqiqotiga asoslangan holda, uning achchiq apelsin (nordon apelsin) va sitron oʻrtasidagi gibrid ekanligini koʻrsatdi[2][3]. Limonlar Evropaga janubiy Italiya yaqinida miloddan avvalgi II asr boshlarida, Qadimgi Rim davrida[1] kirib kelinganligi aniqlangan. Ammo bu fikrlar bahsga sabab boʻladi. Buning dalillari noaniq va zamonaviy nazariyalarga tayanilmagan, limonning butun Oʻrta er dengizi hududida paydo boʻlganligini miloddan avvalgi 100 yilga taqalishini ilgari suradilar. Taxminan eramizning 400-yillarida ular Moorishning Ispaniyadagi bogʻlarga ekilgan[4]. Ular keyinchalik Forsga, soʻngra eramizning 700-yillarida Iroq va Misrga olib kelingan[1]. Limon birinchi marta adabiyotda 10-asrda dehqonchilikka oid arab risolasida qayd etilgan va shuningdek, ilk islom bogʻlarida manzarali oʻsimlik sifatida ishlatilgan[1]. 1000—1150-yillar oraligʻida arab dunyosi va Oʻrta er dengizi mintaqasida keng tarqalgan[1]. Ispaniyaning Andalusiya hududida limon va ohak yetishtirish haqidagi maqola Ibn al-Avvomning 12-asrdagi qishloq xoʻjaligiga oid "Qishloq xoʻjaligi kitobi" nomli risolada keltirilgan[5].

Evropada ilk bor yirik limon yetishtirish haqidagi gʻoya 15-asrning oʻrtalarida Genuyada boshlangan. Limon keyinchalik Amerika qitʼasiga 1493-yilda Kristofer Kolumb oʻz sayohatlarida Hispaniolaga limon urugʻini olib keladi va olimlarga tanishtiriladi. Shuningdik Ispaniyaning Yangi Dunyo boʻylab zabt etilishi limon urugʻining tarqalishiga yordam berdi. U asosan manzarali oʻsimlik sifatida va mevasidan dorivor maqsadlarda ishlatilgan[1]. Shudan keyin 19-asrda Florida va Kaliforniyada limon eng koʻp ekila boshlaydi[1].

1747- yilda Jeyms Lindning iskorbit bilan ogʻrigan dengizchilar ustida tajribalar oʻtkaziladi, limon sharbatini ularning ratsioniga qoʻshilishi reja qilinadi, ammo S vitamini hali muhim parhez tarkibiy qismi sifatida maʼlum emas edi[1][6].

Limon soʻzining kelib chiqishi Yaqin Sharq maʼnosida ham keladi[1]. Bu soʻz qadimgi fransuzcha limondan, soʻngra Italyancha limondan, Arabcha laymūn yoki līmūn soʻzlaridan va forscha līmūn dan olingan boʻlib, sanskrit tilidan (nimbū, " ohak ") sitrus mevalari uchun umumiy atama boʻlib xizmat qiladi[7].

Turlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Frants Eugen Köhler tomonidan yaratilgan batafsil taksonomik rasm.

„Bonnie Brae“ turiga mansub limonning koʻrinishi choʻzinchoq, silliq, ingichka poʻstlogʻli va urugʻsizdir[8]. Ular asosan AQShning San-Diego okrugida yetishtiriladi[9].

„Evrika“ turiga mansub limon kuchati yil boʻyi yashilligini yuqotmaydi va moʻl-koʻl hosillik beradi, shuningdik u doimiy oʻsib boradi. Bu oddiy supermarket limoni boʻlib, yil davomida meva va gullarni birga ishlab chiqarish xususiyatiga ega ekanligi tufayli „Toʻrt fasl“ (Quatre Saisons) nomi bilan ham tanilgan. Ushbu nav mahalliy xaridorlarga oʻsimlik sifatida ham mavjud[10]. Yashil va sariq rang- barang tashqi teriga ega pushti goʻshtli Evrika limoni ham mavjud[11].

Lissabon limoni ham Evrikaga juda oʻxshaydi va boshqa oddiy supermarket limonidir. Ammo farqli ravishda liissabon Evrikaga qaraganda yumshoqroq, terisi yupqaroq va urugʻlari kamroq yoki umuman yoʻq boʻladi. Odatda Evrikadan koʻra Lissabon navidan koʻproq sharbat ishlab chiqariladi[12][13].

„Femminello Sent Tereza“ yoki „Sorrento“[14] nomli limon navlari asosan Italiyada paydo boʻlgan. Bu mevaning qobiq qismida limon moylari koʻp boʻlganligi tufayli bu limoncello tayyorlashda anʼanaviy ravishda ishlatiladigan navlardan biridir.

Oziqlanish va fitokimyoviy moddalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Limon S vitaminining boy manbai boʻlganligi tufayli 100 g maʼlumot miqdorida kunlik qiymatning 64 foizini taʼminlaydi. Boshqa muhim oziq moddalar tarkibida esa biroz kam.

Pazandachilikda foydalanish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Maʼlimki, limon sharbati va qobigʻi turli xil ovqatlar va ichimliklarda ishlatiladi. 1 dona butun limondan marmelad, limon tvorogi va limon likyori tayyorlanadi va bu ajoyib gʻoya. Limon boʻlaklari va limon qobigʻi ovqat va ichimliklar uchun garnitür sifatida ishlatiladi. Limon qobigʻi hamda mevaning maydalangan tashqi qobigʻi asosan pishirilgan mahsulotlar, pudinglar, guruch va boshqa mahsulotlarga lazzat qoʻshish uchun ishlatiladi.

Sharbat

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Limon sharbatidan limonad, alkogolsiz ichimliklar va kokteyllar tayyorlash uchun foydalaniladi. Shuningdik baliq uchun marinadlarda ishlatiladi, uning kislotasi esa baliqdagi aminlarni uchuvchan boʻlmagan ammoniy tuzlariga aylantirib neytrallaydi. Natijada goʻshtda kislota qattiq kollagen tolalarini qisman gidrolizlaydi va uni yumshatadi[15]. Buyuk Britaniyada limon sharbati tez-tez kreplarga qoʻshiladi..

Limon sharbati shuningdek, oksidlanishga moyil boʻlgan va tilimlangandan keyin jigarrang boʻladigan (fermentativ qizil tusga kirish), masalan, olma, banan va avakado kabi baʼzi oziq-ovqatlarda qisqa muddatli konservant sifatida ishlatiladi.

Peel

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Marokash mamlakatida limonlar bankalarda yoki tuz bochkalarida saqlanadi. Tuz esa limonning qobigʻi va poʻstlogʻiga kirib, ularni yumshatadi shunda deyarli cheksiz davom etishi uchun ularni davolaydi[16]. Shundan soʻng Konservalangan limon turli xil idishlarda ishlatiladi. Konservalangan limonlarni Sitsiliya, Italyan, Yunon va Fransuz taomlarida ham bemalol tatib kurish mumkin.

Limon yogʻi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Limon yogʻi limon terisidagi yogʻli hujayralardan olinadi. Mashina esa hujayralarni parchalaydi va moyni yuvish uchun suv purkagichdan foydalanadi. Yogʻ/suv aralashmasi filtrlanadi va santrifüj orqali ajratiladi[17].

Barglari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Limon daraxtining barglari odatda choy tayyorlashda, goʻsht va dengiz mahsulotlarini tayyorlash uchun ishlatiladi.

Boshqa sohalarda foydalanish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sanoat

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Limonlar fermentatsiyaga asoslangan jarayonlar rivojlanishidan oldin limon kislotasining asosiy tijorat manbai boʻlgan[18].

Xushboʻy hidi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Limon moyining xushboʻyligi inson immunitet tizimiga taʼsir qilmaydi[19] ammo asab tizimini yaxshilashda kerakli hissa qoʻshishi mumkin[20].

Limon sharbati issiqlik bilan ishlab chiqilgan oddiy koʻrinmas siyoh sifatida ishlatilishi mumkin[21].

Limon sharbati sochlarning sariq rangini oshirish uchun ishlatiladi.Natijada namlangan sochlar quyosh nuriga taʼsir qilgandan soʻng, tabiiy yorugʻlik vazifasini bajaradi. Bu sayqallash vazifasini bajaradigan limon kislotasi bilan chambarchas bogʻliq[22][23].

Bogʻdorchilik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Limonlar kamida 7 °C (45 °F) daraja haroratga muhtoj, shuning uchun ular mo''tadil iqlimda yil davomida chidamli bo'lolmaydi, ammo ular yetuklashgach qattiqroq va chidamliroq bo'ladi[24]. Sitruslar toʻlib toshgan novdalarni kesish orqali minimal kesishni talab qiladi, eng baland shoxlari esa buta oʻsishini ragʻbatlantirish uchun kesiladi[24]. Yoz davomida eng kuchli oʻsishning uchlarini chimchilash soyabonning yanada moʻl-koʻl rivojlanishini taʼminlaydi. Yetuk oʻsimliklar istalmagan, tez oʻsadigan kurtaklar („suv kurtaklari“ deb ataladi) hosil qilishi mumkinligi sababli, ular oʻsimlikning pastki yoki oʻrta qismidagi asosiy shoxlardan olib tashlanadi[24].

Ishlab chiqarish

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Limon (va ohak) ishlab chiqarish, 2020-yil

(million tonnada)

Mamlakat 2020
Hindiston bayrogʻi Hindiston 3.7
Meksika bayrogʻi Meksika 2.9
Xitoy bayrogʻi Xitoy 2.7
Argentina bayrogʻi Argentina 1.8
Braziliya bayrogʻi Braziliya 1.6
Turkiya bayrogʻi Turkiya 1.2
Dunyo 21.4

2020-yilda dunyoda limon ishlab chiqarish (hisobot uchun ohak bilan birgalikda) 21,4 million tonnani tashkil etdi[25]. Yuqori ishlab chiqaruvchilar – Hindiston, Meksika, Xitoy, Argentina, Braziliya va Turkiya – umumiy ishlab chiqarishning 65 % ni tashkil qiladi (jadval batafsil yoritilgan)[25].

"Limon" deb ataladigan boshqa sitrus mevalari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Yassi limon, bu mandarin gibrididir.
  • Meyer limoni, nordon yoki shirin apelsindan farq qiluvchi sitron va mandarin/pomelo gibridining oʻzaro xochi[26] uni 1908-yilda Amerika Qoʻshma Shtatlariga birinchi marta kiritgan Frank N. Meyer nomi bilan atalgan. Lissabon va Evrika limonlariga qaraganda yupqa poʻstlogʻi va kislotaliligi biroz past boʻlgan Meyer limonlari joʻnatishda koʻproq ehtiyotkor boʻlishni talab qiladi va tijorat asosida keng oʻstirilmaydi. Meyer limonlari koʻpincha sariq-toʻq sariq ranggacha pishadi. Ular sovuqqa chidamli.
  • Ponderosa limoni, haqiqiy limondan koʻra sovuqqa sezgir, mevalari qalin poʻstlogʻli va juda katta. Genetik tahlil shuni koʻrsatdiki, u sitron va pomeloning murakkab gibrididir[26].
  • Dagʻal limon, sitron-mandarin xochi, sovuqqa chidamli va koʻpincha sitrus ildizpoyasi sifatida ishlatiladi[26].
  • Shirin limon yoki shirin ohak, aralash guruh, shu jumladan lumia (nok limoni), limetta va Falastin shirin ohak. Ular orasida pomelo-sitron gibridi boʻlgan Yaffa limoni bor[26].
  • Volkamer limoni, qoʻpol limon kabi, sitron-mandarin xochi[26].

Galereya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Jeykob Foppen van Es: koʻza bilan natyurmort
  • Limonli idishlar va ichimliklar roʻyxati
  • </img>

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 Julia F. Morton. „Lemon in Fruits of Warm Climates“ 160–168. Purdue University (1987).
  2. ↑ Gulsen, O.; M. L. Roose (2001). „Lemons: Diversity and Relationships with Selected Citrus Genotypes as Measured with Nuclear Genome Markers“. Journal of the American Society for Horticultural Science. 126-jild, № 3. 309–317-bet. doi:10.21273/JASHS.126.3.309.
  3. ↑ Genetic origin of cultivated citrus determined: Researchers find evidence of origins of orange, lime, lemon, grapefruit, other citrus species", Science Daily, January 26, 2011 (Retrieved February 10, 2017).
  4. ↑ McGee, Harold. McGee on food & cooking : an encyclopedia of kitchen science, history and culture, Harold McGee, Hodder & Stoughton, 2004. ISBN 0340831499. OCLC 74962129. 
  5. ↑ Ibn al-'Awwam, Yaḥyá. Le livre de l'agriculture d'Ibn-al-Awam (kitab-al-felahah) (fr). Paris: A. Franck, 1864 — 300–301 (ch. 7 - Article 32)-bet. OCLC 780050566. 
  6. ↑ James Lind. A treatise on the scurvy. Second edition.. London: A. Millar, 1757. 
  7. ↑ Douglas Harper. „Online Etymology Dictionary“.
  8. ↑ Spalding, William A.. The orange: its culture in California. Riverside, California: Press and Horticulturist Steam Print, 1885 — 88-bet. Qaraldi: 2-mart 2012-yil. „Bonnie Brae lemon.“ 
  9. ↑ Carque, Otto. Rational Diet: An Advanced Treatise on the Food Question. Los Angeles, California: Kessinger Publishing [1923], 2006 — 195-bet. ISBN 978-1-4286-4244-7. Qaraldi: 2-mart 2012-yil. 
  10. ↑ Buchan, Ursula. „Kitchen garden: lemon tree“. The Daily Telegraph (22-yanvar 2005-yil). Qaraldi: 24-yanvar 2014-yil.
  11. ↑ Vaiegated pink (Wayback Machine saytida 2017-12-01 sanasida arxivlangan) at the Citrus Variety Collection.
  12. ↑ „frostlisbon“. citrusvariety.ucr.edu. Qaraldi: 2020-yil 27-sentyabr.
  13. ↑ says. „Eureka Lemon and Lisbon Lemon: Kitchen Basics“ (en-US). Harvest to Table (2007-yil 1-fevral). Qaraldi: 2020-yil 27-sentyabr.
  14. ↑ „Taste of a thousand lemons“. Los Angeles Times (8-sentabr 2004-yil). Qaraldi: 21-noyabr 2011-yil.
  15. ↑ „Fruit enzymes tenderise meat“ (en). Science Learning Hub. Qaraldi: 2020-yil 14-may.
  16. ↑ Moskin. „Preserved Lemons Recipe“ (en-US). NYT Cooking. Qaraldi: 2020-yil 14-may.
  17. ↑ Tranchida, Peter Quinto (2010), „Advanced Analytical Techniques for the Analysis of Citrus Oils“, Citrus Oils, CRC Press, 482–516-bet, doi:10.1201/b10314-16, ISBN 978-1-4398-0029-4
  18. ↑ M. Hofrichter. Industrial Applications. Springer, 2010 — 224-bet. ISBN 978-3-642-11458-8. 
  19. ↑ Kiecolt-Glaser, J. K.; Graham, J. E.; Malarkey, W. B.; Porter, K; Lemeshow, S; Glaser, R (2008). „Olfactory influences on mood and autonomic, endocrine, and immune function“. Psychoneuroendocrinology. 33-jild, № 3. 328–39-bet. doi:10.1016/j.psyneuen.2007.11.015. PMC 2278291. PMID 18178322.
  20. ↑ Cooke, B; Ernst, E (2000). „Aromatherapy: A systematic review“. British Journal of General Practice. 50-jild, № 455. 493–6-bet. PMC 1313734. PMID 10962794.
  21. ↑ Mirsky. „Invisible Ink and More: The Science of Spying in the Revolutionary War“. Scientific American (20-aprel 2010-yil). Qaraldi: 15-oktabr 2016-yil.
  22. ↑ „Here's how to lighten your hair at home with lemon juice (it actually works)“. Glamour UK. Bianca London (2020). Qaraldi: 16-sep 2020-yil.
  23. ↑ „Does lemon juice really lighten hair?“. Klorane Laboratories (2020). 2022-yil 22-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-sentyabr.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 „Citrus“. Royal Horticultural Society (2017). Qaraldi: 19-aprel 2017-yil.
  25. ↑ 25,0 25,1 „World production of lemons and limes in 2018; Crops/Regions/World/Production Quantity from pick lists“. Food and Agriculture Organization of the United Nations, Statistics Division (FAOSTAT) (2019). Qaraldi: 19-fevral 2020-yil.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 26,4 Curk, Franck; Ollitrault, Frédérique; Garcia-Lor, Andres; Luro, François; Navarro, Luis; Ollitrault, Patrick (2016). „Phylogenetic origin of limes and lemons revealed by cytoplasmic and nuclear markers“. Annals of Botany. 11-jild, № 4. 565–583-bet. doi:10.1093/aob/mcw005. PMC 4817432. PMID 26944784. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Limon_turlari&oldid=5230384" dan olindi