Sin sulolasining Ichki Osiyodagi hukmronligi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
1820-yilda Sin imperiyasi. Ichki Osiyo mintaqalari yashil (Tayvansiz) va pushti ranglarda ko'rsatilgan.

Sin sulolasining Ichki Osiyodagi hukmronlgi XVII-XVIII asrlarda Ichki va tashqi Moʻgʻuliston, Manchuriya, Tibet, Sinxay va Shinjonni oʻz ichiga olgan Ichki Osiyo hududlariga Sin hukmronligining kirib borishi edi.

Harbiy harakatlar birinchi navbatda Shimoliy Yuan sulolasi (1636-yilgacha) va Jung'or xonligiga (1687—1758) qarshi olib borildi. Xitoyni zabt etishdan oldin manjurlar Manjuriya (hozirgi Shimoli-Sharqiy Xitoy va Tashqi Manchuriya) va Ichki Mo'g'ulistonni boshqaradigan Jin sulolasiga asos solishgan.

Uch feodator qo'zg'oloni bostirilib, Tayvan bosib olingandan so'ng, shuningdek, 1680-yillarda Xitoy-Rossiya chegarasidagi mojarolarga chek qo'yilgandan so'ng, Sinlarning Tashqi Mo'g'uliston, Tibet, Sinxay va Shinjonni zabt etishiga sabab bo`lgan Jung`or-Sin urushi boshlandi. Ushbu hududlarning barchasi Sin imperiyasining bir qismi sifatida Sin qo'shinlari tomonidan boshqarilsa-da, turli xil ma'muriy tuzilmalar[1] orqali boshqarilgan va mavjud ko`plab boshqaruv institutlarini saqlab qolgan. Qolaversa, ular muntazam viloyatlar sifatida emas, balki imperiyaning chegara hududlarini nazorat qiluvchi Sin hukumati agentligi Lifan Yuan tomonidan nazorat qilingan holda boshqarilgan.

Manjuriya[tahrir | manbasini tahrirlash]

1820-yilda Sin sulolasi tarkibidagi Manchuriya.

Sin sulolasiga Xitoy aholisining katta qismini tashkil etuvchi Xan xitoylari tomonidan emas, balki Jurchen deb nomlanuvchi o'troq dehqon xalqi tomonidan asos solingan. Jurchenlar hozirda Xitoyning Jilin va Heilongjiang provinsiyalari yashovchi tungus xalqi. [2] Manjurlar davlatiga XVII asr boshlarida Szyanchjoudagi Aisin Gioro saroyida kichik Jurchen qabilasining boshlig'i Nurxachi tomonidan asos solingan. Asli Min imperatorlarining vassali boʻlgan Nurxachi 1582-yilda boshlagan qabilalararo nizolar yaqin atrofdagi qabilalarni birlashtirish jarayoniga aylanib ketdi. 1616-yilga kelganda o'zini Buyuk Jin xoni deb e'lon qilish uchun Szyanchjouni yetarlicha mustahkamladi. [2] Ikki yil oʻtgach, Nurxachi “Yetti arz”ni eʼlon qildi va hamon Min imperatori bilan ittifoqdosh boʻlgan Jurchen qabilalarini birlashtirishni yakunlash maqsadida Minlarning hukmronligidan ochiqchasiga voz kechdi. Min va tashqi Manchuriyadagi turli qabilalarga qarshi bir qator muvaffaqiyatli yurishlardan so'ng, u va uning o'g'li Xong Tayji oxir-oqibat butun Manchuriyani nazorat ostiga oldi. Keyingi o'n yilliklar davomida Sinning Minni bosib olishi davrida Rossiya podsholigi Amur daryosining shimolidagi yerlarni egallashga harakat qildi. Bu holatga 1680-yillarda Sin tomonidan qarshilik ko`rsatildi, natijada 1689-yilda Nerchinsk shartnomasi tuzildi va bu yerlar Xitoyda qoldi. Biroq, XIX asrning o'rtalarida, tashqi Manjuriya Rossiya imperiyasi tomonidan Amurni qo'shib olish paytida bosib olindi.

Mukden saroyining Chongjen zali

Xan xitoylarining Manjuriyada yashashi taqiqlanadi, ammo bu qoidaga amal qilinmaydi va XIX asr boshlarida Xan xitoylari mintaqa shaharlarida ko'pchilik aholini tashkil qildi.

1668-yilda imperator Kansi hukmronligi davrida Sin hukumati sakkiz bayroqli qismlarga tegishli bo'lmagan odamlarning bu hududga kirishini taqiqlash to'g'risida qaror qabul qildi.

Biroq, Sinlar hukmronligi davrida xan xitoylarining Manchuriyaga noqonuniy va qonuniy ravishda ko`chib kelib, yerlarni hosil ekish uchun ijaraga olish jarayonlari davom etdi. Chunki Manjur yer egalari Xan xitoylik dehqonlarining o'z yerlarida ijaraga olishlari va g'alla yetishtirishlarini xohlashardi, shuning uchun aksariyat hollarda xan xitoylik muhojirlari yerlardan haydab chiqarilmadi. XVIII asrda xan xitoylari Buyuk devor va Buyuk Kanal bo`ylab Manchuriyadagi 500 000 gektar xususiy yerlarni va saroy a'yonlari va zodagonlar mulklari tarkibiga kiruvchi 203 583 gektar yerlarni ijaraga olib, ishlov berishdi. Bu vaqtga kelganda ijara yerlarda ishlovchi xitoyliklar aholining 80% ni tashkil etdi.[3]

Xitoylik xan dehqonlari yerni qayta ishlash uchun Sin hukumati tomonidan Shimoliy Xitoydan Liao daryosi bo'yidagi hududga ko'chirildi.[4] Xitoylik xan dehqonlari cho'l yerlarni o`zlashtirishlariga qo`shimcha ravishda Manjur yer egalaridan yerlarni ijaraga olib ham mehnat qildilar.[5] Xan xitoylarining Manjur va Mo'g'ul yerlariga joylashishlari rasman taqiqlanganiga qaramay, XVIII asrga kelganda Sinlar Xitoyning shimolidan ocharchilik, suv toshqini va qurg'oqchilikdan aziyat chekkan Xan qochqinlarini Manjuriya va Ichki Mo'g'ulistonga joylashtirishga qaror qilishdi. Bu vaqtda Xan xitoylari Manjuriyadagi 500 000 gektar maydonda dehqonchilik qilishgan bo`lsa, 1780-yillarga kelganda Ichki Mo'g'ulistonda yana o'n minglab gektar yerlarda dehqonchilik qilishardi.[6] Syanlun 1740-yildan 1776-yilgacha qurg'oqchilikdan aziyat chekayotgan xitoylik xan dehqonlariga Manchuriyaga ko'chib o'tishlarini taqiqlashni bekor qildi.[7] Xitoylik ijarachi dehqonlar ushbu hududdagi "imperator mulklari" va Manjur yirik yer egalaridan yerni ijaraga oldilar.[8] Xitoylik xanlar Syanlun imperatorligi davrida Manjuriya janubidagi Lyao hududidan tashqari, Szinchjou, Shenyan, Tieling, Changchun, Xulun va Ningguta ko'chib o'tishdi va 1800-yilda Xan xitoylari Manjuriya shaharlarida ko'pchilikni tashkil qildi.[9] Imperator xazinasi daromadlarini ko'paytirish uchun imperator Daoguang hukmronligining dastlabki yillarida faqat Sungari bo'yidagi yerlarni xan xitoylariga sotdi va Abbe Hukning so'zlariga ko'ra, Xan xitoylari 1840-yillarda Manjuriyaning ko'pgina shaharlarining asosiy aholisiga aylandi.[10]

Ichki va tashqi Mo'g'uliston[tahrir | manbasini tahrirlash]

1820-yilda Sin sulolasi tarkibidagi Ichki va Tashqi Mo'g'uliston.

XVII-XVIII asrlarda etnik moʻgʻullar yashaydigan koʻpchilik hududlar, xususan, Tashqi va Ichki Moʻgʻuliston ham Sin imperiyasi tarkibiga kirdi. 1644-yilda sulola Xitoyni to`liq nazorat qilishni boshlashdan oldin ham, xon Ligdenning qochishi bir qator mo'g'ul qabilalarini Manjur davlati bilan ittifoqchilikka undadi. Nurxachining moʻgʻul qabilalari bilan ilk aloqalari asosan ittifoqchilik ruhida boʻlgan.[11][12] Ligdenning magʻlubiyati va oʻlimi bilan uning oʻgʻli Ejeyxon manjurlarga boʻysundi va hozirgi Ichki Moʻgʻulistonning katta qismi Sin tarkibiga qoʻshildi. Tashqi Mo'g'ulistondagi Xalxaning uchta xoni Xun Tayji hukmronligi davridan beri Sin sulolasi bilan yaqin aloqalar o'rnatgan, ammo mustaqil boshqaruvni saqlab qolgan edi. Sin hukmdorlari bu hududni nazorat qilishga uringanlarida Galdan boshchiligidagi Xalxaning gʻarbida joylashgan oyratlar ham bunday urinishlarni faol amalga oshirdilar. Uch feodalga qarshi urush tugagandan so'ng, imperator Kansi bu muammoga e'tiborini qarata oldi va diplomatik muzokaralar olib borishga harakat qildi. Ammo muzokaralar Galdanning Xalxa yerlariga hujum qilishi bilan yakunlandi va Kansi bunga javoban sakkiz bayroq bo`linmasini Galdan qo'shinlariga qarshi og'ir qurollar bilan yubordi va oxir-oqibat ikkinchi urinishda uni mag'lub etdi. 1691-yilda Kansi Duolunda Xalxa va Ichki Moʻgʻuliston hukmdorlarining qurultoyini o`tkazdi va unda Xalxa xonlari unga rasman sodiqlik eʼlon qildilar. Galdanga qarshi kurash Xalxalarni mohiyatan imperiyaga qaramlikka olib keldi va 1694-yilga kelib Xalxaning uchta xoni rasman Sinaristokratiyasining ichki doiralariga kiritildi. Shunday qilib, XVII asr oxiriga kelib Sin sulolasi Ichki va Tashqi Moʻgʻulistonni oʻz nazoratiga oldi.

Xitoy xanlariga Ichki va Tashqi Mo'g'ulistonda joylashish rasman taqiqlandi. Mo'g'ullarga xanlarning 18 provinsiyasiga (neidi) ruxsatsiz o'tish ham taqiqlandi va agar ruxsatsiz o'tgan bo'lsa jazolash joriy etildi. Mo'g'ullarga boshqa mo'g'ul yerlariga o'tish taqiqlandi. Xitoylik xan ko'chmanchilari qoidani buzib, Ichki Mo'g'ulistonga o'tib o'rnashib oldilar.

Xanlarning Manjur va Mo'g'ul yerlariga joylashishlari rasman taqiqlanganiga qaramay, XVIII asrga kelib Xitoyning shimolidan ocharchilik, suv toshqini va qurg'oqchilikdan aziyat chekkan Xan qochqinlarini Manchuriya va Ichki Mo'g'ulistonga joylashtirishga qaror qilindi. Shu vaqtda Xan xitoylari Manjuriyada 500 000 gektar maydonda dehqonchilik qilayotgan bo`lsa, 1780-yillarga kelib Ichki Mo'g'ulistonda yana o'n minglab gektarda dehqonchilik qilishardi.[13]

Urgadagi Jebtsundamba qishki saroyi

Oddiy moʻgʻullarga oʻz chegaralaridan tashqariga chiqishga ruxsat berilmagan. Sinlar tomonidan moʻgʻullarga oʻz chegaralarini kesib oʻtish, hattoki boshqa moʻgʻul hududlari va neidi (Xanlarning 18 viloyati) hududiga oʻtish ham taqiqlangan.[14]

O'n sakkizinchi asrda ko'plab xan xitoylik ko'chmanchilar Ichki Mo'g'ul dashtlariga noqonuniy ravishda ko'chib o'tishni boshladilar. 1791-yilga kelib, Front Gorlos bayrog'idagi xan xitoylik ko'chmanchilar shu qadar ko'p ediki, jasak Sin hukumatiga u yerda allaqachon qo'nim topgan dehqonlar maqomini qonuniylashtirishni so'rab murojaat qildi.[15]

Tibet[tahrir | manbasini tahrirlash]

1820-yilda Sin sulolasi tarkibidagi Tibet.

Xoshut xonligi asoschisi Gushi Xon Sang shahzodasi hokimiyatini ag`darib, 1642-yilda Ganden Fodrang deb nomlanuvchi rejimni o'rnatdi va 5-Dalay Lamani Tibetdagi eng oliy ma'naviy va siyosiy rahnamoga aylantirdi[16]. Sevan Rabtan boshchiligidagi Jung`or xonligi 1717-yilda Tibetga bostirib kirdi va Xoshut xonligining so'nggi hukmdori Lha-bzang Xon Dalay Lamasini lavozimidan chetlatib, Lxa-bzang Xon va uning butun oilasini o'ldirdi. Bunga javoban Sin sulolasi imperatori Kansi joʻnatgan qo`shin Gʻarbiy Tibet gubernatori Sang va Kangchennaslik Polxane Sonam Topgye (shuningdek, Gangchenney deb ham ataladi) boshchiligidagi Tibet qoʻshinlari bilan birga[17][18] 1720-yilda Xoshutlar homiylari va Tibetni jung`orlardan ozod qiluvchilar sifatida jungʻorlarni Tibetdan quvib chiqardi. Mintaqada Dlay Lama siyosiy avtonomiyasini saqlab qolgan bo`lsa-da, bu holat 1912-yil Sin sulolasi qulagunga qadar davom etgan Tibetning Sin sulolasiga qaramligining boshlanishi edi. Sin imperatorlari Tibetga Ambanlar deb nomlanuvchi imperator vakillarini joylashtirdilar, ular Lxasada joylashgan 2000 dan ortiq harbiy qo'shinlarga qo'mondonlik qilib, Lifan Yuanga hisobot berishardi.

Sinlar Tibetda Manchu Bannermen va Xan Xitoy Yashil standart armiyasi askarlarini ham joylashtirdi. Lxasada xitoy askarlari va amaldorlaridan jamoasi soni oshib bordi.

Lxasa, Batang, Darsendo, Lxari, Chamdo va Litang kabi ko'plab hududlarda Jung`orlar bilan urushlar davomida Yashil standart qo'shinlari qismlari joylashtirildi.[19] Yashil standart armiya qo'shinlari va Manjur Bannermenlari ikkalasi ham Jung`orlarga qarshi urushda Tibetda jang qilgan Sin harbiy kuchlarining bir qismi edi.[20] Aytishlaricha, Sichuan qo'mondoni Yue Chjonqi (Yue Feyning avlodi) 2000 yashil standart askari va "Sichuan yo'li"dagi 1000 manchu askari Lxasani egallab olgach, birinchi bo'lib Lxasaga kiradi.[21] Mark C. Elliottning so'zlariga ko'ra, 1728-yildan keyin Sinlar Lxasadagi garnizonlarni nazorat qilish uchun Bannermenlardan emas, balki Yashil standart armiya qo'shinlaridan foydalangan.[22] Evelin S. Ravskiyning so'zlariga ko'ra, Yashil standart armiya ham, Bannermen ham Tibetdagi Sin garnizonini tashkil qilgan.[23] Sabine Dabringhausning so'zlariga ko'ra, 1300 dan ortiq yashil standart xitoylik askarlari 3000 kuchli Tibet armiyasini qo'llab-quvvatlash uchun Sin tomonidan Tibetga joylashtirilgan.[24]

Lxasa darvozasi (g'arbiy darvoza) tibetliklar buni chorten deb atashadi, bu yerda 1904-yilda Britaniyaning Tibetga yurishi tasvirlangan.

XIX asrning o'rtalarida Amban bilan kelgan Sichuanlik xitoy askarlar jamoasi tibetlik ayollarga uylanishadi. Lxasaning Lubu mahallasiga joylashdilar va u yerda ularning avlodlari jamoasi shakllandi. Keyinchalik ular Tibet madaniyatiga singib ketishdi.[25] Xebalin xitoylik musulmon qoʻshinlari va ularning avlodlari yashaydigan hudud, Lubu esa Xan qoʻshinlari va ularning avlodlari yashaydigan hudud edi.[26]

Sinxay[tahrir | manbasini tahrirlash]

1820-yilda Sin sulolasi tarkibidagi Sinxay.

1640-yildan 1724-yilgacha hozirgi Sin hududining katta qismi Sin sulolasiga vassallikni tan olgan Xoshut mo'g'ullari nazorati ostida edi. Biroq, Tibetdagi Xoshut xonligini tugatgan jung'or bosqini va 1720-yilda Sinlar Tibetni bosib olgandan so'ng, Sinxayda hukmron knyaz Lubsan Danzan boshchiligidagi mo'g'ullar 1723-yilda imperator Yonchjen davrida Singa qarshi qo'zg'olon ko'tardilar. Lubsan Danzan qoʻzgʻolon oldidan Shinjondagi Jungʻor xonligi bilan aloqa oʻrnatadi. Sinxaydagi 200 000 tibetliklar va mo'g'ullar Xininga hujum qilishdi, ammo Markaziy Tibet aholisi qo'zg'olonni qo'llab-quvvatlamadi. Aslida esa, Markaziy Tibetda joylashgan Polhanas aholisi isyonchilarning Sinlar qo`shinidan chekinishlariga to'sqinlik qiladilar.[27] Qoʻzgʻolonni bostirish uchun Nian Gengyao ismli xitoy qoʻmondoni yuborildi. Oxir-oqibat qo'zg'olon shafqatsizlarcha bostirilib, Sinxayda to'g'ridan-to'g'ri Sin hukmronligi boshlandi. Lubsan Danzan Jung'or xonligiga qochib ketadi va keyinchalik 1755-yilda imperator Syanlunning Shinjonga yurishlari paytida manjurlar tomonidan qo'lga olinadi. Hozirgi Sinxayning katta qismi Sinlar tomonidan 1724-yilda Xining shahrida joylashgan Xining ishlar vaziri (xitoycha: 西寧辦事大臣, shuningdek, Xining Ambani nomi bilan ham tanilgan) nazorati ostida boʻlgan. Xiningning oʻzi esa Gansu provinsiyasi tomonidan boshqarilgan. davrida. Bu holat Sin sulolasining oxiriga qadar davom etdi.

Shinjon[tahrir | manbasini tahrirlash]

1820-yilda Sin sulolasi tarkibidagi Shinjon.

Hozirgi Shinjondagi Jungriya deb atalgan hudud Jungʻor xonligining asosi boʻlgan. Sin sulolasi XVII asrda jungʻorlar bilan uzoq davom etgan kurash natijasida Sharqiy Shinjon ustidan nazorat oʻrnatdi. 1755-yilda Oyrat zodagoni Amursana yordami bilan Sinlar G'uljaga hujum qilib, Jung'or xonini asirga oldi. Amursananing jungʻor xoni deb e’lon qilinishi haqidagi iltimosi javobsiz qolgach, u Singa qarshi qoʻzgʻolon koʻtardi. Keyingi ikki yil ichida Sin qoʻshinlari Jungʻor xonligini to`liq yoʻq qildi. Mahalliy Jung`or Oyrat mo'g'ullari shafqatsiz yurishlar va chechak epidemiyasidan qattiq azob chekishdi. 1758-yilda jung`orlarga qarshi yurishlardan soʻng, Oltishahr zodagonlari Xoja aka-uka Burhoniddin va Xo`jai Jahonlar Sin imperiyasiga qarshi qo'zg'olon ko`tarishdi. Biroq, 1759-yilga kelib, ular Sin qo'shinlari tomonidan tor-mor qilindi. Bu hodisa butun Shinjonda Sin hukmronligi boshlanishini anglatardi. Kumul xonligi Shinjon hududidagi yarim avtonom vassal sifatida Sin imperiyasi tarkibiga kiritildi. Imperator Syanlun o'z yutuqlarini Xan va Tanning O'rta Osiyodagi yutuqlari bilan qiyosladi.[28] Sin sulolasi butun Shinjonni Ili generali hukmronligi ostiga o'tkazdi. U Huiyuan qal'asida ("Kulja" yoki Yili deb ataladi) hukumat markazini tashkil etdi. Bu hodisa avvalgi ikki alohida viloyat shimolda Jungriya va janubdagi Tarim havzasini (Oltishahr) Shinjon viloyati sifatida uning hukmronligida tashkil etdi.[29] Sinning Oʻrta Osiyoga yurishlari davomida Afgʻoniston hukmdori Ahmadshoh Durroniydan yordam soʻraydi. Sin qoʻshinlari va Durroniylar davlatining afgʻon qoʻshinlari 1762-yilda ehtimoliy urushga tayyor turish uchun Qashgʻar va Qoʻqonga qoʻshin joʻnatishadi va bu urush sodir bo`lmadi.[30]

Tacheng (Chuguchak) 1864-yilgi qo'zg'olon paytida og'ir jabr ko'rgan shaharlardan biri.

Sinlar Jungriya va Tarim havzasi uchun ikki xil siyosatni amalga oshirdi. SIn hukumati Xanlarni Jungriyada doimiy joylashish va mustamlaka qilish uchun rag'batlantirdi. Xan ko'chmanchilarini joylashtirilgan Tarim havzasi bilan cheklandi. Xan savdogarlari va Xan Yashil standart armiyasi askarlari Tarimda joylashtirildi. Ularga ushbu hududlardan chiqish taqiqlandi. Taqiq 1820-yillarda Jahongirxoʻja qo`zg`olonidan soʻng olib tashlandi va xan xitoylariga Tarimda doimiy joylashishga ruxsat berildi. XIX asr oʻrtalarida Sin sulolasining zaiflashganda Gansu va Shensi viloyatlarida boshlangan Xitoy musulmonlari qoʻzgʻolonlaridan soʻng boshqa hududlardagi xitoylik musulmonlar (Xuey) ham, uygʻurlar ham Shinjon shaharlarida isyon boshladilar. 1865-yilda qoʻshni Qoʻqon xonligidan Yoqub beg Qashgʻar orqali Shinjonga kirib keldi va keyingi olti yil ichida deyarli butun Shinjonni bosib oldi.[31] Urumchi jangida (1870) Yoqub begning turkiy qoʻshinlari xan qoʻshinlari bilan ittifoq tuzib, Urumchidagi xitoy musulmonlar qoʻshinlariga hujum qilib, ularni qamal qildilar. 1871-yilda Rossiya imperiyasi tartibsiz vaziyatdan foydalanib, Ili daryosi vodiysini, shu jumladan G'uljani ham egallab oldi. Bu davr oxirida Singa sodiq kuchlar faqat bir nechta istehkomlarni, shu jumladan Tachengni ham ushlab qola olishdi. Yoqub begning hukmronligi Sin generali Zuo Zongtang (General So nomi bilan ham tanilgan) 1876-1878-yillar oralig'ida mintaqani qayta bosib olgunga qadar davom etdi. 1881-yilda Sinlar Sankt-Peterburg shartnomasi (1881) orqali diplomatik muzokaralar yo'li bilan G'ulja viloyatini qaytarib oldi. Sin sulolasi 1884-yilda Shinjonni ("yangi chegara") viloyat sifatida tashkil etdi va unga Xitoyning siyosiy tizimlarini rasmiy ravishda qo'lladi va Junbu (jungar oblasti) va Xuijyan kabi "musulmon o'lkasi"ning eski nomlaridan voz kechdi.[32]

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ The Cambridge History of China: Volume 10, Part 1, by John K. Fairbank, p37
  2. ↑ 2,0 2,1 Ebrey (2010).
  3. ↑ Richards 2003, p. 141.
  4. ↑ Reardon-Anderson 2000, p. 504.
  5. ↑ Reardon-Anderson 2000, p. 505.
  6. ↑ Reardon-Anderson 2000, p. 506.
  7. ↑ Scharping 1998, p. 18.
  8. ↑ Reardon-Anderson 2000, p. 507.
  9. ↑ Reardon-Anderson 2000, p. 508.
  10. ↑ Reardon-Anderson 2000, p. 509.
  11. ↑ Marriage and inequality in Chinese society By Rubie Sharon Watson, Patricia Buckley Ebrey, p.177
  12. ↑ Tumen jalafun jecen akū: Manchu studies in honour of Giovanni Stary By Giovanni Stary, Alessandra Pozzi, Juha Antero Janhunen, Michael Weiers
  13. ↑ Reardon-Anderson, James (Oct 2000). „Land Use and Society in Manchuria and Inner Mongolia during the Qing Dynasty“. Environmental History. 5-jild, № 4. Forest History Society and American Society for Environmental History. 506-bet. doi:10.2307/3985584. JSTOR 3985584.
  14. ↑ Bulag 2012, p. 41.
  15. ↑ The Cambridge History of China. Cambridge University Press, 1978 — 356 bet. 
  16. ↑ René Grousset, The Empire of the Steppes, New Brunswick 1970, p. 522
  17. ↑ Mullin 2001, p. 290
  18. ↑ Smith 1997, p. 125
  19. ↑ Wang 2011, p. 30.
  20. ↑ Dai 2009, p. 81.
  21. ↑ Dai 2009, pp. 81-2.
  22. ↑ Elliott 2001, p. 412.
  23. ↑ Rawski 1998, p. 251.
  24. ↑ Dabringhaus 2014, p. 123.
  25. ↑ Yeh 2009, p. 60.
  26. ↑ Yeh 2013, p. 283.
  27. ↑ Smith 1997, pp. 125-6
  28. ↑ Millward 1998, p. 25.
  29. ↑ Newby 2005, p. 1.
  30. ↑ L. J. Newby. The Empire And the Khanate: A Political History of Qing Relations With Khoqand C1760-1860. Brill, 2005. ISBN 978-9004145504. .
  31. ↑ Yakub Beg (Pamiri adventurer). Britannica Online Encyclopedia.
  32. ↑ Tyler (2003), p. 61. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Sin_sulolasining_Ichki_Osiyodagi_hukmronligi&oldid=3732502" dan olindi