Jungʻor xonligi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Jung'or xonligi
1634–1755
XVIII asr boshlarida Jung'or xonligi xaritasi
XVIII asr boshlarida Jung'or xonligi xaritasi
Maqom Ko'chmanchilar davlati
Poytaxt G'ulja
Rasmiy til(lar) Oyrat, Chig'atoy
Din
Tibet buddizmi
Hukumat Monarxiya
Qonun chiqaruvchi hokimiyat

Odat qonunlari;

1640-yilgi Mongol-Oyrat kodeksi
Tarixiy era Rivojlangan o'rta asrlar
• Asos solingan
1634
• Tugatilgan
1755
Maydon
• Butun
 3, 600, 000 kv km km2
Aholi
• Roʻyxat
 600, 000
Pul birligi Pul (qizil mis tanga)


Jungʻor xonligi, shuningdek, Zungʻor xonligi nomi bilan ham keltiriladi, Oyrat moʻgʻullaridan boʻlgan Ichki Osiyo xonligi edi. Uning chegaralari shimolda janubiy Sibirdan janubda hozirgi Qirgʻizistongacha, sharqda Buyuk Xitoy devoridan gʻarbda hozirgi Qozogʻistongacha boʻlgan hududni qamrab olgan. Jungʻor xonligining asosi bugungi kunda Jungriya deb ataladigan shimoliy Shinjonning bir qismidir.

Taxminan 1620-yilda Oyratlar nomi bilan mashhur boʻlgan gʻarbiy moʻgʻullar Jungriyada birlashdilar. 1678-yilda Galdan Dalay Lamadan Boshogʻtu xon unvonini oldi, bu jungʻorlarni Oyratlar tarkibidagi yetakchi qabilaga aylantirdi. Jungar hukmdorlari Xon Tayiji unvonidan foydalanganlar, bu oʻzbek tiliga „toj shahzodasi“ deb tarjima qilingan.[1] 1680—1688-yillarda jungʻorlar hozirgi Shinjonning janubiy qismi boʻlgan Tarim havzasini, sharqda esa Xalxa moʻgʻullarini magʻlub etishdi. 1696-yilda Galdan Sin sulolasi tomonidan magʻlubiyatga uchratiladi va Tashqi Moʻgʻulistonni boy berdi. 1717-yilda jungʻorlar Tibetni bosib oldilar, ammo bir yildan soʻng Sin imperiyasi tomonidan siqib chiqarildi. 1755-yilda Sin imperiyasi Jungriyadagi fuqarolar urushidan foydalanib, Jungriyani bosib oldi va jungʻorlarni xalq sifatida yoʻq qildi. Jungʻorlarning maʼlub etilishi Moʻgʻuliston, Tibetning Sin tomonidan bosib olinishiga va Shinjonning siyosiy maʼmuriy birlik sifatida yaratilishiga olib keldi.

Etimologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

„Jungʻor“ soʻzi moʻgʻulcha jegun (züün) soʻzining birikmasidan olingan boʻlib, „chap“ yoki „sharq“ va gar „qoʻl“ yoki „qanot“ maʼnosini bildiradi.[2] Jungriya viloyati oʻz nomini shu jumladan olgan. Jungʻorlar Xalkalarning gʻarbiy qismida joylashgan boʻlsalar ham, nomining kelib chiqishi Oyratlarning chap qanotini ifodalaganliklari bilan bogʻliq. XVII asr boshlarida Oyrat konfederatsiyasining boshligʻi Xoshutlar yetakchisi Gushixon edi. Gushixon mahalliy Sangpa xoni Gelug boshqaruviga oʻtganligi natijasida Tibetga bostirib kirishga qaror qilganida, Oyrat armiyasi chap va oʻng qanotlarga boʻlingan edi. Xoshutlar va torgutlardan tashkil topgan oʻng qanot Tibetda qoldi, chap qanotning Choros va Xoidlari esa shimoldan Tarim havzasiga chekinishdi, shundan soʻng Choroslarning qudratli imperiyasi Chap qanot yaʼni. Zuungar (yoki Jungʻor) deb nomlana boshladi.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oiratlar 1616-yil

Kelib chiqishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Moʻgʻuliston Ligdan Xonning magʻlubiyatidan keyin

Oyratlar XIII asr boshlarida Tuva hududidan kelib chiqqan. Ularning rahbari Quduqa Baki 1208-yilda Chingizxonga boʻysunadi va uning xonadoni Chingiziylar avlodining toʻrtta tarmogʻi bilan qudachilik munosabatlari oʻrnatadi. Toluid fuqarolar urushi davrida Toʻrt Oyrat xonligi (Choros, Torghut, Dörbet va Xoid) Ariq Böke tarafida boʻlgan va shuning uchun Xublaidlar hukmronligini hech qachon qabul qilmagan. Yuan sulolasi qulagandan soʻng, Oyratlar Shimoliy Yuan taxtini egallashda Ariq Boke Jorightu Xon Yesüderni qoʻllab-quvvatladilar. Oyratlar 1455-yilda Esen Taishi vafot etgunga qadar Shimoliy Yuan xonligi ustidan hukmronlik qildilar, shundan soʻng ular Xalxa moʻgʻullari tajovuzi tufayli gʻarbga koʻchib ketishdi.[3] 1486-yilda oyratlar merosxoʻrlik toʻgʻrisidagi nizoga aralashishi natijasida, Dayanxon ularga hujum qiladi. XVI asrning ikkinchi yarmida Oyratlar Tumedlarga koʻplab hududlarini boy beradilar.[3]

1620-yilda Choros va Torgut Oyratlarining rahbarlari Xarxul va Mergen Temene Xalxaning birinchi Olton xoni Ubasi Xon Tayijiga hujum qilishdi. Ular magʻlub boʻlib, Xarxulning xotini va bolalari dushman tomonidan asirga olindi. Ubasi va Oyratlar oʻrtasidagi urush 1623-yilgacha Ubasi oʻldirilganga qadar davom etdi.[3] 1625-yilda Xoshut boshligʻi Choʻukur va uning tugʻishgan akasi Baybagʻas oʻrtasida meros masalasi yuzasidan nizo kelib chiqadi. Jangda Baybagʻas halok boʻldi. Biroq, uning kichik ukalari Gushi Xon va Kondolon Ubashi jangga kirishib, Choʻukurni Ishim daryosidan Tobol daryosigacha quvib, 1630-yilda hujum qilib, oʻldirishdi. Oyratlar oʻrtasidagi nizolar Torgut boshligʻi Xo Orlukning gʻarbga koʻchib oʻtishiga sabab boʻldi, ular oʻzlarini magʻlub etgan Noʻgʻay Oʻrdasi bilan toʻqnash kelguniga qadar koʻchib yurdilar. Torgutlar Qalmoq xonligiga asos solgan, ammo sharqda oyratlar bilan aloqada boʻlgan. Har safar qurultoy chaqirilsa, ular qatnashish uchun vakillarni yuborib turishardi.[3]

Meros boʻyicha nizo (1653-1677)[tahrir | manbasini tahrirlash]

1653-yilda Sengge otasi Baturning oʻrnini egalladi, ammo u aka-ukalarining noroziligiga uchradu. Xoshut xoni Ochirtuning qoʻllab-quvvatlashi bilan toj-u taxt kurashlari 1661-yilda Senggening gʻalabasi bilan tugadi. 1667-yilda uchinchi va oxirgi Oltanxon Erinchin Lobsang Tayijini qoʻlga oldi. Biroq uning oʻzi 1670-yilda davlat toʻntarishi natijasida oʻgay ukalari Chechen Tayiji va Zotov tomonidan oʻldirildi[4]

Senggening ukasi Galdan Boshugtu Xon oʻsha vaqtlarda Tibetda yashagan. 1644-yilda u tugʻilganida, bir yil oldin vafot etgan Tibet lamasining reenkarnatsiyasi (qayta tugʻilishi) sifatida tan olingan. 1656-yilda u Tibetga joʻnab ketdi va u erda 4-panchen-lama va 5-dalay-lama Lobsang Chökyi Gyaltsendan taʼlim oldi. Akasining oʻlimidan xabar topgach, u darhol Tibetdan qaytib, chechenlardan oʻch oldi. Xoshutlik Ochirtu Sechen bilan ittifoq tuzgan Galdan chechenlarni yengib, Zotovni Jungriyadan quvib chiqardi. 1671-yilda Dalay Lama Galdanga xon unvonini berdi. Senggening ikki oʻgʻli Sonom Rabdan va Sewang Rabtan Galdanga qarshi qoʻzgʻolon koʻtardilar, ammo ular magʻlubiyatga uchradilar. Garchi Ochirtuning nabirasi Anu- Daraga turmushga chiqqan boʻlsa-da, u qaynonasi bilan ziddiyatga borib qoladi. Galdanning mashhurligidan qoʻrqib, Ochirtu amakisi va Galdanning unvonini tan olishdan bosh tortgan raqibi Choqur Uboshini qoʻllab-quvvatlaydi. 1677-yilda Ochirtu ustidan qozonilgan gʻalaba natijasida Galdan Oyratlar ustidan hukmronlik qilish imkoniyatini qoʻlga kiritdi. 1678-yili Dalay Lama unga Boshogʻu (yoki Boshughtu) xonining eng yuqori unvonini berdi[5]

Yorkent xonligining bosib olinishi (1678-1680)[tahrir | manbasini tahrirlash]

XVI asr oxiridan boshlab Yorkent xonligi xojalar taʼsiriga tushib qoldi. Xojalar Muhammad paygʻambardan yoki birinchi toʻrt arab xalifasidan kelib chiqqanligini daʼvo qilgan naqshbandiy soʻfiylar edi. XVI asr boshlarida Sulton Saidxon hukmronligi davrida xojalar saroyda va xon ustidan kuchli siyosiy taʼsirga ega boʻlganlar. 1533-yilda Maxdum-i Aʼzam ismli nufuzli Xoja Qashgʻarga keladi va u yerda oʻrnashib qolib, ikki oʻgʻil koʻradi. Bu ikki oʻgʻil bir-birlaridan nizolashib, oʻzaro nafratlarini farzandlariga ham oʻtkazdilar. Ikki nasl xonlikning katta qismlarida hukmronlik qilib, uni ikki toifaga: Qashgʻardagi Oq Tagʻliq (Oq togʻ) va Yorkentdagi Qora Tagʻliq (Qora togʻ) qismlariga boʻlib tashladi. Yoʻlbars Oq Tagʻliklarga homiylik qilib, Qora Tagʻliklarni bostirdi, bu esa koʻplab noroziliklarga sabab boʻldi va 1670-yilda uning oʻldirilishi bilan yakunlandi. Uning oʻrnini oʻgʻli egalladi, u Ismoilxon taxtga oʻtirgunga qadar qisqa muddat hukmronlik qildi. Ismoil ikki musulmon firqasi oʻrtasidagi hokimiyat uchun kurash holatini oʻzgartirdi va Aq Tagʻliq rahbari Afaq Xoʻjani siqib chiqardi. Afaq Tibetga qochib ketdi, u erda 5-Dalay Lama unga Galdan Boshugtu Xonning yordamini olishda yordam berdi.[6]

1680-yilda Galdan 120 ming jungʻorni Yorkent xonligiga olib kirdi. Ularga Oq Tagʻliqlar hamda Jungʻorlarga boʻysungan Hami va Turpon yordam berdi. Ismoilning oʻgʻli Bobak Sulton Qashgʻar uchun boʻlgan jangda halok boʻldi. Sarkarda Ivaz beg Yorkent mudofaasida halok boʻldi. Jungʻorlar moʻgʻul qoʻshinlarini qiyinchiliksiz magʻlub etib, Ismoil va uning oilasini asirga oladi. Galdan Bobakning oʻgʻli Abd ar-Rashidxon II ni qoʻgʻirchoq xon qilib tayinladi.[3]

Birinchi qozoq urushi (1681-1685)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Asosiy maqola: Jung'or-Sin urushi

1681-yilda Galdan Tangri togʻining shimoliga bostirib kirdi va Qozoq xonligiga hujum qildi, lekin Sayramni egallay olmadi.[7] 1683-yilda Sevang Rabtan boshchiligidagi Galdan qoʻshinlari Toshkent va Sayramni egallab oldilar. Ular Sirdaryoga yetib kelib, ikki qozoq qoʻshinini tor-mor qildilar. Shundan soʻng Galdan qora qirgʻizlarni oʻziga boʻysundirib, Fargʻona vodiysini vayron qiladi.[3] Uning sarkardasi Rabtan Taroz shahrini egalladi. 1685-yildan boshlab Galdan qoʻshinlari tajovuzkorlik bilan qozoqlarni gʻarbga surib, koʻchishga majbur qilishdi.[8] Jungʻorlar Baraba tatarlari ustidan hukmronlik oʻrnatdilar va ulardan yasoq (oʻlpon) undirdilar. Pravoslav nasroniylikni qabul qilib, ruslarga boʻysunish barabalarning jungʻorlarga yasoq toʻlamasliklari uchun bahona taktikasi edi.[9]

Xalxa urushi (1687-1688)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jungʻor xonligi 1688-yilda Galdanning Xalxaga bostirib kirishidan oldin

1634-yilda Ligdan xon vafot etganidan soʻng oyratlar Xalxa moʻgʻullari bilan tinchlik aloqalarini oʻrnatdilar va Xalxalar Sin sulolasi bilan mashgʻul edilar. Biroq, Jasagʻtu Xon Shira oʻz hududlarining bit qismibir qismini Tusheet Xon Chixundorjga boy berganida, Galdan hujumga tayyorgarlik koʻrish uchun oʻz ordasini Oltoy togʻlari yaqiniga koʻchirdi. Chixundorj xalxalarning oʻng qanotiga hujum qilib, 1687-yilda Shirani oʻldiradi. 1688-yilda Galdan kichik ukasi Dorjijav boshchiligida Chixundorjga qarshi qoʻshin yubordi, ammo magʻlubiyatga uchradi. Dorji-jav jangda halok boʻldi. Keyin Chixundorj Galdanga yordamga ketayotgan Jasagʻtu xoni Degdeehei Mergen Axayni oʻldirdi. Ukasining oʻlimi uchun qasos olish maqsadida Galdan Baykal koʻli yaqinidagi hududlar uchun Chixundorj bilan urushayotgan ruslar bilan doʻstona munosabat oʻrnatdi. Rus oʻqotar qurollari bilan qurollangan Galdan 1688-yilda 30 ming jungʻor qoʻshinini Xalxa Moʻgʻulistoniga olib kirdi va uch kun ichida Chixundorjni magʻlub etdi. Sibir kazaklari esa Baykal koʻli yaqinida 10 000 kishilik Xalxa qoʻshiniga hujum qilib, ularni magʻlub etishdi. Erdenidzu monastiri va Tomor yaqinida jungʻorlar bilan boʻlgan ikki qonli jangdan soʻng, Chaxundorji va uning ukasi Jebtsundamba Xutuktu Zanabazar Gobi choʻli orqali Sin mamlakatiga qochib ketishdi va Kansi imperatoriga boʻysunishdi.[3]

Birinchi Sin urushi (1690-1696)[tahrir | manbasini tahrirlash]

1690-yil yozi oxirida Galdan 20 000 kishilik qoʻshin bilan Xerlen daryosini kechib oʻtdi va Pekindan 350 kilometr shimolda, Liao daryosining gʻarbiy qismi yaqinida Ulan Butung jangida Sin qoʻshini bilan qatnashdi. Galdan chekinishga majbur boʻldi va butunlay tor-mor boʻlishdan qutulib qoldi, chunki Sin qoʻshini uni taʼqib qilish uchun yetarli taʼminotga ega emas edi. 1696-yilda Kansi imperatori Moʻgʻulistonga 100 000 qoʻshinni olib kirdi. Galdan Xerlendan qochib ketdi, faqat gʻarbdan hujum qilgan boshqa Sin qoʻshini tomonidan magʻlub etildi. Tuul daryosining yuqori qismidagi Jao Modo jangida u magʻlubiyatga uchradi. Galdanning xotini Anu oʻldirildi va Sin qoʻshini 20 000 qoramol va 40 000 qoʻyni oʻlja oldi. Galdan oz sonli safdoshlari bilan qochib ketdi. 1697-yil 4-aprelda Oltoy togʻlarida Xovd yaqinida vafot etdi. Jungriyaga qaytib, 1689-yilda qoʻzgʻolon koʻtargan jiyani Sevang Rabtan 1691-yildan boshlab magʻlubiyatga uchragan edi[3]

Chigʻatoy qoʻzgʻoloni (1693-1705)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Galdan Bobakning oʻgʻli Abd ar-Rashidxon II ni Yarkent xonligiga qoʻgʻirchoq xon qilib tayinladi. Yangi xon Afaqxoʻjani yana qochishga majbur qildi, lekin ikki yildan soʻng Yorkandda gʻalayonlar koʻtarilib, Abd ar-Rashidning saltanati ham tantanali ravishda tugatildi. Uning oʻrniga ukasi Muhammad Imin Xon tayinlandi. Muhammad jungorlarga qarshi kurashda Qing sulolasi, Buxoro xonligi va Mugʻallar imperiyasidan yordam soʻradi. 1693-yilda Muhammad Jungʻor xonligiga muvaffaqiyatli hujum qilib, 30 ming kishini asirga oldi. Afsuski, Afaqxoʻja yana paydo boʻlib, uning tarafdorlari boshchiligidagi qoʻzgʻolonda Muhammadni taxtdan agʻdardi. Afaqning oʻgʻli Yahiya Xoʻja taxtga oʻtirdi, biroq 1695-yilda mahalliy qoʻzgʻolonlarni bostirish chogʻida oʻzi ham, otasi ham halok boʻlgach, uning hukmronligi qisqardi. 1696-yilda Oqbosh xon taxtga oʻtirdi, biroq Qashgʻar beglari uni tan olishdan bosh tortdilar va oʻrniga qirgʻizlar bilan ittifoq qilib, Yakandga hujum qilib, Oqboshni asirga oldilar. Yorkand beglari jungʻorlar qoʻliga borib, ular 1705-yilda qoʻshin yuborib, qirgʻizlarni quvib chiqardilar. Jungorlar chogʻatoyiy boʻlmagan hukmdor Mirzo Olimshoh begni taxtga oʻrnatdilar va shu bilan Chagʻatoy xonlari hukmronligini abadiy tugatdilar. Hamilik Abdulla Tarxon begim ham 1696-yilda qoʻzgʻolon koʻtarib, Qing sulolasiga oʻtib ketdi. 1698-yilda Qing qoʻshinlari Xamiga joylashtirildi.[3]

Ikkinchi Qozoq urushi (1698)[tahrir | manbasini tahrirlash]

1698-yilda Galdanning vorisi Sevang Rabtan Tengiz koʻli va Turkistonga yetib bordi, jungʻorlar 1745-yilgacha Chjey-Su va Toshkentni nazorat ostida ushlab turdi[10]. Jungʻorlarning qozoqlarga qarshi urushi ularni Rossiyadan yordam soʻrashga undadi.[11]

Ikkinchi Sin urushi (1718-1720)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sewang Rabtanning ukasi Cheren Dondup 1717-yilda Xoshut xonligiga bostirib kirdi, Yeshe Gyatsoni taxtdan agʻdardi, Lxa-bzang Xonni oʻldirdi va Lxasani talon-toroj qildi. Kangxi imperatori 1718-yilda bunga javob qaytardi, ammo uning harbiy ekspeditsiyasi Lxasadan unchalik uzoq boʻlmagan Salvin daryosidagi jangda jungʻorlar tomonidan yoʻq qilindi.[12] Kangsi yuborgan ikkinchi va yirikroq ekspeditsiya 1720-yilda Jungorlarni Tibetdan siqib chiqardi. Ular Kälzang Gyatsoni oʻzlari bilan Kumbumdan Lxasaga olib kelishdi va 1721-yilda uni 7-Dalay Lama etib tayinlashdi[13] Turpan va Pichan aholisi vaziyatdan foydalanib, mahalliy boshliq Amin Xoʻja qoʻl ostida qoʻzgʻolon koʻtarib, Sin sulolasi tomoniga oʻtib ketishdi.[3]

Galdan Seren (1727-1745)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sevang Rabtan 1727-yilda toʻsatdan vafot etdi va oʻrniga oʻgʻli Galdan cheren keldi. Galdan cheren oʻgay ukasi Lobszangshununi haydab chiqardi. U qozoqlar va kalxa moʻgʻullariga qarshi urushni davom ettirdi. Sin sulolasining Yunchjen imperatori Xalxa xalqiga qilingan hujumlarga javoban 10 000 kishilik qoʻshinni joʻnatdi va jungʻorlar Xoton koʻli yaqinida magʻlubiyatga uchradilar. Keyingi yili jungʻorlar Erdene Zuu monastiri yaqinida xalxalar bilan jangda magʻlubiyatga uchradilar. 1731-yilda jungʻorlar avval Sin sulolasi taʼsiriga oʻtib ketgan Turpanga hujum qildi. Amin Xoʻja Turpan xalqini Gansuga chekintirdi va u yerda ular Guajjouga joylashdilar. 1739-yilda Galdan cheren Xalxa va Jungʻorlar oʻrtasidagi chegaraga rozi boʻldi.[3]

Inqirozi (1745-1755)[tahrir | manbasini tahrirlash]

1688-yildan 1757-yilgacha Sin Jungʻor urushlari
Sin libosidagi soʻnggi jungʻor xoni Davachi magʻlubiyatidan keyin

Galdan cheren 1745-yilda vafot etdi, bu Tarim havzasida keng tarqalgan qoʻzgʻolonni va uning oʻgʻillari oʻrtasida taj-u taxt uchun kurashlarni boshladi. 1749-yilda Galden cherenning oʻgʻli Lama Dorji taxtni ukasi Sevang Dorji Namjaldan tortib oldi. U amakivachchasi Davachi va Xoid zodagoni Amursana tomonidan agʻdarildi, ammo ular ham xonlikni nazorat qilish uchun oʻzaro kurash olib bordilar. Ularning kurashlari natijasida 1753-yilda Dörbet va Bayadni boshqargan Davachining uchta qarindoshi Sin tomoniga oʻtib, Xalxa hududiga koʻchib oʻtadi. Keyingi yili Amursana ham chiqib ketadi. 1754-yilda Qashgʻar hukmdori Yusuf isyon koʻtarib, u yerda yashovchi jungʻorlarni kuch bilan islom diniga kiritadi. Uning katta akasi yorkentlik Jahonxoʻja ham isyon koʻtaradi, lekin Oqsuvlik Ayyub Xoʻjaning xiyonati tufayli jungʻorlar qoʻliga asir tushadi. Jahonning oʻgʻli Sodiq Xoʻtanda 7000 kishini toʻplab, Oqsuvga hujum qiladi. 1755-yilning bahorida Sianlun imperatori Davachiga qarshi 50 minglik qoʻshin yubordi. Davachi deyarli hech qanday qarshilik koʻrsatmadi va 100 kun ichida Jungʻor xonligini yoʻq qildi.[3]

Davachi Oqsuv shimolidagi togʻlarga qochib ketdi, lekin Uchturpon begi Xojilar tomonidan qoʻlga olinib, Singa topshirildi.[3]

Tugatilishii[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amursana qoʻzgʻoloni (1755-1757)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jungʻor xonligini magʻlub etgandan soʻng, Sin hukumati toʻrt oyrat qabilasining har biriga xon tayinlashni rejalashtiradi, biroq Amursana barcha Oyratlar ustidan hukmronlik qilmoqchi boʻladi. Biroq Sianlun imperatori uni faqat Xoid xoni etib tayinladi. Yozda Amursana moʻgʻul rahbari Chingunjav bilan birgalikda Singa qarshi qoʻzgʻolon koʻtaradi. Sin hukumati ustidan gʻalaba qozona olmagan Amursana shimolga qochib, ruslardan panoh izlaydi va rus yerlarida chechakdan vafot etadi. 1762-yilning bahorida uning muzlab qolgan jasadi Manchu koʻrishi uchun Kyaxtaga keltirildi. Keyin ruslar uni oʻlimidan keyin jazolash uchun qaytarish haqidagi Manchu iltimosini rad etib, dafn etishdi.[14][15][16]

Oq Tagʻliq qoʻzgʻoloni (1757-1759)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amursana Sin sulolasiga qarshi qoʻzgʻolon koʻtarganda, Oq Tagʻliq xojalari Burhoniddin va Jahon Yakandda isyon koʻtardilar. Ularning hukmronligi mustahkam emas edi va aholi kiyim-kechakdan tortib chorva mollarigacha boʻlgan barcha narsalarni oʻzlashtirib olganliklari uchun ularni yoqtirmasdilar. 1758-yil fevral oyida Sin hukmdori Yaerxashan va Chjao Xuyni 10 000 qoʻshin bilan Aq Tagʻliq hukumdoriga qarshi yubordi. Chjao Xuy 1759-yil yanvarigacha Yorkentda dushman qoʻshinlari tomonidan qamalda qolsa-da, Sin armiyasi yurish paytida hech qanday qiyinchiliklarga duch kelmadi. Aka-uka xojalar Badaxshonga qochib ketishdi, u yerda hukmdor Sultonshoh tomonidan asirga olinadi va u ularni qatl qilib, Jahonning boshini Sin imperatoriga topshiradi. Tarim havzasi 1759-yilda toʻliq boʻysundirildi.[3]

Genotsid[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sin olimi Vey Yuan (1794—1857) maʼlumotlariga koʻra, sin istilosidan oldin jungʻor aholisi 200.000 xonadonda 600.000 atrofida boʻlgan. Vey Yuanning yozishicha, jungʻor xonadonlarining 40 foizga yaqini chechakdan qirilib ketgan, 20 foizi Rossiya yoki qozoq qabilalari tomonga qochib ketgan, 30 foizi esa manjur qoʻshinlari tomonidan oʻldirilgan.[17][18][19] Ven-Djang Chu 600 000 va undan ortiq jungorlarning 80 foizi kasallik va hujumlar natijasida yoʻq qilinganini yozgan[20], buni Maykl Klark „nafaqat jungʻor davlatining, balki jungʻorlarning xalq sifatida butunlay yoʻq qilinishi“ deb taʼriflagan.[21]

Tarixchi Piter Perduning taʼkidlashicha, jungʻorlarning yoʻq qilinishi Sianlun imperatori tomonidan boshlangan va ikki yil davom etgan aniq qirgʻin siyosati natijasidir.[18] Uning qoʻmondonlari uning buyruqlarini bajarishni istamaganlar, u bir necha marta jiao (qirgʻin) atamasini qayta-qayta takrorlashgan. Qoʻmondonlar Hadaxa va Agui jungʻor yerlarini egallab, xalqning qochib ketishiga imkon berganliklari uchun jazolanadilar. Generallar Yaoxui va Shuhede qoʻzgʻolonchilarni yoʻq qilishda yetarlicha gʻayrat koʻrsatmaganliklari uchun jazolandilar. Syanlun Xalxa moʻgʻullariga „yosh va baquvvatlarni olib, ularni qirgʻin qilishni“ aniq buyurgan. Qariyalar, bolalar va ayollar saqlanib qolgan, ammo ular oʻzlarining sobiq ismlarini va unvonlarini saqlab qololmaganlar.[22] Soʻnggi tadqiqotlari genotsidga qaratilgan tarixchi Mark Levenning taʼkidlashicha, jungʻorlarning qirib tashlanishi „XVIII asrning eng yirik genotsidi“ edi.[23]

Sobiq jungʻor aholisining keng tarqalgan aksil-jungʻor fikrlari ularning genotsid qilinishiga yordam beradi. Musulmon qozoqlar va Tarim havzasidagi Yorkent xonligining sobiq aholisi (hozirgi uygʻurlar) buddist jungʻorlar bilan yomon munosabatda boʻlib, jungʻorlar ulardan qul sifatida foydalangan. Shu sababli ular Sin istilosida qatnashgan va jungʻorlarga hujum qilgan. Xoja Emin kabi uygʻur yetakchilariga Sin zodagonlari[24][25][26] ichida unvonlar berilgan va Tarim havzasidagi musulmonlar bilan vositachilik qilgan. Ular musulmonlarga Sin faqat oyratlarni yoʻq qilmoqchi ekanligini va ular musulmonlarni tinch qoʻyishlarini aytishdi. Ular, shuningdek, musulmonlarni Oyratlarni qirishda Singa yordam berishga koʻndirishdi.[27]

Shinjondagi demografik oʻzgarishlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  Jung`oriya
  Tarim havzasi

Jungʻor Oyrat xalqi vayron qilingandan soʻng, Sin sulolasi millionlab Xan, Xuy, Xibe, Daur, Solon, Turkiy voha xalqlari (uygʻurlar) va manjurlarning boʻshab qolgan Jungriya yerlariga joylashishiga homiylik qildi.[28] Stenli V. Toopsning qayd etishicha, zamonaviy Shinjonning demografik holati hali ham Sin sulolasining aholi punktlari siyosatini aks ettiradi. Shinjon umumiy aholisining uchdan bir qismi shimolda xan, huy va qozoqlardan iborat boʻlsa, janubiy Shinjonning Tarim havzasidagi taxminan uchdan ikki qismi uygʻurlar edi.[29][30][31] Shimoliy Shinjondagi baʼzi shaharlar, masalan, Ürümchi va Yining, asosan, Sining turar-joy siyosati bilan yaratilgan.[32]

Buddist jungʻorlarning yoʻq qilinishi Islom dini va uning musulmon beklari Shinjonda hukmron axloqiy siyosiy hokimiyat sifatida paydo boʻlishiga olib keldi. Koʻpgina musulmon taranchilar ham Shimoli Shinjonga koʻchib kelishdi. Genri Shvartsning fikricha, „Sin gʻalabasi maʼlum maʼnoda Islomning gʻalabasi edi“.[33] Ajablanarlisi shundaki, jungʻorlarning Sin tomonidan yoʻq qilinishi mintaqada turkiy musulmonlar hokimiyatining mustahkamlanishiga olib keldi, chunki turkiy musulmon madaniyati va oʻziga xosligiga Sin imperiyasi toqat qilgan hatto uni targʻib qilgan.[34]

1759-yilda Sin sulolasi manjur yodgorligida ilgari jungorlarga tegishli boʻlgan yer endi „Xitoy“ (Dulimbai gurun) tarkibiga kirdi, deb eʼlon qildi.[35][36][37] Sin birlashma mafkurasi „tashqi“ xan boʻlmagan xitoylarni moʻgʻullar, oyratlar va tibetliklar kabi „ichki“ xan xitoylari bilan birgalikda Sin davlatida birlashgan „bir oila“ sifatida koʻrsatdi. Sin bu „birlashish“ gʻoyasini turli xalqlarga yetkazish uchun „Zhong Wai Yi Jia“ (中外一家) yoki „Nei Wai Yi Jia“ (內外一家, „ichki va tashqi koʻrinish bir oila“) iborasini eʼlon qildi.[38]

Jungʻor xonligining hukmdorlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

1750-yilda Jungʻor xonligi
  • Xara Xula, unvoni: Xon Tayiji
  • Botur xuntayji, unvoni: Xon Tayiji
  • Sengge, unvoni: Xon Tayiji
  • Galdan Boshugtu Xon, unvonlari: Xon Tayiji, Boshogʻtu Xon
  • Sevang Rabtan, unvoni: Xon Tayiji, Xon
  • Galdan cheren, unvoni: Xon Tayiji
  • Sevan Dorji Namjal, unvoni: Xon Tayiji
  • Lama Dorji, unvoni: Xon Tayiji
  • Davachi, unvoni: Xon Tayiji
  • Amursana ‡

‡ Eslatma: Garchi Amursana 1755—1756-yillarda Jungriyaning baʼzi hududlarini amalda nazorat qilgan boʻlsa-da, oʻz urugʻi Xoidning past darajasi tufayli u hech qachon rasman xon boʻla olmadi.

Madaniyat[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oyrat jamoalari boshqa koʻchmanchi jamoalarga oʻxshash edi. Ular asosan chorvachilik bilan mashgʻul boʻlgan, dehqonchilik bilan ham shugʻullangan. 1680-yilda Yorkent xonligi bosib olingach, ular Tarim havzasi aholisidan Jungriyada dehqonchilik qilish uchun qul sifatida foydalanganlar. Jungʻorlar iqtisodiyoti va sanoati koʻchmanchi jamiyat uchun ancha murakkab edi. Ularda xom ashyo ishlab chiqaradigan temir, mis va kumush konlari boʻlib, jungʻorlar ulardan qurol-yarogʻ va qalqonlar, jumladan, oʻqotar qurollar, oʻqlar va boshqalar yasagan. Jungʻor qurollari orasida poroxli qurollar ham bor edi. 1762-yilda Sin armiyasi toʻrtta yirik jungʻor bronza toʻpini, sakkizta „koʻtarilgan“ toʻpni va 10 000 snaryadni oʻlja sifatida oladi.[3]

1640-yilda oyratlar qabilalarni tartibga soluvchi va Gelug sariq qalpoqli sektasini qoʻllab-quvvatlovchi Oyrat moʻgʻullarining huquqiy kodeksini yaratdilar. Erdeni Batur Zaya Panditaga uni yaratishda yordam berdi.[3]

Galereya[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Ushbu xarita fragmentida 1706-yildagi Oyratlar hududlari koʻrsatilgan. (Kongress kutubxonasining xaritalar toʻplami: Guillaume de L’Islening „Carte de Tartarie“ (1675-1726))

    Ushbu xarita fragmentida 1706-yildagi Oyratlar hududlari koʻrsatilgan. (Kongress kutubxonasining xaritalar toʻplami: Guillaume de L’Islening „Carte de Tartarie“ (1675-1726))

  • Jungar va Qalmoq davlatlari (1725-yilda shved askari tomonidan yaratilgan Buyuk Pyotr Rossiya imperiyasi xaritasining parchasi)

    Jungar va Qalmoq davlatlari (1725-yilda shved askari tomonidan yaratilgan Buyuk Pyotr Rossiya imperiyasi xaritasining parchasi)

  • 1716-33 yillarda asirlikda boʻlgan shved ofitseri tomonidan Jungʻor xonligi xaritasi, bugungi kunda Yettisuv deb ataladigan mintaqani oʻz ichiga oladi.

    1716-33 yillarda asirlikda boʻlgan shved ofitseri tomonidan Jungʻor xonligi xaritasi, bugungi kunda Yettisuv deb ataladigan mintaqani oʻz ichiga oladi.

  • Chjaoxui 1755-yil Ili da Davachining taslim boʻlishini qabul qilmoqda

    Chjaoxui 1755-yil Ili da Davachining taslim boʻlishini qabul qilmoqda

  • "Gadan-Oladagi lagerga hujum" 1755-yilda Qalmuk Ayusi Xitoy tomoniga borib, Gadan togʻidagi Davachi lageriga hujum qilgan holatni tasvirlagan.

    "Gadan-Oladagi lagerga hujum" 1755-yilda Qalmuk Ayusi Xitoy tomoniga borib, Gadan togʻidagi Davachi lageriga hujum qilgan holatni tasvirlagan.

  • Oroi-Jalatu jangi, 1756. Xitoy generali Chjao Xuy kechasi Shinjonning hozirgi Vusu shahrida jungʻorlarga hujum qildi.

    Oroi-Jalatu jangi, 1756. Xitoy generali Chjao Xuy kechasi Shinjonning hozirgi Vusu shahrida jungʻorlarga hujum qildi.

  • "Xorgos gʻalabasi" Amursana partizanlari 1758-yilda knyaz Kabdan-jab tomonidan magʻlubiyatga uchradilar.

    "Xorgos gʻalabasi" Amursana partizanlari 1758-yilda knyaz Kabdan-jab tomonidan magʻlubiyatga uchradilar.

  • Xurungui jangi, 1758. General Chjao Xui Xurungui togʻida (Qozogʻiston, Olmaota yaqinida) Amursana jungʻor qoʻshinlarini pistirmaga tushirdi va magʻlub etdi.

    Xurungui jangi, 1758. General Chjao Xui Xurungui togʻida (Qozogʻiston, Olmaota yaqinida) Amursana jungʻor qoʻshinlarini pistirmaga tushirdi va magʻlub etdi.

  • Us (uygʻurchada Us-Turfon) yetakchisi Xuo Jisining 1758-yilda taslim boʻlishi.

    Us (uygʻurchada Us-Turfon) yetakchisi Xuo Jisining 1758-yilda taslim boʻlishi.

  • Chjao Xui Yorkentni egallay olmadi, Qora daryoda uni qamal qilgan isyonchilar tomonidan sharqqa chekinishga majbur etildi. 1759-yilda Chjao Xui yordam qoʻshinlarining yaqinda kelishidan xabar topdi va shu tariqa isyonchilar shahriga bostirib kirib, qoʻzgʻolonni tugatdi.

    Chjao Xui Yorkentni egallay olmadi, Qora daryoda uni qamal qilgan isyonchilar tomonidan sharqqa chekinishga majbur etildi. 1759-yilda Chjao Xui yordam qoʻshinlarining yaqinda kelishidan xabar topdi va shu tariqa isyonchilar shahriga bostirib kirib, qoʻzgʻolonni tugatdi.

  • Qurmon jangi, 1759; General Fu De Xorgos qamalini yengish uchun ketayotganida toʻsatdan dushmanning 5000 nafar musulmon otliq qoʻshinlari tomonidan hujumga uchradi va Fu De 600 dan kam askar bilan musulmonlarni magʻlub etdi.

    Qurmon jangi, 1759; General Fu De Xorgos qamalini yengish uchun ketayotganida toʻsatdan dushmanning 5000 nafar musulmon otliq qoʻshinlari tomonidan hujumga uchradi va Fu De 600 dan kam askar bilan musulmonlarni magʻlub etdi.

  • Tonguzluq jangi, 1758; General Chjao Xui Yorkentni egallashga harakat qiladi, ammo magʻlub boʻladi

    Tonguzluq jangi, 1758; General Chjao Xui Yorkentni egallashga harakat qiladi, ammo magʻlub boʻladi

  • Qos-Quloq jangi 1759-yil, Xitoy generali Ming Rui Qos-Quloqda (Tojikistonning Qora-koʻl shimolida) Xoja qoʻshinini magʻlub etadi.

    Qos-Quloq jangi 1759-yil, Xitoy generali Ming Rui Qos-Quloqda (Tojikistonning Qora-koʻl shimolida) Xoja qoʻshinini magʻlub etadi.

  • Sin qoʻshini Xojani Qos-Quloq jangidan chekinganidan keyin Arkulda magʻlub etdi, 1759-yil

    Sin qoʻshini Xojani Qos-Quloq jangidan chekinganidan keyin Arkulda magʻlub etdi, 1759-yil

  • Xitoy armiyasi Yesil-Kol-Norda (hozirgi Yashil Koʻl, Tojikiston) aka-uka Xoʻja (Burhoniddin va Xoja-i Jahon) ustidan gʻalaba qozondi, 1759-yil.

    Xitoy armiyasi Yesil-Kol-Norda (hozirgi Yashil Koʻl, Tojikiston) aka-uka Xoʻja (Burhoniddin va Xoja-i Jahon) ustidan gʻalaba qozondi, 1759-yil.

  • Badaxshon xoni taslim boʻlishni soʻradi, 1759-yil.

    Badaxshon xoni taslim boʻlishni soʻradi, 1759-yil.

  • Mahbuslar Vumen saroy darvozasiga keltirildi. Imperatorga Xoja Huo Jijanlar boshligʻi ham olib kelindi.

    Mahbuslar Vumen saroy darvozasiga keltirildi. Imperatorga Xoja Huo Jijanlar boshligʻi ham olib kelindi.

  • Imperator shahar chetida musulmon qabilalariga qarshi yurishda ajralib turgan zobitlar va askarlar haqidagi xabarni shaxsan qabul qildi

    Imperator shahar chetida musulmon qabilalariga qarshi yurishda ajralib turgan zobitlar va askarlar haqidagi xabarni shaxsan qabul qildi

  • Imperator tomonidan Huibu qoʻzgʻolonining (1758-1759) taniqli ofitserlari va askarlari uchun berilgan gʻalaba ziyofati.

    Imperator tomonidan Huibu qoʻzgʻolonining (1758-1759) taniqli ofitserlari va askarlari uchun berilgan gʻalaba ziyofati.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ C. P. Atwood Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, p.622
  2. ↑ For the Mongols the primary direction was south. Gaunt, John. Modern Mongolian: A Course-Book. London: RoutledgeCurzon, 2004 — 165 bet. ISBN 978-0-7007-1326-4. 
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 Adle 2003.
  4. ↑ Autobiography of Dalai Lama V, Vol.
  5. ↑ Martha Avery The Tea Road: China and Russia meet across the Steppe, p. 104
  6. ↑ Grousset 1970.
  7. ↑ Baabar, Christopher Kaplonski, D. Suhjargalmaa Twentieth-century Mongolia, p. 80
  8. ↑ Michael Khodarkovsky Where Two Worlds Met: The Russian State and the Kalmyk Nomads, 1600-1771, p. 211
  9. ↑ Frank, Allen J. (1–aprel 2000–yil). „Varieties of Islamization in Inner Asia The case of the Baraba Tatars, 1740–1917“. Cahiers du monde russe. Éditions de l’EHESS. 252–254-bet. doi:10.4000/monderusse.46. ISBN 2-7132-1361-4. ISSN 1777-5388.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  10. ↑ C. P. Atwood ibid, p. 622.
  11. ↑ Ariel Cohen. Russian Imperialism: Development and Crisis. Greenwood Publishing Group, 1998 — 50– bet. ISBN 978-0-275-96481-8. 
  12. ↑ Richardson, Hugh E. (1984).
  13. ↑ Richardson, Hugh E. (1984).
  14. ↑ C. P. Atwood ibid, 623
  15. ↑ Millward 2007, p. 95.
  16. ↑ G. Patrick March, Eastern Destiny: Russian in Asia and the Pacific, 1996, Chapter 12
  17. ↑ Lattimore, Owen. Pivot of Asia; Sinkiang and the inner Asian frontiers of China and Russia. Little, Brown, 1950 — 126 bet. 
  18. ↑ 18,0 18,1 Perdue 2005, s. 283-287
  19. ↑ ed.
  20. ↑ Chu, Wen-Djang. The Moslem Rebellion in Northwest China 1862–1878. Mouton & co., 1966 — 1 bet. 
  21. ↑ „"Michael Edmund Clarke, In the Eye of Power (doctoral thesis), Brisbane 2004, p37" (PDF). Archived from the original (PDF) on 10-aprel 2008-yil. Retrieved 19-fevral 2013-yil.“. 10-aprel 2008-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 22-may 2022-yil.
  22. ↑ Perdue 2005.
  23. ↑ Levene 2008, s. 188
  24. ↑ Kim 2008, p. 308[sayt ishlamaydi]
  25. ↑ Kim 2008, p. 134
  26. ↑ Kim 2008, p. 49
  27. ↑ Kim 2008, p. 139.
  28. ↑ Perdue 2009, p. 285.
  29. ↑ ed.
  30. ↑ Toops, Stanley (May 2004). „Demographics and Development in Xinjiang after 1949“ (PDF). East-West Center Washington Working Papers. № 1. East–West Center. 1-bet. 16–iyul 2007–yilda asl nusxadan (PDF) arxivlandi.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  31. ↑ Tyler 2004, p. 4.
  32. ↑ Millward 1998, p. 102.
  33. ↑ Liu & Faure 1996, p. 72.
  34. ↑ Liu & Faure 1996, p. 76.
  35. ↑ Dunnell 2004, p. 77.
  36. ↑ Dunnell 2004, p. 83.
  37. ↑ Elliott 2001, p. 503.
  38. ↑ Dunnell 2004, pp. 76-77.

Qo`shimcha adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Jungʻor_xonligi&oldid=3624895" dan olindi