Qirgʻiziston va Qozogʻiston chegarasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Shimoliy Qozogʻiston bilan Qirgʻiziston xaritasi

Qirgʻiziston va Qozogʻiston chegarasi Qirgʻiziston va Qozogʻiston oʻrtasidagi xalqaro chegara hisoblanadi. Uzunligi 1,212 kilometr (753 mi) va Oʻzbekiston va Xitoy bilan uch tomonlama chegara nuqtalaridan oʻtadi[1]. Qirgʻiziston poytaxti Bishkek bu chegaradan atigi 16 kilometr (9.9 mi) janubda, Qozogʻistonning eng yirik shahri va sobiq poytaxti Olmaota esa 29 kilometr (18 mi) shimolda joylashgan.  

Tavsifi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chegara gʻarbda Ugom tizmasidagi Oʻzbekiston bilan uch tomonlama chegara nuqtasidan boshlanib, soʻngra shimoli-sharqqa tomon Tarazdan oʻtib, Qirgʻiz tizmasi togʻlari boʻylab davom etadi. Chegara Qorabolta atrofida, Chu daryosi boʻylab Bishkek va Toʻqmoq yoʻlidan oʻtib ketgunga qadar qoʻpol yoy koʻrinishida boʻladi. Chudan Qorabuloq shahri yaqinida chiqib, chegara sharqqa, Issiqkoʻl shimolidagi Kungay olatov tizmasi orqali Xitoy bilan chegara nuqtasiga oʻtadi.

Qozogʻistonning Taraz shahridan Aqtoʻbega boradigan temir yoʻli Qirgʻiziston hududini qisqa masofaga kesib oʻtadi, bu Sovet davridan qolgan, oʻsha paytdagi infratuzilma ichki chegaralarga qaramasdan qurilgan.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Rossiya 19-asrda ilgari mustaqil boʻlgan Qoʻqon va Xiva xonliklari hamda Buxoro amirligini oʻz tarkibiga qoʻshib, Oʻrta Osiyoni bosib oldi. 1917-yilda kommunistlar hokimiyatni qoʻlga kiritib, Sovet Ittifoqini tuzgach, Oʻrta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanish (yoki MHCh) oʻtkazishga va hududni etnik respublikalarga boʻlinishga qaror qilindi. Bu kommunistik nazariyaga koʻra, millatchilik oxir-oqibat kommunistik jamiyati qurish yoʻlida zarur qadamdir va Iosif Stalinning taʼrifiga koʻra, xalq "tarixiy jihatdan tashkil topgan, barqaror odamlar jamoasi boʻlib, til, hudud, iqtisodiy hayot va psixologik tarkib umumiy madaniyatda namoyon boʻladigan umumiy birlik asosida shakllanadi".

MHCh odatda „boʻlib tashla, hukmronlik qil“ siyosatining sinik namunasi boʻlib, Stalinning mintaqada sovet gegemonligini oʻrnatishda aholini sunʼiy ravishda alohida millatlarga boʻlish va bu milliy davlatlarda atayin etnik ozchiliklarni qoldirishni nazarda tutuvchi makiavellicha urinishi sifatida tasvirlanadi. Ayblov shu qadar keng tarqalganki, Markaziy Osiyoning asosiy jurnalistik yoritilishida bu narsa deyarli anʼanaviy donolikka aylangan, Stalinning oʻzi koʻpincha chegaralarni chizgan, masalan Stourton, E. The Guardian, 2010 Qirgʻiziston: Stalinning halokatli merosi[2]; Zeyhan, Stratfor uchun P., 2010 Qirgʻiziston inqirozi va rus dilemmasi[3]; The Economist, 2010 Qirgʻiziston – Stalin hosili[4]; Pillalamarri, Diplomatda A, 2016, Oʻzbekistonning tojik fojiasi[5]; Rashid, A Nyu-York kitoblar sharhi, 2010, Tojikiston – keyingi jihod qal’asi?[6]; Schreck, C. The National, 2010, Stalin Qirgʻiziston qirgʻinining markazida[7]. Garchi haqiqatan ham Sovetlar panturkiy millatchilikning ehtimoliy tahdididan xavotirda boʻlsalar ham[8], masalan, Bosmachilar harakatidan, 1920-yillarda, birlamchi manbalar tomonidan maʼlumotga ega boʻlgan yaqinroq tahlil odatda taqdim etilganidan koʻra ancha nozikroq tasvirni chizadi[9][10][11].

Sovetlar etnik jihatdan bir xil respublikalar yaratishni maqsad qilgan, biroq koʻp hududlar (masalan, Fargʻona vodiysi) etnik jihatdan aralash edi va ular baʼzi xalqlarga (masalan, aralash tojik-oʻzbek sartlari yoki Amudaryo boʻyidagi turli turkman/oʻzbek qabilalari) „toʻgʻri“ etnik belgi qoʻyishda qiyinchiliklarga duch kelishdi[12][13]. Mahalliy milliy elitalar oʻz iddaolari ustida qattiq bahslashdilar (va koʻp hollarda haddan tashqari oshirib yuborishdi) va Sovetlar koʻpincha ular oʻrtasida hukm chiqarishga majbur boʻldilar, bunga mutaxassislar bilimining yetishmasligi va mintaqa boʻyicha aniq yoki dolzarb etnografik maʼlumotlarning kamligi tufayli toʻsqinlik qildi[12][14]. Bundan tashqari, MHCh iqtisodiy, geografik, qishloq xoʻjaligi va infratuzilma masalalari etnik kelib chiqishi bilan bogʻliq boʻlmagan (va baʼzan ulardan ustun turadigan) „yashovchan“ obyektlarni yaratishni maqsad qilgan[15][16]. Ushbu qarama-qarshi maqsadlarni umumiy millatchilik doirasida muvozanatlashtirishga urinish juda qiyin va koʻpincha imkonsiz boʻlib chiqdi, natijada koʻpincha burilishli chegaralar, koʻplab anklavlar va „notoʻgʻri“ respublikada yashagan yirik ozchiliklarning muqarrar ravishda paydo boʻlishiga olib keldi. Bundan tashqari, Sovetlar hech qachon bu chegaralarni bugungidek xalqaro chegaraga aylantirishni niyat qilmaganlar.

Sovet Markaziy Osiyosi 1922-yilda milliy chegaralanishdan oldin

Mintaqani milliy-hududiy chegaralash (MHCh) 1920-yildayoq taklif qilingan edi[17][18]. Oʻsha vaqtda Oʻrta Osiyo RSFSR tarkibidagi ikkita Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasidan iborat edi: 1918-yil aprelda tashkil etilgan va hozirgi Janubiy Qozogʻiston, Oʻzbekiston va Tojikiston hududining katta qismini, shuningdek Turkmanistonni qamrab olgan hamda 1920-yil 26-vgustda tashkil etilgan va hozirgi Qozogʻistonning shimoliy qismiga toʻgʻri keladigan Qirgʻiziston ASSR (u vaqtda qozoqlar „qirgʻiz“, hozirgi qirgʻizlar esa qoraqirgʻiz – togʻda yashovchi qirgʻiz deb atalgan). Shuningdek, Buxoro amirligi va Xiva xonligining ikkita alohida voris „respublikalari“ ham bor edi, ular 1920-yilda Qizil armiya tomonidan egallab olinishi natijasida Buxoro va Xorazm Xalq Sovet Respublikalariga aylantirilgan[19].

1924-yil 25-fevralda Sovet Ittifoqi Siyosiy byurosi va Markaziy Qoʻmitasi Oʻrta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanish siyosati davom ettirilishini eʼlon qildi[20][21]. Bu jarayonni Markaziy Osiyo byurosining maxsus qoʻmitasi nazorat qilishi, mintaqadagi asosiy millatlar (qozoqlar, turkmanlar va oʻzbeklar) har biri uchun uchta kichik qoʻmitadan iborat boʻlib, oʻsha paytda juda tez ish olib borishi kerak edi[22][23][24][25][26]. Dastlab Xorazm va Buxoro XSRni saqlab qolish rejalari bor edi, biroq oxir-oqibat 1924-yil aprelda kommunistik partiyalarning koʻpincha keskin qarshilik koʻrsatishi sababli ularni boʻlish toʻgʻrisida qaror qabul qilindi (xususan, Xorazm kommunistlari oʻz XSRni yoʻq qilishni istamas edilar va oʻsha yilning iyul oyida oʻzlarining tarqatilishi uchun ovoz berish uchun kuchli qurollangan boʻlsa-da, yoʻq qilindi)[27].

Qozoq-qirgʻiz chegarasining yaratilishiga qirgʻizlar (oʻsha paytda „qoraqirgʻiz“ deb atalgan) qozoqlardan (oʻsha paytda „qirgʻiz“ deb atalgan) alohida xalqmi yoki shunchaki yarim koʻchmanchi boʻlgan togʻli hududlardagi qozoqlarmi, degan tortishuvlar toʻsqinlik qildi[28]. 1924-yil oktyabrda qoraqirgʻizlar millat darajasida yetarlicha farq qilishi toʻgʻrisida qaror qabul qilindi va hozirgi Qirgʻiziston hududida RSFSR tarkibidagi Qoraqirgʻiz muxtor viloyati tashkil etildi. U 1925-yil may oyida Qirgʻiziston avtonom viloyati deb oʻzgartirildi, keyin 1926-yilda Qirgʻiziston ASSR (Qozogʻiston ASSRning birinchi nomi boʻlgan Qirgʻiziston ASSR bilan adashtirmaslik kerak) va nihoyat 1936-yilda Qirgʻiziston SSRga aylandi[29].

Chegara 1991-yilda Sovet Ittifoqi parchalanib, uning tarkibiga kiruvchi respublikalar mustaqillikka erishgach, xalqaro chegaraga aylandi. Ikki davlat 1990 va 2000-yillarda boshqa sobiq Sovet Markaziy Osiyo davlatlaridan keskin farq qiluvchi hamkorlik ruhida umumiy chegaralarni belgilash boʻyicha ish boshladi[30]. 2001-yil 15-dekabrda yakuniy chegara shartnomasi imzolandi, u 2008-yilda kuchga kirdi, keyingi yillarda chegara demarkatsiya qilindi[31].

Chegara oʻtish nuqtalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Oyshabibi (KAZ) – Choʻngqopqa (KGZ) (avtomobil yoʻli)[32]
  • Merke (KAZ) – Qorabolta (KGZ) (avtomobil va temir yoʻl)[32]
  • Korday (KAZ) – Lugovoye/Aqjoʻl (KGZ) (avtomobil yoʻli)[32]
  • Xunchi (KAZ) – Qorasuv (KGZ) (avtomobil yoʻli)[32]
  • Avtodorojniy (KAZ) – Kenbulun (KGZ) (avtomobil yoʻli, faqat mahalliy aholi uchun)[32]
  • Kegen (KAZ) – Tup (KGZ) (avtomobil yoʻli, faqat yozda)[32]
  • Olmaota (KAZ) – Choʻngsarioy (KGZ) (Ozerniy dovoni orqali avtomobil yoʻli va piyoda yurish yoʻli)[33]

Chegara yaqinidagi aholi punktlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tarix xaritalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qozogʻiston SSR-Qirgʻiziston SSR chegarasining ingliz tilidagi tarixiy xaritalari, 20-asr oʻrtalari va oxiri:


Chegara hududlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qozogʻiston Qozogʻistonning Qirgʻiziston bilan chegaradosh viloyatlari:

Qirgʻiziston Qirgʻizistonning Qozogʻiston bilan chegaradosh viloyatlari:

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ CIA World Factbook - Kyrgyzstan, 23 September 2018
  2. ↑ „Kyrgyzstan: Stalin's deadly legacy | Edward Stourton“ (en). the Guardian (2010-yil 20-iyun). Qaraldi: 2022-yil 13-mart.
  3. ↑ „The Kyrgyzstan Crisis and the Russian Dilemma“. Stratfor. Qaraldi: 2022-yil 13-mart. [sayt ishlamaydi]
  4. ↑ „Stalin's harvest“. The Economist (2010-yil 17-iyun). Qaraldi: 2022-yil 13-mart.
  5. ↑ Pillalamarri. „The Tajik Tragedy of Uzbekistan“ (en-US). thediplomat.com. Qaraldi: 2022-yil 13-mart.
  6. ↑ Rashid. „Tajikistan: The Next Jihadi Stronghold?“ (en). The New York Review of Books. Qaraldi: 2022-yil 13-mart.
  7. ↑ „Stalin at core of Kyrgyzstan carnage“ (en). The National (2010-yil 15-iyun). Qaraldi: 2022-yil 13-mart.
  8. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 39-40
  9. ↑ Haugen, Arne (2003) The Establishment of National Republics in Central Asia, Palgrave Macmillan, pgs. 24-5, 182-3
  10. ↑ Khalid, Adeeb (2015) Making Uzbekistan: Nation, Empire, and Revolution in the Early USSR, Cornell University Press, pg. 13
  11. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pg. 46
  12. ↑ 12,0 12,1 Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 44-5
  13. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pg. 47
  14. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pg. 53
  15. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 43-4
  16. ↑ Starr, S. Frederick (ed.) (2011) Ferghana Valley – the Heart of Central Asia Routledge, pg. 112
  17. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 40-1
  18. ↑ Starr, S. Frederick (ed.) (2011) Ferghana Valley – the Heart of Central Asia Routledge, pg. 105
  19. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 39
  20. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pg. 55
  21. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 42
  22. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pg. 54
  23. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pgs. 52-3
  24. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 92
  25. ↑ Starr, S. Frederick (ed.) (2011) Ferghana Valley – the Heart of Central Asia Routledge, pg. 106
  26. ↑ Khalid, Adeeb (2015) Making Uzbekistan: Nation, Empire, and Revolution in the Early USSR, Cornell University Press, pg. 271-2
  27. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pgs. 56-8
  28. ↑ Haugen, Arne (2003) The Establishment of National Republics in Central Asia, Palgrave Macmillan, pg. 168
  29. ↑ Haugen, Arne (2003) The Establishment of National Republics in Central Asia, Palgrave Macmillan, pg. 167
  30. ↑ Trofimov, Dmitriy (2002), Ethnic/Territorial and Border Problems in Central Asia, qaraldi: 28 October 2018
  31. ↑ Kazakhstan MFA - Delimitation and Demarcation of State Border, 2020-01-22da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 12 September 2018
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 32,3 32,4 32,5 Caravanistan - Kyrgyzstan border crossings, qaraldi: 23 September 2018
  33. ↑ „Ozerny Pass: This road is not for timid drivers“. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qirgʻiziston_va_Qozogʻiston_chegarasi&oldid=3993643" dan olindi