Qirgʻiziston va Tojikiston chegarasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Tojikistonning davlat chegaralari koʻrsatilgan xaritasi
Qirgʻiz-tojik chegara punktining, Qirgʻizistonning Laylak tumanidan koʻrinishi.

Qirgʻiziston va Tojikiston chegarasi Qirgʻiziston va Tojikiston oʻrtasidagi xalqaro chegara hisoblanadi. Uzunligi 984 kilometr (611 mi) va Oʻzbekiston va Xitoy bilan chegara nuqtasigacha davom etadi[1].

Tavsifi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chegara shimoldan Fargʻona vodiysidagi Oʻzbekiston bilan uchtomonlama chegara nuqtasidan boshlanadi. Taxminan gʻarbga qarab choʻzilgan, Chorkoʻh dahasida tojiklarning oʻtkir choʻqqisi bor, u deyarli Qayroqqum suv omboriga qadar choʻzilgan, biroq suv ombori va chegara oʻrtasida Tojikiston hududining ingichka chizigʻi joylashgan. Soʻngra Turkiston tizmasiga yetib, sharqqa keskin burilib, Tojikistonning Lolazor anklavi yaqinida janubga buriladi. Keyin chegara shu tizmaga, Oloy va Orqa Oloy tizmalariga, sharqqa Xitoy bilan uchtomonlama chegara nuqtasigacha boradi.

Eksklavlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chegarada Qirgʻiziston hududida Tojikistonning ikkita eksklavi mavjud: Vorux va Qayragʻoch.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sovet Markaziy Osiyosi 1922-yilda milliy chegaralanishdan oldin

  Mintaqani milliy-hududiy chegaralash (MHCh) 1920-yildayoq taklif qilingan edi[2][3]. Oʻsha vaqtda Oʻrta Osiyo RSFSR tarkibidagi ikkita Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasidan iborat edi: 1918-yil aprelda tashkil etilgan va hozirgi Janubiy Qozogʻiston, Oʻzbekiston va Tojikiston hududining katta qismini, shuningdek Turkmanistonni qamrab olgan hamda 1920-yil 26-vgustda tashkil etilgan va hozirgi Qozogʻistonning shimoliy qismiga toʻgʻri keladigan Qirgʻiziston ASSR (u vaqtda qozoqlar „qirgʻiz“, hozirgi qirgʻizlar esa qoraqirgʻiz – togʻda yashovchi qirgʻiz deb atalgan). Shuningdek, Buxoro amirligi va Xiva xonligining ikkita alohida voris „respublikalari“ ham bor edi, ular 1920-yilda Qizil armiya tomonidan egallab olinishi natijasida Buxoro va Xorazm Xalq Sovet Respublikalariga aylantirilgan[4].

1924-yil 25-fevralda Sovet Ittifoqi Siyosiy byurosi va Markaziy Qoʻmitasi Oʻrta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanish siyosati davom ettirilishini eʼlon qildi[5][6]. Bu jarayonni Markaziy Osiyo byurosining maxsus qoʻmitasi nazorat qilishi, mintaqadagi asosiy millatlar (qozoqlar, turkmanlar va oʻzbeklar) har biri uchun uchta kichik qoʻmitadan iborat boʻlib, oʻsha paytda juda tez ish olib borishi kerak edi[7][8][9][10][11]. Dastlab Xorazm va Buxoro XSRni saqlab qolish rejalari bor edi, biroq oxir-oqibat 1924-yil aprelda kommunistik partiyalarning koʻpincha keskin qarshilik koʻrsatishi sababli ularni boʻlish toʻgʻrisida qaror qabul qilindi (xususan, Xorazm kommunistlari oʻz XSRni yoʻq qilishni istamas edilar va oʻsha yilning iyul oyida oʻzlarining tarqatilishi uchun ovoz berish uchun kuchli qurollangan boʻlsa-da, yoʻq qilindi)[12].

Tojikiston eksklavlari koʻrsatilgan xarita; Qayragʻoch eng chap tomonda kichikroq

Hozirgi koʻrinishdagi chegara 1929-yilda chizilgan[13]. Qoraqirgʻiz muxtor viloyati dastlab 1924-yil oktyabrda Rossiya SSR tarkibida boʻlib, chegaralari hozirgi Qirgʻiziston chegaralariga toʻgʻri keldi. 1925-yil may oyida Qirgʻizi muxtor viloyati deb oʻzgartirildi, keyin 1926-yilda Qirgʻiziston ASSR (Qozogʻiston ASSRning birinchi nomi boʻlgan Qirgʻiziston ASSR bilan adashtirmaslik kerak), 1936-yilda Qirgʻiziston SSRga aylandi[14].

Sovetlar etnik jihatdan bir xil respublikalar yaratishni maqsad qilgan; biroq koʻp hududlar (masalan, Fargʻona vodiysi) etnik jihatdan aralash edi va ular baʼzi xalqlarga „toʻgʻri“ etnik belgi qoʻyishda qiyinchiliklarga duch kelishdi[15][16]. Shunga qaramay, mintaqaviy elita qatʼiy chegara qoʻyish tarafdori boʻlib, mutaxassislar bilimining yetishmasligi va mintaqa toʻgʻrisidagi aniq yoki dolzarb etnografik maʼlumotlarning kamligi tufayli ish yanada murakkablashdi[15][17]. Bundan tashqari, MHCh iqtisodiy, geografik, qishloq xoʻjaligi va infratuzilma masalalari etnik kelib chiqishi bilan bogʻliq boʻlmagan (va baʼzan ulardan ustun turadigan) „yashovchan“ obyektlarni yaratishni maqsad qilgan[18][19].

Xalqaro chegara[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ikki davlat oʻrtasidagi chegara 1991-yilda Sovet Ittifoqi parchalanib, uning tarkibiga kiruvchi respublikalar mustaqillikka erishgach, xalqaro chegaraga aylandi. Mustaqillikdan keyingi davrda chegaralarni delimitatsiya qilish va nazorat qilish bogʻliq keskinliklar, ayniqsa, Oʻzbekiston islomiy harakati (OʻIH) 1999/2000-yillarda Tojikiston hududidan Qirgʻizistonga bostirib kirganidan soʻng keskinliklar kuzatildi[20][21]. Hozirda chegarani delimitatsiya qilish ishlari davom etmoqda[22][23].

Bu keskinlik, birinchi navbatda, har bir davlat hududidagi resurslardan foydalanish, ayniqsa suv bilan bogʻliq boʻlgan mojarolarga olib keldi[24]. 2004-yildayoq Qirgʻiziston va Tojikiston oʻrtasidagi chegaradagi toʻqnashuvlar mahalliy OAVlarda yoritila boshlandi[25], 2004-yildan 2015-yilgacha boʻlgan davrda 70 dan ortiq chegara bilan bogʻliq voqealar qayd etilgan[24]. Keyinchalik bu mojaro 2021-yilning aprel-may oylarida uch kunlik jangga aylanib, 55 kishining hayotiga zomin boʻldi va 33-58 mingdan ortiq qirgʻizistonlik tinch aholini Botken viloyatidan evakuatsiya qilinishiga olib keldi[26][27][28]. Qirgʻiziston va Tojikiston oʻrtasidagi toʻqnashuvlar 2022-yil davomida tez-tez uchrab turdi[29][30][31]. 14–20-sentyabr kunlari qarama-qarshilik bilan avj pallasiga chiqdi, natijada 137 000 qirgʻiz fuqarosi chegara hududini tashlab ketishga majbur boʻldi[28].

Chegara oʻtish nuqtalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Botken (KGZ) – Isfara (TJK) (avtomobil yoʻli)[32]
  • Qulundu (KGZ) – Ovchi qal’a (TJK) (avtomobil yoʻli)[32]
  • Madaniyat (KGZ) – Madaniyat (TJK) (avtomobil yoʻli)[32]
  • Qaramiq (KGZ) – Darutqoʻrgʻon (TJK) (avtomobil yoʻli)[32]
  • Qizilart (KGZ) – Qizilart (TJK) (avtomobil yoʻli)[32]

Chegara yaqinidagi aholi punktlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tarix xaritalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qirgʻiz SSR–Tojik SSR chegarasining ingliz tilidagi tarixiy xaritalari, 20-asr oʻrtalari va oxiri:

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ CIA World Factbook – Kyrgyzstan, 23 September 2018
  2. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 40-1
  3. ↑ Starr, S. Frederick (ed.) (2011) Ferghana Valley – the Heart of Central Asia Routledge, pg. 105
  4. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 39
  5. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pg. 55
  6. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 42
  7. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pg. 54
  8. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pgs. 52-3
  9. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 92
  10. ↑ Starr, S. Frederick (ed.) (2011) Ferghana Valley – the Heart of Central Asia Routledge, pg. 106
  11. ↑ Khalid, Adeeb (2015) Making Uzbekistan: Nation, Empire, and Revolution in the Early USSR, Cornell University Press, pg. 271-2
  12. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pgs. 56-8
  13. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 55
  14. ↑ Haugen, Arne (2003) The Establishment of National Republics in Central Asia, Palgrave Macmillan, pg. 167
  15. ↑ 15,0 15,1 Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 44-5
  16. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pg. 47
  17. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pg. 53
  18. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 43-4
  19. ↑ Starr, S. Frederick (ed.) (2011) Ferghana Valley – the Heart of Central Asia Routledge, pg. 112
  20. ↑ Trofimov, Dmitriy (2002), Ethnic/Territorial and Border Problems in Central Asia, qaraldi: 28 October 2018
  21. ↑ International Crisis Group (4 April 2002), CENTRAL ASIA – BORDER DISPUTES AND CONFLICT POTENTIAL (PDF), qaraldi: 28 October 2018
  22. ↑ Asia-Plus (3 March 2018), Tajikistan, Kyrgyzstan expected to resume border talks in the second half of March, 4 November 2018da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 4 November 2018
  23. ↑ EurAsia Daily (1 February 2018), Kyrgyz president paying "courtesy visit" to Tajikistan. Is that all?, qaraldi: 4 November 2018
  24. ↑ 24,0 24,1 Kurmanalieva, Gulzana (2018). "Kyrgyzstan and Tajikistan: Endless Border Conflicts". L'Europe en Formation 385 (1): 121–130. doi:10.3917/eufor.385.0121. https://www.cairn-int.info/journal-l-europe-en-formation-2018-1-page-121.htm. 
  25. ↑ „"Абрикосовая" война на кыргызо-таджикской границе“ (ru). AKIpress News Agency (2004-yil 9-mart).
  26. ↑ „Kyrgyzstan-Tajikistan: Images of destruction after border clashes“. BBC News (2021-yil 2-may). Qaraldi: 2021-yil 2-may.
  27. ↑ „33,388 Kyrgyzstanis evacuated from conflict zone in Batken“. Trend.Az (2021-yil 2-may).
  28. ↑ 28,0 28,1 Sultanalieva. „Kyrgyzstan-Tajikistan border clashes prove deadly for civilians“. Human Rights Watch (2022-yil 21-sentyabr).
  29. ↑ „Two civilians killed as guards clash at Kyrgyz-Tajik border“. Al Jazeera (2022-yil 28-yanvar).
  30. ↑ „Kyrgyzstan, Tajikistan Hold New Talks After Shooting At Border Leaves One Dead“. Radio Free Europe / Radio Liberty (2022-yil 10-mart).
  31. ↑ „Tajikistan accuses Kyrgyzstan of provoking latest border clash“. Reuters (2022-yil 4-iyun).
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 32,3 32,4 Caravanistan – Kyrgyzstan border crossings, qaraldi: 23 September 2018 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qirgʻiziston_va_Tojikiston_chegarasi&oldid=3991990" dan olindi