Qozogʻiston va Xitoy chegarasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Sharqda Xitoy aks etgan Qozogʻiston xaritasi

  Qozogʻiston va Xitoy chegarasi yoki Sino-Qozogʻiston chegarasi (qozoqcha: Қазақстан-Қытай мемлекеттiк шекарасы, ruscha: Казахстанско-китайская государственная граница, xitoycha: {{{1}}}), Xitoy Xalq Respublikasi va Qozogʻiston Respublikasi oʻrtasidagi xalqaro chegaradir. Ikki davlat oʻrtasidagi chegara chizigʻi asosan Sovet Ittifoqi va XXR oʻrtasidagi va avvalroq Rossiya imperiyasi va Sin imperiyasi oʻrtasidagi mavjud chegaradan meros boʻlib qolgan, ammo, faqat 20-asr oxiri va 21-asr boshlarida toʻliq chegara sifatida belgilangan. Xalqaro chegara komissiyalarining maʼlumotlariga koʻra, chegaraning 1,782.75 km (1,107.75 mi) qismida chegara demarkatsiyasi amalga oshirgan[manba kerak].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xitoy-Rossiya chegarasi Chuguchak protokolida (1864) belgilangan. Bugungi Sino-Qozoq chegarasi asosan ushbu protokolda belgilangan chiziqqa amal qiladi, faqat kichik oʻzgarishlar bilan.

Chegaraning oʻrnatilishi 19-asrning oʻrtalariga, yaʼni Rossiya imperiyasi Oʻrta Osiyoga kengayib, Zaysan koʻli hududi ustidan nazorat oʻrnatgan vaqtga toʻgʻri keladi. 1860-yilgi Pekin konvensiyasida hozirgi Xitoy-Qozoq/Qirgʻiz/Tojikiston chegaralaridan unchalik farq qilmaydigan Rossiya imperiyasi va Sin imperiyasi oʻrtasidagi chegarani oʻrnatish nazarda tutilgan edi[1][2]. Zaysan koʻlini Rossiya tomonida qoldirib, Tarbagʻatoy shartnomasi (1864) va Uliassuhay shartnomasi (1870) asosida chizilgan[3][4][2]. Dungan qoʻzgʻoloni (1862–1877) davrida Sin imperiyasining Irtish havzasidagi harbiy bazasi yoʻq qilindi. Qoʻzgʻolon barbod boʻlganidan va Shinjonni Szo Szuntan tomonidan qayta bosib olingandan soʻng, Ili havzasidagi Rossiya va Sin imperiyalari oʻrtasidagi chegara Sankt-Peterburg shartnomasi (1881) va bir qator keyingi protokollar bilan Rossiya foydasiga biroz oʻzgartirildi[2]. 1915-yilda Ili vodiysi va Jungʻariya olatovi oʻlkasi oʻrtasidagi chegarani aniqroq belgilovchi shartnoma imzolandi[2].

Chegaraning eng janubiy qismi (yaʼni, taxminan hozirgi Xitoy-Tojikiston chegarasining janubiy yarmi) qisman Katta oʻyin deb nomlanuvchi Oʻrta Osiyoda hukmronlik qilish uchun Angliya va Rossiya oʻrtasida davom etayotgan raqobat tufayli demarkatsiya qilinmadi; oxir-oqibat ikkalasi Afgʻoniston ular oʻrtasida mustaqil bufer davlat boʻlib qolishiga kelishib oldilar, Afgʻonistonning Vaxon koridori 1895-yilda tashkil etilgan[2]. Xitoy ushbu kelishuvlarning ishtirokchisi emas edi va shuning uchun Xitoy-Rossiya chegarasining eng janubiy qismi aniqlanmay qolgan[2].

Xitoydagi Sinxay inqilobi va fuqarolar urushi va Rossiyadagi Oktyabr inqilobi va fuqarolar urushidan keyin Xitoy-Rossiya chegarasi XXR-SSSR chegarasiga aylandi. Iosif Stalinning Birinchi besh yillik rejadan boshlab qozoq ocharchiligiga olib kelgan kollektivlashtirish va oʻtroqlashtirish siyosati davrida Sovet Oʻrta Osiyosidan koʻp sonli koʻchmanchilar chegaradan oʻtib, Shinjonga qochib ketishdi[5]. Biroq, Xitoy va Sovet hukumatlari har doim ham chegara chizigʻi haqida kelishib olishmagan, bu, xususan, 1969-yil avgustida Jalanashkoʻl koʻli sharqidagi chegara mojarosiga olib kelgan.

Qozogʻiston mustaqil davlat boʻlgach, Xitoy bilan chegara shartnomasi borasida muzokaralar olib bordi, shartnoma 1994-yil 26-aprelda Olmaota shahrida imzolangan va 1995-yil 15-iyunda Qozogʻiston prezidenti Nursulton Nazarboyev tomonidan ratifikatsiya qilingan. Shartnomaga koʻra, SSSR va Xitoy 1969-yilda bahslashgan Jalanashkoʻl koʻlidan sharqda joylashgan tor tepalikli relyef Xitoyning bir qismi deb tan olingan[6].

Chegaraning ayrim kichik qismlarini aniqroq belgilash uchun 1997-yil 24-sentyabr va 1998-yil 4-iyulda qoʻshimcha bitimlar imzolandi[7][8]. Keyingi bir necha yil ichida chegara qoʻshma komissiyalar tomonidan yerda belgilandi. Komissiyalar bayonnomalari va xaritalariga koʻra, ikki davlat chegara chizigʻi 1782,75 km, shu jumladan 1215,86 km quruqlik chegarasi va 566,89 km chegara chizigʻi daryolar yoki koʻllar boʻylab oʻtadi. Komissiyalar ishi 2002-yil 10-mayda Pekinda imzolangan Protokol bilan yakunlangan bir nechta qoʻshma protokollar bilan hujjatlashtirilgan[7][8]. Bitimlar Tayvandagi Xitoy Respublikasi hukumati tomonidan tan olinmagan.

2011-yilda Xitoy-Qozogʻiston savdosini rivojlantirish maqsadida Xorgos chegara nuqtasida transchegaraviy erkin savdo hududi ochildi[9].

Ikki davlat chegara qoʻriqlash idoralari muntazam uchrashuvlar oʻtkazib, baʼzida qoʻshma chegara nazoratini oʻtkazmoqda.

Chegara oʻtish nuqtalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

SSSR-Xitoy chegarasini (hozirgi Qozogʻiston-Xitoy chegarasi) Xorgos yaqinida qoʻriqlayotgan Sovet chegarachilari, 1984-yil
Qozogʻiston va Xitoy oʻrtasidagi chegaradagi oʻzgarishlar
Qozogʻiston va Xitoy oʻrtasidagi chegaradagi oʻzgarishlar, inglizcha
  • Mayqopchagʻay (KAZ) – Jeminay (CHN) (avtomobil yoʻli:M-38,S319)[10]
  • Baxti (KAZ) – Shaushek (CHN) (avtomobil yoʻli:A-356,S221)[10]
  • Doʻstlik (KAZ) – Alashankou (CHN) (avtomobil yoʻli: E014, G3018 / temir yoʻl: Shimoliy Shinjon temir yoʻli)[10]
  • Xorgos (KAZ) – Xorgas (CHN) (avtomobil yoʻli: E012, G30 / temir yoʻl: Jinghe–Yining–Xorgos temir yoʻli)[10]
  • Koljat (KAZ) – Dulata (CHN) (avtomobil yoʻli:A-352,S313)[10]

Chegara yaqinidagi aholi punktlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xitoy[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qozogʻiston[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Alekseyeva
  • Taunchang
  • Akshoki
  • Baxti
  • Doʻstlik
  • Olmali
  • Xorgos
  • Koljat
  • Saribastov
  • Sumbe
  • Norinkoʻl

Tarixiy xaritalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xitoy- Qozogʻiston SSR chegarasining shimoldan janubga (gʻarbdan sharqqa), 20-asr oʻrtalari va oxiri tarixiy xaritalari:

Dunyoning xalqaro xaritasi:

  • near Altai Town
    Oltoy shahri(Qozogʻiston) yaqinida
  • near Altay City
    Oltoy shahri(Xitoy) yaqinida
  • near Zharkent
    Jarkent yaqinida
  • near Aksu City
    Oqsuv shahri yaqinida

Operatsion navigatsiya jadvali:

Taktik uchuvchilar jadvali:

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Articles 2 and 3 in the Russian text of the treaty
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 International Boundary Study No. 64 – China-USSR Boundary (PDF), 13 February 1978, 2014-08-17da asl nusxadan (PDF) arxivlandi, qaraldi: 23 September 2018
  3. ↑ (See the map)
  4. ↑ The Lost Frontier: the treaty maps that changed Qingʻs northwestern boundaries
  5. ↑ Snyder, Timothy. Bloodlands: Europe between Hitler and Stalin (en). Basic Books, 2010. ISBN 978-0-465-03147-4. 
  6. ↑ See the text of the „Agreement between the Republic of Kazakhstan and the Peopleʼs Republic of China on the Kazakhstan-China international border, signed in Almaty on Aprel 26, 1994“ in O ratifikatsii Soglasheniya mejdu Respublikoy Kazaxstan i Kitayskoy Narodnoy Respublikoy o kazaxstansko-kitayskoy gosudarstvennoy granitse. Ukaz Prezidenta Respubliki Kazaxstan ot 15 iyunya 1995 g. N 2331. The border shown on Google Maps follows the description in the treaty; specifically, border point 38 described in the text is at the border lineʼs crossing with the Terekty River (铁列克提河，Tielieketi he) can be seen at
  7. ↑ 7,0 7,1 O ratifikatsii Protokola mejdu Pravitelstvom Respubliki Kazaxstan i Pravitelstvom Kitayskoy Narodnoy Respubliki o demarkatsii linii kazaxstansko-kitayskoy gosudarstvennoy granitsi.
  8. ↑ 8,0 8,1 Kazakhstan MFA - Delimitation and Demarcation of State Border, 2020-01-22da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 12 September 2018
  9. ↑ EurasiaNEt - On China-Kazakhstan Border Lies a Lopsided Free-Trade Zone, 5 September 2014, qaraldi: 23 September 2018
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 Caravanistan - Kazakhstan border crossings, qaraldi: 23 September 2018

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Waybackda arxivlangan (Wayback Machine saytida 2016-03-04 sanasida arxivlangan) (Xitoy-Qozogʻiston chegarasi); Xitoy va SSSR / Qozogʻiston tomonidan daʼvo qilingan chegara chiziqlarining batafsil xaritalarini va yakuniy shartnoma chegarasini koʻrsatadi
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qozogʻiston_va_Xitoy_chegarasi&oldid=3993706" dan olindi