Oʻzbekiston va Tojikiston chegarasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Oʻzbekiston bilan chegarani koʻrsatuvchi Tojikiston xaritasi

  Oʻzbekiston va Tojikiston chegarasi Tojikiston va Oʻzbekiston oʻrtasidagi xalqaro chegara hisoblanadi. U 1,312 kilometr (815 mi) uzunligi va Oʻzbekistonning sharqiy qimidan Qirgʻiziston bilan va janibiy qismidan Afgʻoniston bilan chegara nuqtasigacha davom etadi.[1]

Tavsif[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chegara shimoldan Qirgʻiziston bilan chegara nuqtasidan boshlanib, Sirdaryo boʻylab gʻarb, shimoli-gʻarb, shimoli-sharqga va nihoyat shimoli-gʻarbga qarab Qurama tizmasiga yetib boradi. Chegara bu tizma boʻylab gʻarbga qarab oʻtib, janubga burilib, Sirdaryo boʻyida Oʻzbekistonning Olmaliq shahri yaqiniga boradi. Chegaraning keyingi qismi nihoyatda qiyshiq boʻlib, Tojikiston hududining uzun choʻzilgan qismi (Zafarobod tumani) va bir qator tartibsiz chiziqlar; oxir-oqibat chegara Turkiston tizmasiga yetib, keskin gʻarbga burilishdan oldin taxminan janubga qarab boradi. Keyin chegara „S“ shaklida boʻlib, shimolda Oʻzbekistonning Zomin milliy bogʻi va Turkiston togʻlari, oʻrtada Zarafshon tizmasi, janubda Hisor tizmasi joylashgan. Keyin chegara taxminan janubga qarab Afgʻoniston chegara nuqtasigacha boradi; chegarasining bir qismi Kofarnihon daryosi boʻylab oʻtadi va Bobotogʻ va Tuyuntov tizmalarini kesib oʻtadi.

Anklavlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tojikistonning Sarvon anklavini koʻrsatuvchi xarita

Bu chegara boʻylab bir anklav bor, Sarvan. Tojikiston hududining uzun va ingichka qismi Oʻzbekiston hududida, Tojikistonning Punuk shahridan shimolda joylashgan.

Tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]

Rossiya 19-asrda ilgari mustaqil boʻlgan Qoʻqon va Xiva xonliklari hamda Buxoro amirligini qoʻshib olib, Oʻrta Osiyoni bosib oldi. 1917-yilda kommunistlar hokimiyatni qoʻlga kiritib, Sovet Ittifoqini tuzgach, Markaziy Osiyoni milliy hududiy chegaralash (yoki NTD) deb nomlanuvchi jarayonda etnik respublikalarga boʻlinishga qaror qilindi. Bu kommunistik nazariyaga koʻra, millatchilik oxir-oqibat kommunistik jamiyat sari yoʻlda zarur qadamdir va Iosif Stalinning taʼrifiga koʻra, xalq "tarixiy jihatdan tuzilgan, umumiy til asosida shakllangan, barqaror odamlar jamoasi. Hududi, iqtisodiy hayoti va psixologik tuzilishi umumiy madaniyatda namoyon boʻladi".

NTD odatda „Boʻlib tashla va hukmronlik qil“ deagn gʻoya boʻyicha bemaʼni amaliyot, Stalinning oʻz aholisini sunʼiy ravishda alohida millatlarga boʻlish va ozchiliklarni katta milatlar ichida qoldirish uchun ataylab chizilgan chegaralar orqali mintaqa ustidan sovet gegemonligini saqlab qolishga qaratilgan, atayin Makiavelli urinishi sifatida tasvirlanadi. har bir davlat.[2] Garchi sovetlar, masalan, 1920-yillardagi basmachilar harakati bilan ifodalangan.[3] Millatchilikning mumkin boʻlgan tahdididan xavotirda boʻlsalar-da, birlamchi manbalardan olingan chuqurroq tahlil odatda taqdim etilganidan koʻra ancha nozikroq manzarani tasvirlaydi.[4][5][6]

Sovetlar etnik jihatdan bir hil respublikalar yaratishni maqsad qilgan, biroq koʻp hududlarda etnik jihatdan aralash boʻlsa ham (masalan, Fargʻona vodiysi) va baʼzi xalqlarga (masalan, aralash tojik-oʻzbek yoki turli xalqlarga) „toʻgʻri“ etnik belgi qoʻyish qiyin boʻlgan. Amudaryo boʻyidagi turkman/oʻzbek qabilalari).[7][8] Mahalliy milliy elitalar oʻz iddaolarini qattiq bahslashdilar (va koʻp hollarda haddan tashqari oshirib yuborishdi) va Sovetlar koʻpincha ular oʻrtasida hukm chiqarishga majbur boʻldilar, bu esa mutaxassislar bilimining yetishmasligi va mintaqa boʻyicha aniq yoki dolzarb etnografik maʼlumotlarning kamligi tufayli toʻsqinlik qildi.[7][9] Bundan tashqari, iqtisodiy, joʻgʻrofiy, qishloq xoʻjaligi va infratuzilmaviy masalalar ham hisobga olinadigan va koʻpincha etnik kelib chiqishini ustun qoʻyadigan „yashovchan“ obʻektlarni yaratishni maqsad qilgan.[10][11] Ushbu qarama-qarshi maqsadlarni umumiy millatchilik doirasida muvozanatlashtirishga urinish juda qiyin va koʻpincha imkonsiz boʻlib chiqdi, natijada koʻpincha burilishli chegaralar, koʻplab anklavlar va „notoʻgʻri“ respublikada yashagan yirik ozchiliklarning muqarrar ravishda paydo boʻlishiga olib keldi. Bundan tashqari, Sovetlar hech qachon bu chegaralarni bugungidek xalqaro chegaraga aylantirishni niyat qilmaganlar.

Sovet Markaziy Osiyo 1922-yilda milliy chegaralanishdan oldin

Hududning etnik chegaralari boʻyicha boʻlinish 1920-yildayoq taklif qilingan edi.[12][13] Bu vaqtda Oʻrta Osiyo Rossiya SFSR tarkibidagi ikkita Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasidan (ASSR) iborat edi: 1918-yil aprelda tashkil etilgan va hozirgi Janubiy Qozogʻiston, Oʻzbekiston va Tojikiston hududining katta qismini, shuningdek Turkmanistonni qamrab olgan Turkiston ASSR) va Qirgʻiziston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi (Qirgʻiziston ASSR xaritada), u 1920-yil 26-avgustda hozirgi Qozogʻistonning shimoliy qismiga toʻgʻri keladigan hududda tashkil etilgan (bu vaqtda qozoqlar „qirgʻiz“ deb atalgan va hozir qirgʻizlar qozoqlarning kichik guruhi hisoblanib, „qora-qirgʻiz“, yaʼni togʻda yashovchi „qora qirgʻiz“). Shuningdek, Buxoro amirligi va Xiva xonligining ikkita alohida voris „respublikalari“ ham bor edi, ular 1920-yilda Qizil Armiya tomonidan egallab olinishi natijasida Buxoro va Xorazm Xalq Sovet respublikalariga aylantirildi[14]

1924-yil 25-fevralda Sovet Ittifoqi Siyosiy byurosi va Markaziy Qoʻmitasi Oʻrta Osiyoda Siyosiy boʻlib tashlashni davom ettirishini eʼlon qildi.[15][16] Bu jarayonni Markaziy Osiyo byurosining maxsus qo‘mitasi nazorat qilishi, mintaqadagi asosiy millatlar (qozoqlar, turkmanlar va o‘zbeklar) har biri uchun uchta kichik qo‘mitadan iborat bo‘lib, o‘sha paytda juda tez ish olib borishi kerak edi.[17][18][19][20][21] Dastlab Xorazm va Buxoro XSRni saqlab qolish rejalari bor edi, ammo oxir-oqibat 1924-yil aprelida kommunistik partiyalarning koʻpincha keskin qarshilik koʻrsatganligi sababli ularni qismlarga boʻlish toʻgʻrisida qaror qabul qilindi (xususan, Xorazm kommunistlari oʻz XXRni yoʻq qilishni istamas edilar va ularni yoʻq qilishga majbur boʻlishdi). oʻsha yilning iyul oyida oʻzlarining tarqatilishi uchun ovoz berish uchun kuchli qurollangan insonlar majbir qilishgan).[22]

Markaziy Osiyoning barcha chegaralari ichida, keyinchalik Tojikiston va O‘zbekistonga aylanadigan chegaralar eng murakkab va tarqoq chegara bo‘ldi. Bu yerda aholi nihoyatda aralash edi va koʻp hududlarda tojik/oʻzbek oʻziga xosligi zaif edi, koʻpchilik sart sifatida tanilgan.[23] Ayniqsa, tojik millatchiligi bu vaqtda juda kam rivojlangan edi va tojik kommunistlarining juda cheklangan soni koʻpchiligi tojiklarni shunchaki „forslashgan“ oʻzbeklar deb hisoblagan ancha baland ovozda oʻzbeklarga qarshi kuchli daʼvo qoʻzgʻata olmadi. Shuning uchun 1924-yilda Oʻzbekiston SSR tashkil etilganda tojik hududlari uning tarkibiga Tojikiston ASSR sifatida kiritildi (bevosita Oʻzbekiston SSR tarkibiga kirgan Xoʻjand viloyatidan tashqari).

Fayl:Uzbek SSR in 1928.jpg
Dastlab tuzilgan Oʻzbekiston SSR, jumladan, bevosita boshqariladigan Xoʻjand viloyati va Tojikiston ASSR . Bu vaqtda oʻsha paytdagi yirik Qoraqalpogʻiston Qozogʻiston ASSR tarkibiga kiritildi

Keyingi yillarda tojik millatchiligi, ayniqsa tojik kommunistlarining kichik elitasi orasida rivojlangani koʻrinadi.[24] Ular Oʻzbekiston SSR tarkibidagi „kichikroq“ mavqeidan tobora koʻproq norozi boʻlib, oʻzbeklar hukmronligi va yuqori qoʻlbolaligi deb koʻrilgan narsaga qarshi chiqa boshladilar.[25] Ushbu keskinlikning kuchayishi natijasida Sovetlar 1929-yilda tojik-oʻzbek masalasini qayta koʻrib chiqishga qaror qildilar. Oʻrta Osiyo byurosi Samarqand, Buxoro va Xoʻjand shaharlarini tojiklar yashaydigan asosiy shaharlar deb aniqladi, biroq bu atrofdagi hududlardagi aholi punktlarining aralash tabiati tufayli murakkablashdi; Har ikki tomon daʼvo qilgan Termiz va Surxondaryo viloyati haqida ham bahslar boʻlib oʻtdi.[26][27][28][29] Oxir-oqibat tojiklar faqat Xo‘jand viloyatini qo‘lga kiritdi, o‘zbeklar esa Buxoro, Samarqand va Surxondaryo viloyatlarini o‘z qo‘liga oldi.[30][27][31] Yangi Tojikiston SSR 1929-yil 5-dekabrda Togʻli Badakshon avtonom viloyatini oʻz ichiga olgan holda rasman tashkil etilgan.[32] Tojiklar adolatsiz delimitatsiya deb bilgan narsani tuzatishga intilishda davom etdilar.[33] Har qanday yirik shaharlardan ajratilgan Tojikiston SSR kichik Dushanbe shahridan boshqarilishi kerak edi, keyinchalik Stalinobod nomi oʻzgartirildi.

Chegara 1991-yilda Sovet Ittifoqi parchalanib, uning tarkibiga kiruvchi respublikalar mustaqillikka erishgach, xalqaro chegaraga aylandi. O‘shandan beri taranglik avjiga chiqdi, bir qancha yuqori darajali tojik siyosatchilari Buxoro va Samarqandga nisbatan asossiz anʼanaviy daʼvoni, o‘zbek siyosatchilari esa Tojikistonda yashovchi o‘zbeklarni himoya qilish huquqini ilgari surdi.[34][35] O‘zbekiston Tojikistonni O‘zbekiston Islomiy Harakatiga (O‘IH) o‘z hududida o‘rnashib olishga ruxsat berishda aybladi; 1999-yildagi Toshkent portlashlaridan so‘ng, Toshkent O‘IHning ishi, deb aytgan O‘zbekiston chegarani bir tomonlama demarkatsiya qilish va minalash ishlarini boshladi.[34] 2016-yilda Oʻzbekiston Prezidenti Islom Karimov vafotidan keyin ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlar sezilarli darajada yaxshilandi; yangi prezident Shavkat Mirziyoyev Tojikiston bilan munosabatlarni yaxshilashga vaʼda berdi va yaqinda chegarani minalardan tozalash va transchegaraviy sayohatni yaxshilash boʻyicha yuqori darajadagi harakatlar amalga oshirildi.[36][37]

Chegara oʻtish joylari[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Beshariq (UZB) — Konibodom (TJK) (avtomobil va temir yoʻl)[38]
  • Pap (UZB) — Novbunyod (TJK) (yoʻl, faqat ikki tomonlama)[38]
  • Oybek (UZB) — Buston (TJK) (yo‘l)[38]
  • Bekobod (UZB) — Qo‘shtegirmon (TJK) (avtomobil, faqat ikki tomonlama va temir yo‘l)[38]
  • UZB — Zafarobod tumani (TJK) (bu yerda bir nechta ikki tomonlama oʻtish joylari boʻlishi mumkin, aniq tafsilotlar nomaʼlum)[38]
  • Jartepa (UZB) — Sarazm (TJK) (yo‘l)[38]
  • Denov (UZB) — Tursunzoda (TJK) (avtomobil va temir yo‘l)[38]
  • Gulbahor (UZB) — Shahrtuz (TJK) (avtomobil va temir yo‘l)[38]

Chegara yaqinidagi aholi punktlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tojikiston[tahrir | manbasini tahrirlash]

 

Oʻzbekiston[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Tojikistonning ekstremal nuqtalari

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ CIA World Factbook - Uzbekistan, 23 September 2018
  2. ↑ The charge is so common as to have become almost the conventional wisdom within mainstream journalistic coverage of Central Asia, with Stalin himself often the one drawing the borders, see for example Stourton, E. in The Guardian, 2010 Kyrgyzstan: Stalinʼs deadly legacy https://www.theguardian.com/commentisfree/2010/jun/20/kyrgyzstan-stalins-deadly-legacy; Zeihan, P. for Stratfor, 2010 The Kyrgyzstan Crisis and the Russian Dilemma https://worldview.stratfor.com/article/kyrgyzstan-crisis-and-russian-dilemma; The Economist, 2010 Kyrgyzstan — Stalinʼs Harvest https://www.economist.com/briefing/2010/06/17/stalins-harvest?story_id=16377083; Pillalamarri, A in the Diplomat, 2016, The Tajik Tragedy of Uzbekistan https://thediplomat.com/2016/09/the-tajik-tragedy-of-uzbekistan/; Rashid, A in the New York Review of Books, 2010, Tajikistan — the Next Jihadi Stronghold? https://www.nybooks.com/daily/2010/11/29/tajikistan-next-jihadi-stronghold; Schreck, C. in The National, 2010, Stalin at core of Kyrgyzstan carnage, https://www.thenational.ae/world/asia/stalin-at-core-of-kyrgyzstan-carnage-1.548241
  3. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 39-40
  4. ↑ Haugen, Arne (2003) The Establishment of National Republics in Central Asia, Palgrave Macmillan, pgs. 24-5, 182-3
  5. ↑ Khalid, Adeeb (2015) Making Uzbekistan: Nation, Empire, and Revolution in the Early USSR, Cornell University Press, pg. 13
  6. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pg. 46
  7. ↑ 7,0 7,1 Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 44-5
  8. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pg. 47
  9. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pg. 53
  10. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 43-4
  11. ↑ Starr, S. Frederick (ed.) (2011) Ferghana Valley — the Heart of Central Asia Routledge, pg. 112
  12. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 40-1
  13. ↑ Starr, S. Frederick (ed.) (2011) Ferghana Valley — the Heart of Central Asia Routledge, pg. 105
  14. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 39
  15. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pg. 55
  16. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 42
  17. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pg. 54
  18. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pgs. 52-3
  19. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 92
  20. ↑ Starr, S. Frederick (ed.) (2011) Ferghana Valley — the Heart of Central Asia Routledge, pg. 106
  21. ↑ Khalid, Adeeb (2015) Making Uzbekistan: Nation, Empire, and Revolution in the Early USSR, Cornell University Press, pg. 271-2
  22. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pgs. 56-8
  23. ↑ Haugen, Arne (2003) The Establishment of National Republics in Central Asia, Palgrave Macmillan, pgs. 33-41
  24. ↑ Haugen, Arne (2003) The Establishment of National Republics in Central Asia, Palgrave Macmillan, pg. 153
  25. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 102
  26. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pgs, 51-2
  27. ↑ 27,0 27,1 Starr, S. Frederick (ed.) (2011) Ferghana Valley — the Heart of Central Asia Routledge, pg. 113
  28. ↑ Khalid, Adeeb (2015) Making Uzbekistan: Nation, Empire, and Revolution in the Early USSR, Cornell University Press, pg. 368
  29. ↑ Haugen, Arne (2003) The Establishment of National Republics in Central Asia, Palgrave Macmillan, pg. 149
  30. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 112
  31. ↑ Haugen, Arne (2003) The Establishment of National Republics in Central Asia, Palgrave Macmillan, pg. 154
  32. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 55
  33. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 119
  34. ↑ 34,0 34,1 Trofimov, Dmitriy (2002), Ethnic/Territorial and Border Problems in Central Asia, 2019-06-04da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 28 October 2018
  35. ↑ International Crisis Group (4 April 2002), CENTRAL ASIA - BORDER DISPUTES AND CONFLICT POTENTIAL (PDF), qaraldi: 28 October 2018
  36. ↑ Najibullah, Farangis (15 March 2018), 'Counting The Days': Tajiks, Uzbeks Have Great Expectations After Landmark Border Deals, qaraldi: 4 November 2018
  37. ↑ The Defense Post (17 April 2018), Tajikistan and Uzbekistan to study and schedule border demining, qaraldi: 4 November 2018
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 38,3 38,4 38,5 38,6 38,7 Caravanistan - Uzbekistan border crossings, qaraldi: 7 October 2018 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Oʻzbekiston_va_Tojikiston_chegarasi&oldid=3762342" dan olindi