Oʻzbekiston va Turkmaniston chegarasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Turkmenistan-Uzbekistan border

Oʻzbekiston va Turkmaniston chegarasi 
Xarakteristikasi
Obyektlari Turkmaniston bayrogʻi Turkmaniston
Oʻzbekiston bayrogʻi Oʻzbekiston
Uzunligi 1,793 km (1,114 mi)
Tarixi
Tashkil etilishi May 13, 1925
Joriy shakli September 27, 1991

 

Turkmaniston-Oʻzbekiston chegarasi – Turkmaniston Respublikasi va Oʻzbekiston Respublikasi davlatlari oʻrtasidagi chegara hisoblanadi. Uzunligi 1793 km (1114 milya), bu Turkmanistonning eng uzun chegarasi va Oʻzbekistonning uzunligi boʻyicha ikkinchi oʻrinda turuvchi eng uzun chegarasi (Oʻzbekistonning Qozogʻiston bilan chegarasidan soʻng) sanaladi[1].

Turkmaniston—Oʻzbekiston chegarasi dastlab 1925-yilda, har ikki davlat Turkmaniston SSR va Oʻzbekiston SSR sifatida Sovet Ittifoqi tarkibida boʻlgan paytda oʻrnatilgan. 1991-yilda Sovet Ittifoqi parchalanishi bilan Turkmaniston va Oʻzbekiston mustaqil davlatga aylandi, Turkmaniston-Oʻzbekiston chegarasi xalqaro chegaraga aylandi. 2000-yilda Turkmaniston va Oʻzbekiston oʻrtasida qoʻshma shartnoma imzolangan boʻlib, unda mustaqillikdan keyingi chegara ikki davlat oʻrtasidagi rasmiy chegara sifatida tan olingan, oʻn yillik tortishuvlarga barham berilgan va chegaraning hozirgi shakli oʻrnatilgan. Keyinchalik chegara toʻsigʻi ham qurilgan.

Oʻzbekiston va Turkmaniston chegarasining koʻrinishi

Umumiy tavsifi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chegara gʻarbda Qozogʻiston bilan uch tomonlama chegara nuqtasidan boshlanadi. U keskin ravishda shimolga, soʻngra shimoli-sharqqa burilib, chegarani kesib oʻtuvchi Sariqamish koʻlidan oʻtib, sharqqa qarab taxminan toʻgʻri chiziq boʻylab oʻtadi; Shuningdek, ushbu boʻlimda Oʻzbekiston hududining Turkmaniston chegarasiga uzoq choʻzilishi tasvirlangan. Keyin chegara Shumanay yaqinidan janubi-sharqqa burilib, Pitnak va Gazajak yaqinidagi Amudaryoga yetib borguncha biroz burilishli yoʻnalish boʻylab oʻtadi; keyin daryo boʻylab 40-parallel shimolga pastga tushadi. Shundan soʻng chegara Qoraqum choʻli orqali janubi-sharqda bir qator toʻgʻri chiziqlar boʻylab oʻtadi, keyin janubga Koʻhitang tizmasi orqali Amudaryo boʻylab Afgʻoniston bilan chegara nuqtasigacha boradi. Chegaraning katta qismi chegarani uch marta kesib oʻtuvchi yirik temir yoʻl orqali oʻtadi, bu Sovet davridan qolgan meros boʻlib, u yerda infratuzilma oʻsha paytdagi ichki chegaralardan qatʼiy nazar qurilgan.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Rossiya XIX-asrda ilgari mustaqil boʻlgan Qoʻqon va Xiva xonliklari hamda Buxoro amirligini qoʻshib olib, Oʻrta Osiyoni bosib oladi. 1917-yilda kommunistlar hokimiyatni qoʻlga kiritib, Sovet Ittifoqini tuzgach, Markaziy Osiyoni milliy-hududiy chegaralanish (qisqacha MHCh) deb nomlanuvchi jarayonda etnik respublikalarga boʻlinishga qaror qilinadi. Bu kommunistik nazariyaga koʻra, millatchilik oxir-oqibat kommunistik jamiyat sari yoʻlda zarur qadamdir va Iosif Stalinning taʼrifiga koʻra, xalq "tarixiy jihatdan tuzilgan, umumiy til asosida shakllangan, barqaror odamlar jamoasi. hududi, iqtisodiy hayoti va psixologik tuzilishi umumiy madaniyatda namoyon boʻladi".

MHCh odatda „boʻlib tashla, hukmronlik qil“ siyosatining sinik namunasi boʻlib, Stalinning mintaqada sovet gegemonligini oʻrnatishda aholini sunʼiy ravishda alohida millatlarga boʻlish va bu milliy davlatlarda atayin etnik ozchiliklarni qoldirishni nazarda tutuvchi makiavellicha urinishi sifatida tasvirlanadi[2]. Bu siyosatga qarshi 1920-yillarda bosmachilar harakati boʻlib oʻtadi[3][4][5][6].

Sovetlar etnik jihatdan bir xil respublikalar yaratishni maqsad qilgan, biroq koʻp hududlar (masalan, Fargʻona vodiysi) etnik jihatdan aralash edi va ular baʼzi xalqlarga (masalan, aralash tojik-oʻzbek sartlari yoki Amudaryo boʻyidagi turli turkman/oʻzbek qabilalari) „toʻgʻri“ etnik belgi qoʻyishda qiyinchiliklarga duch kelishdi[7][8]. Mahalliy milliy elitalar oʻz iddaolari ustida qattiq bahslashdilar (va koʻp hollarda haddan tashqari oshirib yuborishdi) va Sovetlar koʻpincha ular oʻrtasida hukm chiqarishga majbur boʻldilar, bunga mutaxassislar bilimining yetishmasligi va mintaqa boʻyicha aniq yoki dolzarb etnografik maʼlumotlarning kamligi tufayli toʻsqinlik qildi[7][9]. Bundan tashqari, MHCh iqtisodiy, geografik, qishloq xoʻjaligi va infratuzilma masalalari etnik kelib chiqishi bilan bogʻliq boʻlmagan (va baʼzan ulardan ustun turadigan) „yashovchan“ obyektlarni yaratishni maqsad qilgan[10][11]. Ushbu qarama-qarshi maqsadlarni umumiy millatchilik doirasida muvozanatlashtirishga urinish juda qiyin va koʻpincha imkonsiz boʻlib chiqdi, natijada koʻpincha burilishli chegaralar, koʻplab anklavlar va „notoʻgʻri“ respublikada yashagan yirik ozchiliklarning muqarrar ravishda paydo boʻlishiga olib keldi. Bundan tashqari, Sovetlar hech qachon bu chegaralarni bugungidek xalqaro chegaraga aylantirishni niyat qilmaganlar.

Sovet Markaziy Osiyosi 1922-yilda milliy chegaralanishdan oldin

Mintaqani milliy-hududiy chegaralash (MHCh) 1920-yildayoq taklif qilingan edi[12][13]. Oʻsha vaqtda Oʻrta Osiyo RSFSR tarkibidagi ikkita Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasidan iborat edi: 1918-yil aprelda tashkil etilgan va hozirgi Janubiy Qozogʻiston, Oʻzbekiston va Tojikiston hududining katta qismini, shuningdek Turkmanistonni qamrab olgan hamda 1920-yil 26-vgustda tashkil etilgan va hozirgi Qozogʻistonning shimoliy qismiga toʻgʻri keladigan Qirgʻiziston ASSR (u vaqtda qozoqlar „qirgʻiz“, hozirgi qirgʻizlar esa qoraqirgʻiz – togʻda yashovchi qirgʻiz deb atalgan). Shuningdek, Buxoro amirligi va Xiva xonligining ikkita alohida voris „respublikalari“ ham bor edi, ular 1920-yilda Qizil armiya tomonidan egallab olinishi natijasida Buxoro va Xorazm Xalq Sovet Respublikalariga aylantirilgan[14].

1924-yil 25-fevralda Sovet Ittifoqi Siyosiy byurosi va Markaziy Qoʻmitasi Oʻrta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanish siyosati davom ettirilishini eʼlon qildi[15][16]. Bu jarayonni Markaziy Osiyo byurosining maxsus qoʻmitasi nazorat qilishi, mintaqadagi asosiy millatlar (qozoqlar, turkmanlar va oʻzbeklar) har biri uchun uchta kichik qoʻmitadan iborat boʻlib, oʻsha paytda juda tez ish olib borishi kerak edi[17][18][19][20][21]. Dastlab Xorazm va Buxoro XSRni saqlab qolish rejalari bor edi, biroq oxir-oqibat 1924-yil aprelda kommunistik partiyalarning koʻpincha keskin qarshilik koʻrsatishi sababli ularni boʻlish toʻgʻrisida qaror qabul qilindi (xususan, Xorazm kommunistlari oʻz XXRni yoʻq qilishni istamas edilar. Ammo ular oxir oqibat rozi boʻlishga majbur boʻlishdi).

Turkmanistonning yaratilishiga turkman millatchiligining zaifligi toʻsqinlik qilgan edi, ularning koʻpchiligi kengroq turkman millati boʻlishdan koʻra, oʻz qabilalarini ustun koʻrardilar. Biroq, Turkmaniston kommunistik elitasi birlashgan Turkmaniston SSRni yaratish uchun qattiq harakat qildi, bunga mintaqaning nisbatan bir xilligi yordam beradi[22]. Ammo Amudaryo boʻyidagi etnik oʻziga xosliklar murakkab edi va qaysi guruhlar „turkmanlar“, qaysi biri „oʻzbeklar“ (masalan, salurlar, bayodlar, quramalar, ersariylar, xidiralilar va boshqalar) ekanligini aniqlash qiyin edi[23]. Turkman kommunistlari barcha noaniq guruhlarni turkmanlar qatoriga qoʻshishni maʼqul koʻrib, „maksimalist“ Turkmanistonni yaratishga intildilar[24]. Ularning saʼy-harakatlari bilan Farob va Chorjoʻy (zamonaviy Turkmanobod) shaharlarini qoʻlga kiritildi, bu shaharlarga oʻzbeklar ham daʼvo qilb kelishgan[25][26]. Ayniqsa, asosiy aholisi oʻzbeklar boʻlgan Toshhovuzning (zamonaviy Toshoʻgʻuz) Turkmaniston tarkibida boʻlishi oʻzbeklarni gʻazablantirdi, Sovet hukumati bu shaharning Turkmaniston SSRga berilishini ittifoqdosh respublikada sanoat rivojlanishi uchun zarur boʻlgan shaharlarning yoʻqligi bilan izohlagan[27][28][29].

Turkmaniston SSR va Oʻzbekiston SSR rasman 1924-yilda tuzilgan. Bu vaqtda Oʻzbekiston oʻsha paytdagi ancha katta boʻlgan Qoraqalpogʻiston ASSRni oʻz ichiga olmagan, shuning uchun chegara dastlab Qozogʻiston ASSR tomonidan boʻlingan ikkita alohida tutashmaydigan uchastkadan iborat edi; 1936-yilda Qoraqalpogʻiston ASSR Oʻzbekiston SSR tarkibiga oʻtkazildi va chegara hozirgi shaklini oldi.

Chegara 1991-yilda Sovet Ittifoqi parchalanib, uning tarkibiga kiruvchi respublikalar mustaqillikka erishgach, xalqaro chegaraga aylanadi. 1990-yillardagi baʼzi keskinliklardan soʻng Turkmaniston va Oʻzbekiston anʼanaviy respublikalararo chegarani hurmat qilishga kelishib oldilar va bu haqda 2000-yilda prezidentlar Saparmurod Niyozov va Islom Karimov tomonidan qoʻshma shartnoma imzolanadi[30]. 2001-yil 30-martda Turkmaniston Prezidenti Saparmurod Niyozov oʻz hukumatiga kontrabanda va noqonuniy migratsiyaning oldini olish maqsadida Turkmanistonning Oʻzbekiston va Qozogʻiston bilan chegarasi boʻylab 1700-kilometrlik chegara devori qurilishini yil oxirigacha tugatishni buyuradi[31]:

Bu yerda ham chegara muammolarimiz bor. Qozoqlar bilan boʻlgani kabi u tarafda ham chegaramiz bor. Biz allaqachon chegara qurilishi uchun buyruq berdik. Buning uchun barcha kerakli yordamni taqdim etishingiz kerak. Belgilangan joylarda oʻtish joylari boʻlsin. Biz buni Oʻzbekiston yoki Qozogʻistondan ajratish uchun emas, balki chegarada tartibni saqlash, qonunbuzarlar va insofsiz kimsalardan oʻzimizni himoya qilish va tovarlarimizni noqonuniy olib oʻtishning oldini olish uchun qilyapmiz. Bunday holatlarning oldini olish, ruxsat etilgan va tartibga solinadigan chegaradan oʻtishni qonuniy asosda taʼminlash maqsadida maxsus oʻtkazish punktlari mavjud. Bizda bu Koytendogʻda [Sharqiy Turkmaniston] va Lebap viloyatining boshqa chegara tumanlarida mavjud. Kecha biz buni Lebapda, oldinroq esa Dashoguzda boshladik. Siz bu panjara oʻrnatishni tugatishingiz kerak, hammasi 1700 km, shu yilning oxiriga qadar qurib tugatiladi. Bu bizga kelajakda oʻrtamizda har qanday nizolarni oldini olish va har qanday qoidabuzarlarning kirishiga yoʻl qoʻymaslik uchun kerak. Biz hammamiz suveren davlatlar ekanmiz, chegaralarni endi ochiq ushlab turolmaymiz, chunki uchinchi davlatlar tomonidan chegarani buzuvchilar ham boʻlishi mumkin[32][33].

Turkmaniston va Oʻzbekiston 2004-yilning 31-mayida Turkmaniston Tashqi ishlar vazirligi nizolar hal etilgani haqida bayonot chiqarguniga qadar oʻzaro chegara boʻyicha jiddiy „muammolar“ boʻlib kelgan[34]. Soʻnggi yillarda munosabatlar yanada yaxshilangan koʻrinadi, chegarani toʻliq demarkatsiya qilish davom etmoqda[35].

Chegara oʻtish joylari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chegara yaqinidagi aholi punktlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ CIA World Factbook - Uzbekistan, 23 September 2018
  2. ↑ The charge is so common as to have become almost the conventional wisdom within mainstream journalistic coverage of Central Asia, with Stalin himself often the one drawing the borders, see for example Stourton, E. in The Guardian, 2010 Kyrgyzstan: Stalinʼs deadly legacy https://www.theguardian.com/commentisfree/2010/jun/20/kyrgyzstan-stalins-deadly-legacy; Zeihan, P. for Stratfor, 2010 The Kyrgyzstan Crisis and the Russian Dilemma https://worldview.stratfor.com/article/kyrgyzstan-crisis-and-russian-dilemma; The Economist, 2010 Kyrgyzstan – Stalinʼs Harvest https://www.economist.com/briefing/2010/06/17/stalins-harvest?story_id=16377083; Pillalamarri, Akhilesh in the Diplomat, 2016, The Tajik Tragedy of Uzbekistan https://thediplomat.com/2016/09/the-tajik-tragedy-of-uzbekistan/; Rashid, A in the New York Review of Books, 2010, Tajikistan – the Next Jihadi Stronghold? https://www.nybooks.com/daily/2010/11/29/tajikistan-next-jihadi-stronghold; Schreck, C. in The National, 2010, Stalin at core of Kyrgyzstan carnage, https://www.thenational.ae/world/asia/stalin-at-core-of-kyrgyzstan-carnage-1.548241
  3. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 39-40
  4. ↑ Haugen, Arne (2003) The Establishment of National Republics in Central Asia, Palgrave Macmillan, pgs. 24-5, 182-3
  5. ↑ Khalid, Adeeb (2015) Making Uzbekistan: Nation, Empire, and Revolution in the Early USSR, Cornell University Press, pg. 13
  6. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pg. 46
  7. ↑ 7,0 7,1 Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 44-5
  8. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pg. 47
  9. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pg. 53
  10. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 43-4
  11. ↑ Starr, S. Frederick (ed.) (2011) Ferghana Valley – the Heart of Central Asia Routledge, pg. 112
  12. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 40-1
  13. ↑ Starr, S. Frederick (ed.) (2011) Ferghana Valley – the Heart of Central Asia Routledge, pg. 105
  14. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 39
  15. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pg. 55
  16. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 42
  17. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pg. 54
  18. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pgs. 52-3
  19. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 92
  20. ↑ Starr, S. Frederick (ed.) (2011) Ferghana Valley – the Heart of Central Asia Routledge, pg. 106
  21. ↑ Khalid, Adeeb (2015) Making Uzbekistan: Nation, Empire, and Revolution in the Early USSR, Cornell University Press, pg. 271-2
  22. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pgs. 49-51
  23. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pgs. 60-1
  24. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Names ation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pgs. 62
  25. ↑ Haugen, Arne (2003) The Establishment of National Republics in Central Asia, Palgrave Macmillan, pg. 139, 187
  26. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pg. 53
  27. ↑ Haugen, Arne (2003) The Establishment of National Republics in Central Asia, Palgrave Macmillan, pg. 185-6
  28. ↑ Khalid, Adeeb (2015) Making Uzbekistan: Nation, Empire, and Revolution in the Early USSR, Cornell University Press, pg. 276
  29. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pgs. 63
  30. ↑ Trofimov, Dmitriy (2002), Ethnic/Territorial and Border Problems in Central Asia, 2019-06-04da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 28 October 2018
  31. ↑ Rein. „Turkmenistan's Niyazov wants fence along the border“. Eurasianet (2001-yil 2-aprel). 2007-yil 6-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 7-iyun.
  32. ↑ „TURKMENISTAN-UZBEKISTAN: Cross border movement remains problematic“. Integrated Regional Information Networks (2005-yil 6-iyun). Qaraldi: 2007-yil 7-iyun.
  33. ↑ Burke. „Niiyazov Calls For Fortifying Borders“. Eurasianet (2001-yil 2-aprel). 2007-yil 6-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 7-iyun.
  34. ↑ International Crisis Group (4 April 2002), CENTRAL ASIA - BORDER DISPUTES AND CONFLICT POTENTIAL (PDF), qaraldi: 28 October 2018
  35. ↑ European Institute for Asian Studies (2018), Note of Comment on Relations between Turkmenistan and Uzbekistan ahead of the Visit By President Berdimuhamedov to Tashkent, qaraldi: 28 October 2018
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 36,3 36,4 36,5 36,6 „СОГЛАШЕНИЕ МЕЖДУ ПРАВИТЕЛЬСТВОМ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН И ПРАВИТЕЛЬСТВОМ ТУРКМЕНИСТАНА О ПУНКТАХ ПРОПУСКА ЧЕРЕЗ ГОСУДАРСТВЕННУЮ ГРАНИЦУ“ (ru). Государственное учреждение «Национальный правовой информационный центр «Адолат» при Министерстве юстиции Республики Узбекистан» (2007-yil 18-oktyabr).
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 37,3 Caravanistan - Uzbekistan border crossings, qaraldi: 7 October 2018 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Oʻzbekiston_va_Turkmaniston_chegarasi&oldid=3992974" dan olindi