Chimyon kurorti

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
("Chimyon oromgohi"dan yoʻnaltirildi)
Chimyon kurorti
41°29′40″N 70°3′28″E / 41.49444°N 70.05778°E / 41.49444; 70.05778 G OKoordinatalari: 41°29′40″N 70°3′28″E / 41.49444°N 70.05778°E / 41.49444; 70.05778 G O
Mamlakat Oʻzbekiston
Tuman Boʻstonliq
Markazi balandligi 3309 m
Chimyon kurorti xaritada

Chimyon – Toshkent viloyati Boʻstonliq tumani Chimyon qishlogʻi yaqinidagi togʻ kurorti. Toshkent shahridan 90 km sharqda, Chatqol tizmasining etaklarida, Chimyonsoy vodiysida joylashgan. Dekabrdan martgacha togʻ changʻi majmuasi va kanatlar ishlaydi. Bahor, yoz va kuzda piyoda sayohat qilib turistik va alpinizm yoʻl koʻrsatuvchidan foydalanish mumkin. Dam olish maskani 1879-yilda tashkil etilgan. XVIII asrning 80-yillaridan Chimyon iqlimiy va shifobaxsh kurort sifatida tanilgan. Kurort 1400-1450 m balandlikda joylashgan. Yozi issiq, quruq (iyulning oʻrtacha temperaturasi 20°S), qishi oʻrtacha yumshoq (yanvarning oʻrtacha harorati 5 °C) boʻladi. Yiliga yogʻingarchilik miqdori 790 mm ni tashkil etadi[1].

Etimologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

„Chimyon“ soʻzi – „yashil joy“, „maysazor“ maʼnosini anglatadi. Bu soʻz 1353-yilda Hofiz Xorazmiy qalamiga mansub, Oltin Oʻrda adabiy tilida yozilgan „Muxabbatnoma“ adabiy yodgorligida uchraydi. Rus sayyohi Filipp Yefremov 1811-yilda nashr etilgan kitobida Oʻrta Osiyo boʻylab qilgan sayohatlarini taʼriflab, „chimyon“ni „yashil“ deb tarjima qilinishini koʻrsatdi[2][3].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chimyon kurorti 1879-yilda Rossiya harbiy qoʻmondonligi tomonidan qurilgan harbiy sanitariya-gigiyena stansiyasi sifatida tashkil etilagan[4][5][6]. Oʻsha paytda Toshkent, Andijon, Xoʻjand va Qoʻqon harbiy garnizonlari bezgakdan katta zarar koʻrgan. Hattoki ayrim boʻlinmalarda askarlarning 90% gacha harbiy xizmatdan chetda qolishi mumkin edi. Yana bir muammo yozda tekislikdagi noqulay iqlim sharoiti „chilla“ edi. Ushbu muammolarni hal qilish uchun yozda qoʻshinlarni shaharlardan yuqori joylarga olib chiqish va harbiy sanitariya stansiyalarini tashkil etishga qaror qilindi. Shunday qilib, Kaspiyboʻyi mintaqasida Xayrobod, Samarqand viloyatida Ura-Toʻba, Sirdaryo viloyatida Chimyon sanitar-gigiyena stansiyalari paydo boʻldi.

Chimyon. Kurortning umumiy koʻrinishi (taxminan 1910-yillardagi otkritka)

1878-yilda Turkistondagi rus imperatorlik armiyasining bosh harbiy sanitar inspektori Emiliy Okolov Toshkent yaqinidagi togʻlarda Britaniya armiyasi va Britaniya Hindistoni ingliz armiyasi tomonidan qurilgan togʻ stansiyalariga oʻxshash sanitariya stansiyasini qurishni taklif qildi. Har tomonlama izlanishlardan soʻng Chimyon hududi tanlandi. Okolov Chimyonning yozdagi moʻtadil harorati va tiniq havosining shifobaxsh xususiyatlarini taʼkidladi. 1879-yilda Turkiston general-gubernatori Konstantin Kaufman Chimyonda askarlarni davolash punkti tashkil etish toʻgʻrisida buyruq berdi. 1879-yilning yozidayoq Turkiston harbiy okrugi qoʻmondonligi birinchi marta Toshkent harbiy gospitalining Chimyon hududida „isitma va boshqa ogʻir kasalliklarni“ davolash uchun vaqtinchalik boʻlimini ochdi. Bemorlarga qimiz bilan muolaja qilindi va natija nisbatan ijobiy deb baholandi[7]. 1880-yilda „ijobiy tajriba tufayli“ shifoxona boʻlimi qayta ochildi va oʻsha yili 304 bemorni qabul qildi. 1882-yilda harbiy boʻlim Chimyonda kasalxona, kazarma va boshqa xoʻjalik ehtiyojlari uchun binolar qurishni boshladi. 1883-yilda kasallar uchun qamishdan qilingan kazarmalari qurildi. Keyinchalik 8 ta bino, bundan tashqari hammom, oshxona, novvoyxona, ustaxona (harbiy kiyim va jihozlar ombori) qurildi[8]. Barcha binolar kamida 1930-yillarning boshlariga qadar buzilmagan. Harbiy boʻlim Chimyonni Toshkent bilan bogʻlaydigan tuproq yoʻlni doimo ushlab turdi. Stansiya hududi ikki qismga boʻlingan: biri harbiylar tomonidan ishlatilgan, ikkinchisi xususiy shaxslarga rivojlantirish uchun ijaraga berilgan.

Qoʻqon xoni Xudoyorxnning kenja oʻgʻli Ibn Yaminbek Xudoyorxonovning xotirasiga koʻra, 1893-yildan boshlab Chimyon Toshkentdagi ruslar uchun yozgi uy vazifasini oʻtagan. May oyining oxiridan boshlab Chimyonda 100 ga yaqin oilalar toʻplanib, shaharda issiqlik sezilarli darajada pasayib, avgust oyi kelguncha u yerda qolishgan[9].

Ivan Geyer oʻzining „Turkiston boʻyicha qoʻllanma“ (1901) asarida shunday yozadi:

„Yozgi aholining sevimli joyi shahardan 80-90 verst uzoqlikda joylashgan Chimyon darasidir. U yerda mahalliy garnizon uchun sanatoriy tashkil etilgan boʻlib, har yili uni tuzatish uchun quyi darajadagi amaldorlar joʻnatiladi. Amaldorlarga dam oluvchilarga yordam beradigan tibbiyot xodimlari hamrohlik qiladi. Ular oʻz mablagʻlari hisobidan qurilgan kazarmalarda yoki qoʻshni qirgʻizlarning oʻtovlariga joylashtiriladi. Yigʻilgan puldan foydalanib, dam oluvchilar oʻzlari uchun qulayliklar yaratadilar: yoʻlni sugʻorish uchun xizmatchilar yollashadi, soylarni kesib oʻtish uchun koʻpriklar quradilar, tunda yoritish uchun chiroqlar oʻrnatadilar, bolalar oʻynashi uchun oʻyin maydonchasini quradilar va baʼzida kattalar raqsga tushadi. Dam oluvchilar kelishi bilan Chimyonda kundalik bozor, bir nechta oziq-ovqat rastalari va qimiz savdosi ochiladi. Bozorda sayr qilish uchun otlarni va yashash uchun belgilangan joyga oʻrnatish uchun oʻtovlarni ijaraga olish mumkin. Toshkentdan izvoshda sayohat 25 rubl, aravada 5 dan 6 rublgacha turadi. Dam olish mavsumi ochilishi munosabati bilan Toshkent bilan aloqa qilish uchun Chimyon shahrida geliograf stansiyasi tashkil etilgan. Stansiya harbiy boʻlimning tasarrufida boʻlib, pochta aloqasi bilan ham taʼminlaydi“[10].

Geliograf stansiyasi koʻzgular tizimi boʻlib, uning yordamida quyosh nuri Toshkent Astronomiya rasadxonasiga yoʻnaltirilgan va xabarlar Morze alifbosida uzatilgan[11].

Knyaz V. I. Masalskiyning yozishicha, hatto Sirdaryo viloyati general-gubernatori va maʼmuriyati ham yozda dam olish uchun Chimyonga kelgan[12]. Oktyabr inqilobidan oldin Chimyonda 40 tagacha shaxsiy yozgi dala hovlilar boʻlib, ulardan toshkentlik boy ruslar foydalangan.

Inqilobdan keyin kurort milliylashtirilib, Turkiston sogʻliqni saqlash xalq komissarligi tasarrufiga oʻtkazilgan. 1923-yilda Chimyon davlat ahamiyatiga ega kurort deb eʼlon qilindi[5].

1883-yilda qurilgan harbiy kazarmalar 1924—1929-yillarda taʼmirlanib, xonalarga boʻlingan, tuproq pollar yogʻoch pollarga almashtirilgan. 3 vrachlik xonasi boʻlgan abulatoriya, bemorlar va xizmatchilar uchun uylar, gidroelektr stansiya, elektr vannasi, dushi va basseyniga ega quyosh nurida davolash klinikasi, 300 oʻrinli ovqatlanish xonasi, oshxona, teatr, doʻkon va dorixona qurilgan. Santexnika va elektr taʼminoti mavjud. Toshkent bilan avtobus qatnovi yoʻlga qoʻyilgan (safar vaqti 4-5 soat)[5].

Joylashuvi va geografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chimyondagi sovet mehmonxonasi

Chimyon togʻ-changʻi sayyohlik majmuasi Toshkentdan 85 km uzoqlikda, Chatqol tizmasining etaklarida, 1600 metr (5249 fut) balandlikda, sharqiy tomondan Toshkentni oʻrab turgan Gʻarbiy Tyan-Shan togʻlarida joylashgan. Ushbu changʻi markazida mehmonxona majmualari va kottejlar mavjud.

Chimyon oʻzining goʻzalligi va shifobaxsh xususiyatlari uchun „Oʻzbek Shveysariyasi“ deb nomlanadi[manba kerak]. Togʻ yon bagʻirlari relikt archa oʻrmonlari bilan qoplangan. Togʻlar va tepaliklardan soylar oqib oʻtadi. HavosisSon-sanoqsiz gullar va oʻtlarning muattar hidiga ega.

Togʻli hududning asosiy choʻqqisi – Katta Chimyon (3309 m) ulkan yulduzning choʻqqisiga oʻxshaydi, undan qoyali choʻqqilar bilan bezatilgan yon bagʻirlari nurlari har tomonga tarqaladi.

Dengiz sathidan 3000 metrdan ortiq balandlikka koʻtarilgan Tyan-Shan togʻlari qishda togʻ etagiga tushadigan abadiy qor bilan qoplangan.

Tavsifi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chimyon togʻlarida joylashgan togʻ-changʻi kurorti

Chimyonda dor yoʻli mavjud. Uning uzunligi 800 m, eng yuqori nuqtasi 1925 m balandlikda. Quyi va yuqorining balandligi farqi: 275 m. Marshrut uzunligi 1500 m.

Chimyonda changʻi mavsumi dekabr oyining oxiri, yanvar oyining boshlarida boshlanadi va unchalik uzoq davom etmaydi – mart oyining oʻrtalarida yopishqoq, nam qor tufayli changʻi uchish qiyinlashadi. Changʻi uchish uchun ideal vaqt fevral oyidir.

Chimyondagi soʻqmoqlar qor koʻchkisi oʻralari joylashishini hisobga olgan holda qurilgan, shuning uchun bu yoʻllar amalda xavfsiz hisoblanadi. Ammo Beldorsoy soʻqmogʻi haqida bunday deb boʻlmaydi. Gap shundaki, yoʻnalishning yuqori qismida xavfsiz yoʻnalishdan chetga chiqish va qor koʻchkisi xavfi mavjud hududga tushib qolish juda oson. Bundan tashqari, ahyon-ahyonda balandlikda kuchli tumanlar uchrab turadi. Tumanda yoʻnalishni yoʻqotish juda oson va togʻning koʻlami juda katta. Shuning uchun, Qumbelga chiqayotganda ovozi baland hushtak olib chiqish foydali.

Chimyon oromgohini yangi Amirsoy tog‘-changʻi kurorti bilan yagona tizimga birlashtirish rejalashtirilgan.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Большая советская энциклопедия. Москва: Советская энциклопедия, 1969—1978. 
  2. ↑ Хорезми. Мухаббат-Наме. Москва: Издательство восточной литературы, 1961 — 114, 163, 185 bet. 
  3. ↑ Ефремов Ф.С.. Странствованiе Филиппа Ефремова въ Киргизской степи, Бухарiи, Хивъ, Персiи, Тибетъ и Индiи и возвращенiе его оттуда чрезъ Англiю въ Россiю, Казань, 1811 — 146 bet. 
  4. ↑ Всеподданнейший отчет о действиях Военного Министерства за 1880 год. Санкт-Петербург: Военное Министерство, 1882 — 70 bet. 
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Александров, В. А.. Киргизия и её курортные богатства // Климатический курорт Чимган. Москва: Советская Азия, 1931 — 322—339 bet. 
  6. ↑ Jeff Sahadeo. Russian Colonial Society in Tashkent, 1865--1923. Bloomington & Indianapolis: Indiana University Press, 2007 — 71 bet. 
  7. ↑ Д-р Евсеев Р. И. Исторический очерк развития курортного дела в Средней Азии// Проф. Александров, В. А. Киргизия и её курортные богатства. Москва: Советская Азия, 1931 — 95—96 bet. 
  8. ↑ Всеподданнейший отчет о действиях Военного Министерства за 1883 год. Санкт-Петербург: Военное Ведомство, 1885 — 73—74 bet. 
  9. ↑ Остроумов, Н. П.. Сарты : этнографические материалы. Вып.3. Ташкент: Типо-лит. торг. дома "Ф. и Г. бр. Каменские", 1895 — 171 bet. 
  10. ↑ Гейер И.И.. Путеводитель по Туркестану 1-е изд., Ташкент, 1901 — 210—211 bet. 
  11. ↑ Благовещенский А. В.. Из воспоминаний о работе в первом университете в Средней Азии. / Сборник воспоминаний «Память трудных дорог». Ташкент: Укитувчи, 1980 — 5—55 bet. 
  12. ↑ Россия. Полное географическое описание нашего Отечества // Т. 19 : Туркестанский край / cоставил князь В. И. Масальский. Санкт-Петербург: Изд. А. Ф. Девриена, 1913 — 620 bet.  





"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Chimyon_kurorti&oldid=3969560" dan olindi