Kontent qismiga oʻtish

Oʻzbek tilining Xorazm shevasi

Vikipediya, erkin ensiklopediya
(Xorazm shevasidan yoʻnaltirildi)
Oʻzbek tilining Xorazm shevasi
Mamlakatlar Oʻzbekiston, Turkmaniston, Qozogʻiston, Eron1
1 Agar "xuroson-turkiy" deb ataladigan til qoʻshilsa
Rasmiylik holati

Xorazm
Xorazm XSR

Xorazm SSR
Mintaqalar Oʻzbekistonda: Xorazm viloyati va qoʻshni mintaqalar.
Turkmanistonda: Dashoguz va Lebap viloyati.
Qozogʻistonda: Janubiy Qozogʻiston viloyati.
Eronda1: Shimoliy Xuroson, Xuroson-Rezaviy.
1 Agar "xuroson-turkiy" deb ataladigan til qoʻshilsa
Turkumlanishi
Turkum Yevroosiyo tillari
Til oilasi

Oltoy tillari

Turkiy tarmoq
Oʻgʻuz guruhi
Til kodlari
Xorazm shevasi xorazm-turkiy tili va xorazmiy tilidan batamom farq qiladi

Xorazm shevasi turkiy tillar oilasi sharqiy oʻgʻuz guruhining oʻgʻuz (janubi-gʻarbiy) guruhiga kiradi. Oʻzbek tilining shevasi hisoblanadi.

Ilk oʻrta asrlarda Xorazm turkiy tili

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xorazmlik olim Abu Reyxon Beruniy (973 – 1048) oʻzining „Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar“ asarida qadimgi Xorazm turklari haqida maʼlumot bergan.

Milodiy 3-asrdan boshlab Xorazmda hunlar xalqi vakillari qayd etilgan[1]. Ayrim tadqiqotchilar hun tilini turkiy tillar qatoriga kiritadilar[2][3].

VI asrning ikkinchi yarmi – VII asrning birinchi yarmida Xorazm maʼlum darajada Turk xoqonligiga qaram edi. Shunga koʻra, bu davrda Xorazm aholisining turkiyzabon qismini asosan turklar tashkil etgan.

VII asrdan boshlab Xorazm boshqa turkiy davlat – Xazar xoqonligi bilan chambarchas bogʻlangan boʻlib, aholining koʻchish jarayonlari sodir boʻlgan. Xazar xoqon qoʻriqchilari tarkibida xorazmliklar koʻp edi. Bunda xorazmlik savdogarlar katta rol oʻynagan[4].

10-asr fors geograflari Xorazmning Barategin shahrini tilga oladilar[5]. Nomiga qaraganda, shaharda turklar yashagan yoki asos solgan. Istaxriy uni Xorazmning 13 shahri qatoriga kiritadi, al-Maqdisiy esa Xorazmning 32 shahri qatoriga kiritgan[6].

Abu Rayhon Beruniy davridagi turkiy til

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Atoqli olim va etnograf Beruniy (973-1048) oʻz asarlarida (xususan, taxminan 1000-yillarda Xorazmda yozilgan „Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar“ asarida) hayvonga koʻra dorivor oʻtlarning, oylarning, yillarning turkiy nomlarini keltiradi[7][8]. Beruniy taxminan 1000-yillarda Xorazmda yozgan „Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar“ asarida hayvonlar davriga koʻra yillarning turkiy nomlarini keltirgan boʻlib, ular Xorazmning turkiy aholisi tomonidan qoʻllangan: sichkan, od, leopard, jerboa, lui, ilon, yunt, kuy, picin, tagigu, Tunguz. U oʻsha asarida turkiy tilda oy nomlarini beradi: Ulugʻ-oy, Kichik-oy, Birinchi-oy, Ikkinchi-oy, Uchinchi-oy, Turtinchi-oy, Beshinchi-oy, Oltinchi-oy, Yetinchi-oy, Sakkizinchi-oy, tokkuzinchi-oy, uninchi-oy[8].

Xorazmliklarning bir qismi allaqachon XIII asrda ikkinchi tili edi. XIV asrda xorazm tilini turkiy tilga almashtirish jarayoni yakunlandi. Oʻzbek tilining Xiva shevalarida xorazmcha boʻlgan bir necha soʻz qayd etilgan, masalan, yap – „sugʻorish kanali, ariq“[9].

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dastlab Xorazm aholisi sharqiy eroniy tillarga mansub xorazmiy tilida gaplashgan. Xorazm-turkiy tili milodiy VI asr boshlarida, Turk xoqonligi (567 – 603) davrida xorazmiy tilining turklashishi oqibatida shakllanishni boshladi va, asosan, mazkur jarayon XI asrda Saljuqiylar istilosidan keyin jadallashdi. Jarayon 1220-yili Chingizxon jangchilari bosqini oqibatida Xorazmshohlar davlati soʻnganidan keyin yakunlandi.

Plano-Karpini guvohlik berishicha, XIII asrdanoq xorazmiylar orasida turk nutqi ustun boʻlishni boshladi. XIV asrning 1-yarmi xorazmiy tilining toʻliq turkiylashishi yakuniy davri boʻldi[10].

Xorazm shevasiga Oʻzbekistonning shimoli-gʻarbiy va janubi-gʻarbiy qismlaridagi, shimoli-sharqiy Eronning Xuroson viloyatidagi baʼzi shevalar va Qozogʻistonning 2 ta shevasi yaqin keladi.

A. N. Samoylovich turkumlashi boʻyicha bu shevalar xiva-oʻzbek va xiva-sart lahjalari deya taʼriflanadi va qipchoq-turkman deb nomlangan alohida guruhga kiritiladi.

XII asrda Xorazmda yashagan Mahmud Az-Zamaxshariyning „Muqaddimat ul-adab“ asarida XIV—XIX asrlarda xorazm-turkiy tili rivoj topgan 6000dan koʻp soʻz sanaladi.[11]

XV asrdan boshlab Xorazmda sovet tilshunoslari tomonidan eski oʻzbek tili deb nomlangan chigʻatoy turkiy tili adabiy til boʻladi.

Fonetika

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Adabiy Oʻzbek tilidan fonetik farqlari:

a) soʻz boshida „k“, „t“ tovushlari oʻrniga mos ravishda „g“, „d“ ishlatiladi: til – dil, tish – dish, kel – gal, kerak – garak;

b) „q“, „k“ harflari soʻz oxirida tushirib qoldiriladi: issiq – issi, tirik – diri, xivalik – xivali;

c) koʻpchilik soʻzlarda „e“dan „a“ga oʻtish hollari uchraydi: men – man, sen – san, kel – gal, kes – kas, kerak – garak;

d) soʻzlarning oʻrin-payt kelishigi shakllarida III shaxs shaklida kelishik qoʻshimchasidan oldin „-n-“ tovushi qoʻshiladi: ichinda (ichida), dishinda (tishida);

e) „ng“ harfi ikki xilda aytiladi, ham „ng“, ham „ŋ“ shakllarida: kitopiŋ (kitobing), giyiming (kiyiming).

Morfologiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Morfologik xususiyatlari:

a) qaratqich kelishigi qoʻshimchasi „-ni“ shakliga ega; ot qoʻshimchasi adabiychadan farq qilmaydi (birlik. „-m“, „-im“, „-ng“, „-ing“, „-i“, „-si“).b) joʻnalish kelishigi qoʻshimchasi „-a“, „-ya“ shakliga ega;

c) davomiylik harakatidagi hozirgi davr feʼlining tugallanmasi „-yotir“ shakliga ega: galyotir, boryotir (kelyapti, boryapti);

d) kelgusi davr feʼlining tugallanmasi „-jak“, „-jaq“ shakllariga ega: galajak (kelmoqchi), borajak, borajaq (bormoqchi);

e) maqsad feʼlining shakli „-ali“ qoʻshimchaga ega: galali (kelaylik), borali (boraylik).

Xorazm shevasi lugʻat boyligida bir qancha oʻziga xos soʻzlar mavjud: zangi (narvon), soʻqi (oʻgir), yimirta (tuxum), qumri (musicha), burch (garmdori), qarinja (chumoli), taka (bolish), sipsa (supurgi).

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • S. P. Tolstov. Po sledam drevnexorezmiyskoy sivilizatsii. M: Izdatelstvo AN SSSR, 1948
  • G. Nepesov. Iz istorii Xorezmskoy revolyutsii. 1920-1924 gg., Tash., 1962
  • X. S. Samatova, A. I. Eshonov. Obrazovanie Xorezmskoy i Buxarskoy Narodnix Sovetskix Respublik, kit.: Istoriya sovetskogo gosudarstva i prava, T. 1. M., 1968
  • A. N. Samoylovich. Tyurkskoe yazikoznanie. Filologiya. Runika. M., 2005.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Trudi Xorezmskoy arxeologo-etnograficheskoy ekspeditsii, t. XIV. M., „Nauka“, 1984
  2. ↑ Tenishev E. R. Gunnov yazik // Yaziki mira: Tyurkskie yaziki. – M., 1997. – S. 52-53.
  3. ↑ „Syunnu-Gunni. Kto je oni? Stenogramma leksii, prochitannoy Annoy Vladimirovnoy Dibo“. 2014-yil 27-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 22-oktyabr.
  4. ↑ KULTURA I ISKUSSTVO DRYeVNYeGO XORYeZMA. M., 1981,s.50.
  5. ↑ Tolstov S. P. Po sledam drevnexorezmiyskoy sivilizatsii M.-L., 1948, s.235
  6. ↑ Tolstov S. P. Po sledam drevnexorezmiyskoy sivilizatsii M.-L., 1948, s. 236
  7. ↑ Abu Reyxan Beruni, Izbrannie proizvedeniya. t.4. Perevod s arabskogo U.Karimova. T., 1973, s.312
  8. ↑ 8,0 8,1 Abu Reyxan Biruni. Izbrannie proizvedeniya, I. Tashkent. AN UzbSSR. 1957, s.87-89.
  9. ↑ Livshits, V. A. Lichnie imena v xorezmiyskom yazike // Vestnik drevney istorii 4 (2011): 156-165.
  10. ↑ Ibn Battuta->PUTYeShYeSTVIYa PO ZOLOTOY ORDYe I SRYeDNYeY AZII->PUBLIKATsIYa 1988 G.->
  11. ↑ Benzing, J. Das chwaresmische Sprachmaterial einer Handschrift der „Muqaddimat al-Adab“ von Zamaxšarī 1. Text. Wiesbaden, 1968; with full bibliography to date. Google Scholar 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Oʻzbek_tilining_Xorazm_shevasi&oldid=5278120" dan olindi