Silovsinlar

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Silovsin (/lɪŋks/[1]; koʻplik silovsin yoki lynxes[2] deya atagan) — oʻrta kattalikdagi yovvoyi mushuklar turkumiga kiruvchi toʻrt turning (Kanada silovsisi, Iberiya silovsisi, Yevroosiyo silovsisi yoki bobkati) har qanday turi Lynx deya ataluvchi yovvoyi hayvon. Silovs nomi oʻrta ingliz tilida lotincha yunoncha lógl soʻzidan kelib chiqqan boʻlib[1], hind- yevropacha leuk- („yorugʻlik, yorqinlik“)[3]soʻzidan olingan boʻlib, uning aks ettiruvchi koʻzlari yorqinligidan kelib chiqqanligi saabli bu nimni olgan ekan[3].

Tashqi koʻrinishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Silovsinning profil koʻrinishi

Silovsinng dumi qisqa, quloqlari uchlarida qora tuklari, qor ustida yurish uchun katta, yostiqli panjalari va yuzida uzun moʻylovlari bor. Ularning boʻyinbogʻi ostida ular kamonga oʻxshash qora chiziqlarga ega boʻlgan ruff bor, garchi bu koʻpincha koʻrinmasa ham, ammo ularda rufflari mavjud.

Lynx turlarining fizik xususiyatlari
Turlari Jinsi Ogʻirligi Uzunligi Balandligi (yelkada)
Evrosiyo silovsisi



Winter im Wildpark Bad Mergentheim, Luchs.jpg 		erkaklar 18 to 30 kg (40 to 66 lb) 81 to 129 cm (32 to 51 in) [4]
ayollar 18 kg (40 lb)
Kanada silovsisi



Lynx Canadensis.jpg 		Ikkalasi ham 8 to 14 kg (18 to 31 lb) 48 to 56 cm (19 to 22 in)[5]
Iberiya silovsisi



Iberian Lynx full body.JPG 		erkaklar 12.9 kg (28 lb) 2 gacha 2 gacha[6][7]
ayollar
Bobcat



Calero Creek Trail Bobcat.jpg 		erkaklar [8] [8] 51 to 61 cm (20 to 24 in)[9]
ayollar 9.1 kg (20 lb)

Turlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Silovsin jinsining toʻrtta tirik turi Evropa va Afrikada kech Pliotsen davridan erta Pleystotsengacha yashagan Lynx issiodorensis’dan evolyutsiyalashgan deb ishonilib kelinadi. Shimoliy Amerikadan Pliotsen felidi Felis rexroadensis bundan ham oldingi ajdod sifatida taklif qilinga edi, ammo, bu har qanday tirik turdan kattaroq boʻlgan va hozirda haqiqiy silovsin deb tasniflanmagan ekan[10][11].

Evrosiyo silovsini[tahrir | manbasini tahrirlash]

Evrosiyo silovsisi

Toʻrt silovsin turidan Yevroosiyo silovsisi (Linx lynx) hajmi boʻyicha eng katta hisoblanadi. Uning vatani Evropa, Markaziy Osiyo va Sibir oʻrmonlari hisoblanadi. Uning saqlanish maqomi „eng kam tashvishli“ sifatida tasniflangan boʻlsada, yevrosiyo silovsisi populyatsiyalari kamaydi yoki endi u qayta tiklanayotgan yevropaning katta qismida yoʻq qilindi. Yozda yevroosiyo silovsisi nisbatan qisqa, qizgʻish yoki jigarrang paltoga ega boʻlib, qishda ancha qalinroq kumush-kulrangdan kulrang-jigarrang paltosi bilan oʻz rangini yana almashtirib olish xususiyatiga ega ekan. Silovsin oʻz oʻljasini taʼqib qilish va sakrash orqali ov qiladi, unga oʻzi yashaydigan qoʻpol, oʻrmonli mamlakat hududi yordam beradi. Oʻrmonda yashash joyida silovsin uchun sevimli oʻlja — bu kiyik huaoblanadi. Biroq, u eng oson koʻrinadigan hayvon bilan oziqlanadi, chunki u qarindoshlariga oʻxshab opportunistik yirtqichdir sanaladi[10].

Kanada silovsini[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kanada silovsini

Kanada silovsini (Lynx canadensis) — Shimoliy Amerikadagi oʻrmon va tundra hududlarida[12]Kanada boʻylab va Alyaskada, shuningdek, Shimoliy Amerika Qoʻshma Shtatlarining baʼzi qismlarida tarqalgan. Tarixiy maʼlumotlarga koʻra, Kanada silovsisi Alyaskadan Kanada boʻylab va AQShning koʻplab shimoliy shtatlarida ham tarqalgan. Sharqiy shtatlarda u ignabargli oʻrmonlar bargli oʻrmonlarga oʻtadigan oʻtish zonasida yashagan[13]. 2010-yilga kelib, 11 yillik saʼy-harakatlardan soʻng, u Koloradoga muvaffaqiyatli qayta kiritildi, u yerda 1970-yillarda yoʻq qilindi[14][15][16]. 2000-yilda AQSh Baliq va yovvoyi tabiatni muhofaza qilish xizmati Kanada silovsini 48 shtatdan pastroq shtatlarda yoʻqolib ketish xavfi ostidagi turlar qatoriga kiritib qoʻyilgan[17].

Iberiya silovsini[tahrir | manbasini tahrirlash]

Iberiya silovsini

Iber silovsini (Lynx pardinus) — Janubiy Evropadagi Pireney yarim orolida yashaydigan yoʻqolib ketish xavfi ostidagi turi sanaladi. Bu dunyodagi eng koʻp darajadagi yoʻq boʻlib ketish xavfi ostida turgan mushuk turlari edi[18], ammo tabiatni muhofaza qilish harakatlari uning maqomini muhimdan yoʻqolib ketish xavfi ostidagiga oʻzgartiradi. Portugaliya tabiatni muhofaza qilish guruhi SOS Lynx maʼlumotlariga koʻra, agar bu tur nobud boʻlsa, bu 10 000 yil oldin Smilodondan beri birinchi mushuklarning yoʻq boʻlib ketishi boʻladi[19]. Ilgari bu tur Yevroosiyo silovsinnining kichik turi sifatida tasniflangan, ammo hozir alohida tur hisoblanadi. Ikkala tur ham Pleystotsen davrida Markaziy Evropada birga paydo boʻlgan va yashash joylarini tanlash bilan ajralib turardi[20]. Iberiya silovsini Lynx issiodorensisdan paydo boʻlgan deb ishoniladi[21].

Tabiatni muhofaza qilish harakatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

2004-yilda Ispaniya hukumati tomonidan oʻtkazilgan soʻrov Ispaniyaning janubida iberiya silovsinining faqat ikkita alohida naslchilik populyatsiyasini koʻrsatadi, jami 100 ga yaqin silovsin (shu jumladan atigi 25 urgʻochi edi)[22]. 2003-yilda Ispaniya atrof-muhitni muhofaza qilish vazirligi va Andalusiya atrof-muhit kengashi tomonidan imzolangan shartnoma Iberiya silovinini asirlikda koʻpaytirishga intiladi[22] koʻrsatilgan xolos. 2005-yilda Doñana milliy bogʻidagi Centro El Acebuche muassasasida uchta iberiyalik silovsin bolalari ispan dasturining bir qismi sifatida tugʻilishgan[22].

Bobcat[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bobcat silovsini

Bobcat silovsini (Lynx rufus) — Shimoliy Amerikadagi yovvoyi mushuk hisoblanadi. Tan olingan 13 kenja turi bilan bobcat silovsini Kanada janubida, Amerika Qoʻshma Shtatlari kontinental va shimoliy Meksikada keng tarqalgan[23]. Yevroosiyo silovsisi singari, uning saqlanish holati „eng kam tashvish“ hisoblanadi. Bobcat moslashuvchan yirtqich boʻlib, bargli, ignabargli yoki aralash oʻrmonlarda yashaydi, lekin boshqa Lynxlardan farqli oʻlaroq, faqat chuqur oʻrmonga bogʻliq emas va botqoq va choʻl yerlardan to togʻli va qishloq xoʻjalik hududlarigacha tarqaladi, uning dogʻli paltosi kamuflyaj vazifasini bajarar ekan[24]. Bobcat silivsini populyatsiyasi birinchi navbatda uning oʻljasining populyatsiyasiga bogʻliq[25] sanaladi. Shunga qaramay, bobcat koʻpincha coyotlar kabi yirik yirtqichlar tomonidan oʻldiriladi[26].

Xulq-atvori va ovqatlanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Silovsin odatda yolgʻiz boʻladi, garchi silovsinlarning kichik guruhi vaqti-vaqti bilan birga sayohat qilishi va ov qilishi mumkin. Juftlash qishning oxirida sodir boʻladi va yiliga bir marta urgʻochi birdan toʻrttagacha mushukchalar tugʻadi. Silovsinning homiladorlik vaqti taxminan 70 kun oraliqda boʻlishar ekan. Yoshlar yoshligida mustaqil yashash uchun koʻchib oʻtishdan oldin, yana bir qish, jami toʻqqiz oy atrofida qoladilar. Silovsin oʻz inini yoriqlar yoki toʻsiqlar ostida yaratadi. U oq dumli bugʻu, bugʻu, elik, mayda qizil bugʻu va qoramagʻizdan tortib kichikroq, odatiy oʻljagacha boʻlgan hayvonlarning keng doirasi bilan oziqlanadi: qor quyonlari, baliqlar, tulkilar, qoʻylar, sincaplar, sichqonlar, kurkalar va boshqa qushlar, va echkilar kabi hayvonlar bilan oziqlanadi. Bundan tashqari, ptarmigans, sichqonchani va grouselarni ham yeyishadi.

Tarqalishi va yashash joyi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻljani taʼqib qilayotgan silovsin

Silovsin baland togʻli oʻrmonlarda, butalar, qamishlar va baland oʻtlar bilan qoplangan joylarda uchraydi. Garchi bu mushuksimon yerda ov qilsada, u daraxtlarga koʻtarila oladi va tezda suzadi, baliq ham ovlaydi.

Yevropa va Osiyo[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yevrosiyo silovsisi markaziy va shimoliy Yevropadan Osiyo boʻylab Shimoliy Pokiston va Hindistongacha tarqaladi. Eronda ular Damavand togʻi hududida yashaydilar. XX asrning boshidan beri Yevrosiyo silovsini Sloveniya va Xorvatiyada yovvoyi tabiatda yoʻq boʻlib ketgan deb hisoblangan. 1973-yilda boshlangan koʻchirish loyihasi silovsinlarni Sloveniya Alp togʻlari va Xorvatiyaning Gorski Kotar va Velebit hududlariga, shu jumladan Xorvatiyaning Plitvitse koʻllari milliy bogʻi va Risnjak milliy bogʻiga muvaffaqiyatli qayta joylashtirdi. Ikkala davlatda ham silovsin yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan turlar roʻyxatiga kiritilgan va qonun bilan himoyalangan. Lynx Jomon davrida Yaponiya boʻylab tarqalgan, oʻsha paytda yoʻq boʻlib ketganligini koʻrsatadigan paleontologik dalillar yoʻq[27].

Shimoliy Amerika[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ona va bola, Kenai milliy yovvoyi tabiat qoʻriqxonasi, Alyaska

Shimoliy Amerikadagi ikkita Lynx yaʼni silivsin turi, Kanada silovsini va bobcats ikkalasi ham moʻtadil zonada joylashgan. Bobcat Kanadaning janubida, Amerika Qoʻshma Shtatlarining kontinental qismida va Shimoliy Meksikada keng tarqalgan boʻlsada, Kanada silovsini asosan Kanada va Alyaskaning boreal oʻrmonlarida mavjud[23].

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Karakal — silovsinga oʻxshash quloqlari boʻlgan kichik afrikalik mushuk
  • Lynx (yulduz turkumi)
  • Lynx (mifologiya)
  • Yirtqich mushuk, Evropa, Osiyoning gʻarbiy qismi va Afrikada tugʻilgan kichik yirtqich

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 „Definition of lynx from Oxford Dictionary“. Oxford Dictionaries. 12-aprel 2016-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 5-oktabr 2010-yil.
  2. ↑ „lynx — Definition from Longman English Dictionary Online“. Longman Dictionary. Qaraldi: 5-oktabr 2010-yil.
  3. ↑ 3,0 3,1 „Lynx“. Qaraldi: 5-oktabr 2010-yil.
  4. ↑ Jackson. „Eurasian lynx“. lynx.uio.no (24-aprel 1997-yil). 27-may 2007-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 28-may 2007-yil.
  5. ↑ politis. „Animal Facts: Canada Lynx“ (en). Canadian Geographic (4-aprel 2016-yil). Qaraldi: 1-yanvar 2020-yil.
  6. ↑ „Iberian lynx – Lynx pardinus“. Species Data Sheets. United Nations Environment Programme – World Conservation Monitoring Centre (2004). 10-may 2008-yilda asl nusxadan arxivlandi.
  7. ↑ Johnson. „Lynx pardinus – Spanish lynx“. Animal Diversity Web. University of Michigan Museum of Zoology (2011). Qaraldi: 29-may 2011-yil.
  8. ↑ 8,0 8,1 Sparano, Vin T.. Complete Outdoors Encyclopedia. St. Martin's Press, September 1998 — 228 bet. ISBN 0-312-19190-1. 
  9. ↑ Cahalane, Victor H. Meeting the Mammals. Kessinger Publishing, March 1, 2005 — 64 bet. ISBN 1-4179-9522-X. 
  10. ↑ 10,0 10,1 Sunquist, Mel. Wild cats of the World. Chicago: University of Chicago Press, 2002 — 153 bet. ISBN 0-226-77999-8. 
  11. ↑ Werdelin, Lars (1981). "The evolution of lynxes". Annales Zoologici Fennici 18 (1): 37–71. http://catsg.org/iberianlynx/04_library/4_3_publications/W/Werdelin_1981_Evolution_of_lynxes.pdf. 
  12. ↑ „Canada lynx, American lynx“. Science & Nature: Animals – Wildfacts. BBC (25-iyul 2008-yil). Qaraldi: 29-may 2011-yil.
  13. ↑ „Canada Lynx“. Science & Nature: Animals – Wildfacts. National Wildlife Federation. Qaraldi: 1-mart 2013-yil.
  14. ↑

    • Banda, P. Solomon. „Lynx reintroduction ruled a success in Colorado“. The Denver Post. Associated Press (18-sentabr 2010-yil). Qaraldi: 18-sentabr 2010-yil.
  15. ↑ Colorado Division of Wildlife (17-sentabr 2010-yil). „DOW Declares Colorado Lynx Reintroduction Program a Success“. Press-reliz.
  16. ↑ „Success of the Lynx Reintroduction Program“. Colorado Division of Wildlife (7-sentabr 2010-yil). 27-avgust 2010-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 18-sentabr 2010-yil.
  17. ↑ „§ 17.40 Special rules—mammals“ (PDF). 65 Federal Register 16051 16086. National Archives and Records Administration (24-mart 2000-yil). 18-oktabr 2011-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 30-may 2011-yil.
  18. ↑ Ward. „LynxBrief“. IberiaNature (12-dekabr 2008-yil). Qaraldi: 30-may 2011-yil.
  19. ↑ Gonçalves, Eduardo. „Captured cubs hold future of Europe's tiger“. The Guardian (21-aprel 2002-yil). Qaraldi: 14-noyabr 2010-yil.
  20. ↑ „Iberian lynx (Lynx pardinus)“ (Page navigation contains an imagemap). Cat Specialist Group Species Accounts. IUCN – The World Conservation Union (1996). 24-iyul 2011-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 29-may 2011-yil.
  21. ↑ Kurtén, Björn. Pleistocene Mammals of Europe, 1968. 
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 First captive-bred birth of Iberian lynx, World Wide Fund for Nature (March 30, 2005).
  23. ↑ 23,0 23,1 Zielinski, William J.. American Marten, Fisher, Lynx, and Wolverine: Survey Methods for Their Detection.. USA: Diane Publishing, 1998 — 74 bet. ISBN 978-0-7881-3628-3. 
  24. ↑ Hamilton, William J.. Mammals of the Eastern United States. Cornell University Press, 1998 — 493–496 bet. ISBN 0-8014-3475-0. 
  25. ↑ „Deletion of Bobcat (Lynx rufus) from Appendix II“ (PDF). Thirteenth Meeting of the Conference of the Parties, Proposal 5. Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora (oktabr 2004). 2-noyabr 2013-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 31-may 2007-yil.
  26. ↑ Fedriani, J. M., T. K. Fuller, R. M. Sauvajot and E. C. York. 2000.
  27. ↑ Hasegawa, Y.; Kaneko, H.; Tachibana, M.; Tanaka, G. (2011). "[A study of the extinct Japanese Lynx from the Late Pleistocene to the Early Holocene]" (ja, en). Bulletin of Gunma Museum of Natural History 15: 43–80. ISSN 1342-4092. http://www.gmnh.pref.gunma.jp/wp-content/uploads/bulletin15_3.pdf. 

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Data related to Lynx at Wikispecies
  • Media related to Lynx at Wikimedia Commons
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Silovsinlar&oldid=3383288" dan olindi