Qo‘rqit ota

Qoʻrqit ota butun turkiy xalqlarga xos buyuk mutafakkir, jirov, qoʻbonchi.Qoʻrqit soʻzi „Xorut“ soʻzidan kelib chiqqan. „Xor“ qadimgi turkiy soʻz boʻlib, „Hor“ va „Hor“ maʼnosini bildiradi."Qut" esa „kut“, „bereke“, „igilik“ uchun odatiy soʻzdir.Demak,Qoʻrqut soʻzi „yuqoridan qut“ degan ma’noni anglatadi. Ammo qozoq tilida u Qoʻrqit boʻlib, keyinchalik bu nomdan koʻplab rivoyatlar tugʻiladi.

Qoʻrqit ota hayotda, adabiy-musiqiy merosida oʻz izini qoldirgan tarixiy shaxs sifatida mashhur.Qoʻrqit otaning yashagan davri haqida turli nazariyalar mavjud.Ammo koʻpchilik tadqiqotlarda Qoʻrqit ota 10-asr boshlarida Sirdaryo boʻyida yashovchi oʻgʻuz-qipchoq qabila jamoasida tugʻilgan, degan xulosaga keladi.Rashididdin oʻzining „ Jomig at-tauarix“ tarixiy shajarasida Qoʻrqit ota qayiy qabilasidan boʻlgan, deb yozsa, Abelgʻaziyning „Turkiy nasabnomasida“ uning familiyasi Bayat boʻlgan,oʻgʻuzlarning sardori boʻlgan va shu yerda vafot etgan.95 yosh. A.Divayev va boshqalar Sirdaryo sohiliga yaqin joyda Qoʻrqit ota qabristoni borligini ta’kidladilar olimlar oʻz ishlarida qayd etishadi. A.Qoʻniratboyev tadqiqotlarida Qoʻrqit ota XI asr boshlarida vafot etgani aytilsa, A.Margʻulon asarlarida uning 7—8-asrlar oraligʻida yashaganligi qayd etilgan.Qozoq falsafasi tarixida Qoʻrqit ota yurt birligini mustahkamlagan daho, turkiy dunyoqarashga asos solgan buyuk mutafakkir, jahon intellektual madaniyatida alohida oʻrin tutgan faylasuf – gumanist sifatida koʻriladi. Qoʻrqit ota haqidagi rivoyatlar san’atning uch xil turini ochib beradi. Avvalo, u oʻgʻuz - qipchoq ulusidan chiqqan mashhur shamandir. Ikkinchidan - qoʻshni birinchi boʻlib yaratgan kuychi, havaskor. Uchinchidan, qoʻshiqlarida oʻgʻuz-qipchoq adabiy-tarixiy merosi hayoti aks etgan mashhur jirov. Turkiy xalqlar folklorida Qoʻrqit ota haqidagi rivoyatlardan biri uning tugʻilishi bilan bogʻliq.

Qoʻrqit oʻgʻuz turklarining buyuk folbinlik, shomonlik, kuychilik va she’riyatning ajdodidir.

Qoʻrqit ota afsonasi

Afsonaga koʻra, onasi Qoʻrqitni uch yil davomida qornida koʻtargan.U yiliga bir marta qisqaradi.Qoʻrqit tugʻilgunga qadar dunyo uch kunu uch kecha qorongʻu boʻldi.Dahshatli boʻron koʻtarilib, odamlar qoʻrqib ketishdi.Aytishlaricha, bolaning ismini Qoʻrqit qoʻyishgan."Qorqit" soʻzining etimologiyasi Qoʻnyratboyev „Tabriklayman, tabriklayman“ dedi.Kaskabasovning fikricha, bu „hayot tugadi, odam oʻldi“ degan maʼnoni anglatadi.E.Tursunov turkiy xalqlar folkloriga tayangan holda „dada, bobo“ soʻzlarini „targʻibotchi jirov“ deb izohlaydi. V.Jirmunskiy Qoʻrqit otani sehrli cholgʻu - qoʻbiz, shaman, abiy sohibi deb biladi.Qoʻrqit otaning tarixiy shaxs ekanligini tasdiqlovchi yozma yodgorlik „Qoʻrqit ota kitobi“ („Kitob dadam Qoʻrqud“)dir.Unda Qoʻrqit ota jirov, donishmand, daho, sardor, shaman, kuychi sifatida namoyon boʻladi.Kitob boshida Qoʻrqit ota maqollari keltirilgan. „Hayotda oʻlim bor, oʻzgarish bor, oʻlmaslik yoʻq, sinmas temir yoʻq, hamma narsa oʻladi, oʻzgaradi, unutiladi, faqat oʻlmas va unutilmas narsa inson hayotida qilingan ezgu ishlar natijasidir.“Qoʻrqit ota haqidagi rivoyatlarda turkiy xalqlarning hayot-mamot masalasiga qarashlari aks ettirilgan.Afsonaga koʻra,Qoʻrqit ota uxlab qoldi va vahiy eshitdi: „Agar oʻlimni eslamasang, abadiy yashaysan“. Birozdan soʻng „Oʻlsam ham yetib olaman!“ deb narvon ortidan quvib yetolmay qoldi deydi.Achinarlisi Ozaril kelib: „Oʻlimni eslading, endi oʻlasan!“ dedi deydi. Rivoyatlarda aytilishicha,Qoʻrqit ota oʻzining chaqqon shamoliga minib, odamlarning baxtli yashashi, bir umr oʻlimga qarshi kurashishi mumkin boʻlgan joy izlagan. Qoʻrqit ota mangu hayot sirini izlab butun dunyoni kezib chiqdi. Lekin qayerga bormasin, qarshisida qabr qazayotgan odamlarga duch keladi. „Kimning koʻrinishi?“ „Qorkitning nigohi“ degan savolga javob eshitiladi. „Qayerga borsang, Qoʻrqitni koʻr“ degan naql shundan kelib chiqqan. Nihoyat, u yerning yuragini topgach, tirikligi haqidagi vahiyni eshitib, vataniga, Sirdaryoga qaytib keldi. Shunda u mangu hayot faqat san’atda boʻladi, degan gʻoyani oʻylab topdi va qoʻmiz cholgʻusini ixtiro qildi. Boshqa bir rivoyatga koʻra, daryo oʻrtasiga gilam qoʻyib, qoʻmiz chalasangiz, choʻkib ketmaysiz. Qoʻshni chalgan yillarda oʻlim boʻlmagan, faqat baxtli hayot boʻlgan, deydi Qoʻrqit ota. Ammo Qoʻrqit ota charchab uxlab yotganida suvdan kichik oʻtkir ilon chiqib, uni tishlab oʻldirdi. Afsonaga koʻra, oʻlim ochiqdan-ochiq emas, balki ilon shaklida keladi. Bu oʻlim kelmaydi, degan xalq falsafasi. xulosaning asosini koʻramiz. Qoʻrqit ota afsonalaridagi katta falsafiy muammo zamon va makon muammosidir.

Bu rivoyatlarda Qoʻrqit ota oʻlimdan qutulib, butun koinotni kezib chiqdi.Tushidan qoʻrqib, ertasi kuni oʻlimdan qutulish uchun dunyoning narigi tomoniga koʻchib oʻtdi.Bu yerda u yana oʻsha rangni koʻradi.Ertalab yana joʻnab ketadi.Nima qilishini bilmay, yerning oʻrtasiga boradi.Yerning markazi Sirdaryo qirgʻogʻi boʻlib, u yerda hozirgi Qoʻrqit qabri joylashgan. M.Auezov : „Oʻlimni toʻxtatib boʻlmasligini tan olishni istamagan Qoʻrqit ota sahroga, tabiatga qochdi, ammo togʻlar, tekisliklar, oʻrmonlar uni oʻlim kutayotganini aytdi.Bundan qoʻrqib, qoraqaragʻaydan birinchi qoʻmiz yasadi va yer yuzida birinchi boʻlib kuy chaladi.Shu tariqa u san’atda oʻlmaslikning yoʻlini topadi“, deb yozadi u.Qozoq afsonasidagi Qoʻrqit ota obrazi endi oʻlimdan qutulgan shaman emas, aksincha, u hayot uchun kurashgan, oʻlimdan qutulishni hech qanday qudratli kuch bilan emas, san’at bilan izlagan, u bilan kurashgan ulkan ma’naviyat siymosidir oʻlim. Tadqiqotchilar oʻlimdan qutulib qolgan Qoʻrqit ota falsafasini shumerlarning mashhur „Gilgamish qoʻshigʻi“ dostonidagi Gilgamish harakatlari bilan solishtiradilar. M.Auezov Qoʻrqit afsonasini olovni oʻgʻirlab, insoniyatga bergan Prometey haqidagi yunon afsonasiga tenglashtiradi.Tarixiy ma’lumotlar va ilmiy mulohazalarni umumlashtirgan holda, Qoʻrqit otani hali islom dinini toʻliq qabul qilmagan turkiy qabilalarning madaniy timsoli deyish mumkin. Rivoyatlarda Qoʻrqit ota oʻz shamoliga minib, el-yurtga mangu baxt keltiruvchi qahramon izlagan donishmand mutafakkirdir. Tadqiqotchi E. Tursunovning fikricha, bu yerdagi shamol qoʻbizning ramziy obrazidir. Chunki u mangu hayotni qoʻbizda topadi. Oxir-oqibat u oʻzining oʻlmas kuylarini oʻz avlodlariga qoldirib, qoʻbiz kuylari bilan vafot etdi. Qoʻrqit ota qoʻshiqlari falsafiy ma’nosining oltin ustuni – dunyo va tabiat qonunlarini badiiy bilim nuqtai nazaridan oʻrganishdir. Uning hayotsevar dunyoqarashi Kork falsafasining asosi boʻlib, kundalik hayotdan tashqariga chiqish va har bir insonga hayotning har bir lahzasi qimmatli ekanligini eslatish, oʻziga xos vaqtga chorlash va shu tariqa hayotni abadiylashtirish gʻoyasidir.

Qoʻrqit ota ensiklopedik toʻplami

"Qorqit ota " ensiklopedik toʻplamdir.Qozoq ensiklopediyasining Bosh nashri tomonidan 1999-yilda chop etilgan.5 boʻlimdan iborat ushbu murakkab asarda mamlakatimiz va xorij olimlarining Qoʻrqit ota rivoyatlari va kuylari, rivoyatlari, ajdodlar merosini oʻrganish, adabiyot va sanʼatda avliyo siymosiga oid maqolalari oʻrin olgan.Bu materiallarda Qoʻrqit otaning jahon tarixi va falsafasidagi oʻrni, ulugʻ merosining badiiy xususiyatlari va mazmuni, tilshunoslik, turlar, tarixiy timsol va ashyolar atroflicha tahlil etilgan.Drezden kutubxonasida (Germaniya) „Qorqit ota kitobi“ning toʻliq nusxasi fotonusxasi, rus va qozoq tillariga tarjimalarning eng yaxshi namunalari mavjud. Kitob oxirida Sh. Xudoyberdiuli, M. Jumabayev, S. Seyfullin boshchiligidagi qozoq shoirlarining ushbu mavzudagi sheʼrlari, dostonlari toʻplami mavjud. Qoʻrqit ota hayotiga oid voqea-hodisalar va adabiyotlar xronikasi mavjud.

Qoʻrqit ota kuylari

Qoʻrqitning oʻz avlodlari uchun katta merosi –qoʻbiz kuylari – „Qorqit“, „Jelmaya“, „Targʻil tana“, „Elimay“, „Ushardin uluy“.

"Ushardin uluy" qoʻshigʻi

"Ushardin uluy" –Qoʻrqit otaning ahvoli.Qadimgi afsonalarga koʻra, bir tom ostida bir oʻgʻil va uning ota-onasi yashagan.Bolaning sevimli iti Ushar boʻladi.Bir kuni bola vafot etdi va ota-onasi uni dafn etishdi.Shunda Ushar gʻoyib boʻladi. Onasi uni qidirgani borganida bolaning qabri yonida yigʻlab oʻtirganini koʻrib qoldi. Buni koʻrgan Qoʻrqit ota „Ushardin uluy“ nomli kuy chiqaradi.

"Bashpay" qoʻshigʻi

"Bashpay" – Qoʻrqit ota davlati.Qadimgi rivoyatlarga koʻra, Qoʻrqit otaning opasi boʻlgan.Bir kuni singlisi unga ovqat olib kelganida, u singlisiga tegdi.Keyin: „Meni dafn qilganingda, oyoq barmoqlarimni tashqariga koʻm“, dedi.Buning sababi shundaki, qozoq xalqi qadimda qiz bolani erkalab, hurmat qilgan, erkakning biror joyiga tegishni odobsizlik deb hisoblagan va u abadiy sharmandalikda yashaydi.

Qoʻrqit ota kitobi

Qoʻrqit ota kitobi („Kitob-i dadem Qoʻrqut gali lisan taifa oʻgʻuzan“) qahramonlik eposi namunasi, oʻgʻuz - qipchoq davri yozma merosidir.Fanda oʻn ikkita versiya maʼlum: Drezdenda (12-versiya) va Vatikanda (6-versiya).19-asrda bu yozuvni akademik V.V.Bartold oʻrganib, tarjima qilgan unashtirilgan va oʻz sheʼrlarini nashr etgan.Keyinchalik bu tarjima „Dede Gorgud“ (Boku,1950), „Qoʻrqut bobom kitobi“ (M.L.,1962) nomlari bilan nashr etilgan.Uni ilk bor qozoq tiliga 1986-yilda A. Qoʻniratbayev tarjima qilgan."Qorqit ota kitobi" adabiy-tarixiy etnik meros sifatida qozoq dostonining badiiy jadvallari bilan bir qatorda qozoq xalqi tarixi va madaniyatiga hissa qoʻshadigan koʻplab ma’lumotlarni oʻz ichiga oladi.Yozuvda oʻgʻuz qabilalarining etnik kelib chiqishi, etnografiyasi, joylashuvi, ijtimoiy mavqei va boshqalar ham bor juda koʻp maʼlumotlar saqlanadi. Bu maʼlumotlar oʻgʻuzlarning Sirdaryoda qipchoqlar, Kavkazda gʻovirlar bilan urush olib borganligini koʻrsatadi.Qoʻshiqdagi qahramonliklarning ahamiyati juda katta.Qora Bodak bir paytlar Qipchoq xoni uchun qon toʻkgan (3-qoʻshiq), bir paytlar Hamid va Mardin qal’alarini vayron qilgan qahramon.Qozon—oʻgʻuz xalqining yetakchisi.Kitob qahramonlari:Bamsi-Beyrek,Qora Kone,Qora Bodak,Kan Torali, Qozon-Salor, Kulbash, Oqshy, Oraz, shuningdek, Aruz, Omin, Amran Bekievich, Bisat, Dulek Boran, Dondaz, Kiyan Seljuk, Kanli., Qanik xon, Rustemlar mansub. Qoʻrqit ota kitobida Tana (Tanais - Sirdaryo), Banu Sheshek (Barshin-salor-Gulbarshin, Barshindaryo, Barshinkent), Qambura (Boyboʻri) kabi nomlar mavjud. Ular qozoq eposida salmoqli oʻrin tutadi. Qoʻshiqning bosh qahramoni - Qoʻrqit. Oʻgʻuz elining donishmand, ibratli, buyuk shoiri. Uning nomi koʻpgina turkiy qabilalar uchun umumiy boʻlib, tarixiy va etnik nomi aniq. Bir paytlar Qoʻrqit folklor obrazlari toʻplami sifatida tushunilgan boʻlsa, keyinchalik u tarixiy shaxs (hozirgi Qoʻrqit ota) sifatida e’tirof etilgan. „Qorqit ota kitobi“ Qozogʻistonda M.Auezov, A.Margʻulan, A.Qoʻnyratbayev, R.Berdiboyev, X.Suinshaliev, N.Kelimbetov, M.Joldasbekov, Sh.Ibrayev, T.Qoʻnyratbay va b. asarlarida oʻrganilgan Kitobning 1300-yilligi YuNESKO tomonidan 1999-yilda tan olingan. Qoʻrqit ota ensiklopediya toʻplami (1999).

Qoʻrqit ota haykali

Qoʻrqit ota yodgorligi-me’morchilikning noyob namunasidir.Qiziloʻrda viloyati,Qarmoqshi tumani,Joʻsali qishlogʻidan 18 km uzoqlikda,Qoʻrqit stansiyasi tubida (1980).Mualliflar - B.A.Ibirayev, S.I.Isatayev.Qoʻrqit ota yodgorligi temir-betondan 8 metr balandlikda,4 ta vertikal steladan qurilgan.Har bir stelaning har bir tomonida qurilgan qabr toshiga oʻxshaydi.Tepasida kengayib, chelak shaklida qoʻshilib turuvchi stela qoʻbiz tasvirini ham ifodalaydi. Qoʻshimchaning pastki qismidagi markaziy teshikda 40 ta metall quvurlar mavjud.Shamol essa, qoʻbiz sari oʻxshaydi. Rivoyatlarga koʻra,Qoʻrqit ota qabriga shamolga javoban qoʻmiz qoʻyilgan.Qoʻrqit ota yodgorligining ichki qismi mangu hayot sirini izlagan Qoʻrqit otaning muqaddas shamoli izlarini ifodalovchi "Tuya oyogʻi " naqshlari bilan bezatilgan.Har bir stelaning uchburchak tomi gumbazga oʻxshaydi va noyob meʼmoriy kompozitsiya hal qilinadi.1997-yilda yodgorlik qayta tiklandi va taʼmirlandi. Amfiteatr, mehmonxona va boshqalar. Ob'ektlardan iborat butun bir meʼmoriy ansambl yaratilib, yodgorlik majmuasiga aylantirildi. 2000-yilda majmua yonida muzey ochildi. Unda 700 ga yaqin eksponatlar mavjud. Muzey ekspozitsiyasida Qoʻrqit yashagan davr tarixi va madaniyati haqida ma’lumot beruvchi materiallar oʻrin olgan. Bu yodgorlik majmuasi barcha turkiy xalqlar uchun umumiy boʻlgan muqaddas ziyoratgohlardan biridir.

Qoʻrqit ota qabri

Qoʻrqit ota maqbarasi—tarixiy meʼmorlik yodgorligi.U 9-10-asrlarda Qiziloʻrda viloyatining hozirgi Qarmoqshi tumanida,Qoʻrqit bekatidan 3 km uzoqlikda qurilgan. 1925-yilda qulab tusha boshlagan,1952-yilda Sirdaryo yuvilib ketgan.Joylashuv hozircha nomaʼlum.19-asr oxirida A.Divayev, I.A.Castagne, P.I.Bu Lerx tadqiqotlarining asosi edi. Bu bizga " Turkiston albomi "da chop etilgan suratlar orqali yetib keldi. Divayev va Kastanning maʼlumotlariga koʻra, inshoot xom gʻishtdan yasalgan dumaloq 6-8 qirrali gumbazdir. Ichkari baland, devorlari kerage naqshlar bilan bezatilgan. U islomgacha boʻlgan turk meʼmorchiligi namunasi asosida qurilgan. Mazorning sobiq oʻrnida zamonaviy yodgorlik oʻrnatilgan; Zamonaviy Qoʻrqit ota haykali.

Sirdaryo sohilida Qoʻrqit ota maqbarasi oʻrnida stela oʻrnatilgan.