Qipchoqlar

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Luganskdagi 12-asr balbalidagi qipchoq portreti.

Qipchoqlar yoki Polovetslar — oʻrta asrlarda mavjud boʻlgan turkiy koʻchmanchi xalq va konfederatsiya boʻlib, Yevro osiyo choʻlining baʼzi qismlarida yashagan. Birinchi marta 8-asrda Ikkinchi Turk xoqonligining bir qismi sifatida tilga olingan. Ehtimol ular Oltoy mintaqasida yashagan va u erdan keyingi asrlar davomida kengayib borgan, avval Kimek xonligi tarkibida, keyinroq Kumanlar bilan konfederatsiyaning bir qismi sifatida. Pontiy-Kaspiy choʻllari, Xitoy, Sirdaryo va Sibirda qipchoqlar guruhlari mavjud edi. Kuman-Qipchoq konfederatsiyasi 13-asr boshlarida moʻgʻullar tomonidan bosib olingan.

Terminologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qipchoqlar oʻz nomini „boʻshliq daraxt“ maʼnosida talqin qilganlar (oʻrta turkiy: quv daraxt)[1]; ularning fikricha, ichi boʻsh daraxt ichida ularning asl inson ajdodlari oʻgʻlini dunyoga keltirgan[2]. Nemet faqat Sibir Sagay lahjasida (xakas tilining lahjasi) tasdiqlangan „gʻazablangan, tez jahldor“ Sibir qipčaqiga ishora qiladi[3]. Klyashtorny qipchoqni qovi, qovuq „baxtsiz, omadsiz“ bilan bogʻlaydi; hali Oltin qiv „yaxshi omad“ va sifatdosh qoʻshimchasi -čāqda yaxshiroq moslikni koʻradi. Nima boʻlishidan qatʼiy nazar, Golden etnonimning asl shakli va etimologiyasi „bahs va taxminlar mavzusi boʻlib qolayotganini“ taʼkidlaydi[4].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qipchoq choʻlida 11—13-asrlarda murakkab etnik assimilyatsiya va konsolidatsiya jarayoni sodir boʻldi[5]. Gʻarbiy qipchoq qabilalari oʻgʻuz, pecheneg, qadimgi boshqird, bulgʻor va boshqa xalqlarni oʻz ichiga olgan; sharqiy qipchoqlar kimek, karluk, qoraxitoy va boshqalar bilan birlashgan. Ularning barchasi qipchoq etnonimi bilan aniqlangan[5]. Moʻgʻul boʻlishi mumkin boʻlgan guruhlar va qabilalar ham Sharqiy Qipchoq konglomerati tarkibiga kiritilgan. Piter Goldenning taʼkidlashicha, olberlilar para-moʻgʻul xitanlari oʻrtasidagi ijtimoiy-siyosiy oʻzgarishlar, masalan, Liao sulolasining qulashi va qoraxitoylarning shakllanishi tufayli gʻarbga surilgan va oʻzlarini Sharqiy Qipchoq konfederatsiyasiga qoʻshib. Ular oxir-oqibat bu yerga kelgan. Hukmron qatlam va elitaning bir qismini tashkil qiladi. Oltin oʻlberlilarni xitoy manbalarida Xi, turkiy yozuvlarda Tatabi sifatida qayd etilgan qaylar bilan birlashtiradi. Moʻgʻul yoki paramoʻgʻul millatiga mansub boʻlgan, ehtimol Syanbeydan kelib chiqqan[6][7].

Xitoy tarixida qipchoqlar haqida faqat bir necha marta tilga olingan: masalan, Yuan generali Tutuxaning kelib chiqishi qipchoq qabilasining Ölberli[8], yoki qipchoqlarning vatani, otlari, qipchoqlarning fiziognomiyasi va psixologiyasi haqida baʼzi maʼlumotlar[9][10].

Qipchoqlar birinchi marta fors geografi ibn Xordadbehning „Yoʻllar va saltanatlar kitobi“ asarida shimoliy turkiy qabilalar sifatida toquz oʻgʻuz, karluklar, kimeklar, oʻgʻuzlar, jfr (jikil soʻzidan buzib olingan yoki pejgʻarglar uchun majfarni ifodalagan) dan keyin bir maʼnoda tilga olingan. Aðkish va Yenisey qirgʻizlaridan oldin. Qipchoqlar 8-asrga oid Moyun chur bitiklarida Turk-Qibchaq tarzida paydo boʻlgan boʻlsa kerak, ellik yil davomida Turk xoqonligi tarkibida boʻlgan; shunga qaramay, bu attestatsiya noaniq, chunki yozuvdagi zararlar faqat (* -čaq yoki čiq) oʻqilishi mumkin[11]. Qipchoqlarni, Klyashtorniyning yozishicha, O‘rxun yozuvlaridagi [ Al ] (jángínī; pinyin: Xuè-Yántuó) xitoy manbalarida[12]; shunga qaramay, Zuev (2002) zēyuèshī (< MC * kiwat-jiwat-siet)ni Ezhim daryosi vodiysidagi Kurushi toponimi bilan aniqladi (Ch. Ayan < MCh. hànì * a-iam < OTrk). Ayam) Tuva depressiyasida. Tilshunos Bernard Karlgren va baʼzi sovet olimlari (masalan Lev Gumilyov[13]) qipchoqlarni bir paytlar Xiongnular tomonidan bosib olingan Qūshé ~ Qūshi (kūshí) bilan bog‘lashga harakat qilgan; biroq, Golden bu bogʻlanishni dargumon deb hisoblaydi, chunki xiiangning qadimgi xitoycha talaffuzi * xut m-lak va Sharqiy Xan xitoycha * kʰut źa ~ kʰut jak/jɑk (Schuessler tomonidan qayta tiklanganidek, 2009:314,70)[lower-alpha 1]. Qipchoqlar va kumanlar oʻrtasidagi munosabatlar aniq emas.

Turk xoqonligi tarkibiga kirganda, ular Oltoy hududida yashagan[15]. Xoqonlik parchalanib ketgach, ular Kimek konfederatsiyasi tarkibiga kirdi va ular bilan Irtish, Ishim va Tobol daryolarigacha tarqaldi[15]. Keyin ular islomiy manbalarda paydo boʻlgan[15]. 9-asrda Ibn Xordodbeh ular Kimek konfederatsiyasi tarkibida muxtoriyatga ega ekanligini koʻrsatdi[15]. Ular kimeklarga 8-asr yoki 9-asr boshlarida kirib kelgan va yetti asl qabiladan biri boʻlgan[5]. 10-asrda "Hudud al-Olam" da qipchoq podshosini kimeklar tayinlagani aytiladi[15]. Qipchoqlar boshchiligida boʻlgan kimek konfederatsiyasi Oʻgʻuz yerlariga koʻchib oʻtdi va Sirdaryodagi Sigʻnoq qipchoqlarning shahar markaziga aylandi[15]. Qipchoq qoldiqlari Sibirda qolgan, boshqalari esa Qun koʻchishida gʻarbga surilgan[15]. Natijada qipchoqlarning uchta guruhi vujudga keldi[15].

11-asr boshlarida turkiy koʻchmanchilarning islom olamiga katta koʻchishi kuzatildi[15]. Birinchi toʻlqinlar Qoraxoniylar xonligida 1017-18 yillarda qayd etilgan[15]. Kumanlar qipchoqlarni bosib olganmi yoki shunchaki qipchoq-turk qabilalarining boshliqlarimi, nomaʼlum[15]. 12-asrga kelib, kublar va qipchoqlarning ikkita alohida konfederatsiyasi birlashdi[16].

Kumaniya c. 1200.

Moʻgʻullar qipchoqlarni til va madaniyatdagi oʻxshashliklarini koʻrsatib, alanlarni magʻlub etishdi[17]. Shunga qaramay, qipchoqlar navbatdagi magʻlubiyatga uchradilar[17]. Köten xonligi davrida qipchoqlar Kiev knyazligiga (ruteniyaliklar) qochib ketishgan, u yerda qipchoqlar bir necha nikoh munosabatlariga ega boʻlgan, ulardan biri Kötenning kuyovi Galisiyalik Mstislav Mstislavich edi[17]. Rutinlar va qipchoqlar moʻgʻullarga qarshi ittifoq tuzdilar va ularni topish uchun Dneprda uchrashdilar[17]. Sakkiz kunlik taʼqibdan so‘ng Kalka daryosi bo‘yida uchrashdilar (1223)[17]. Moʻgʻullar kabi ot kamonchi boʻlgan qipchoqlar avangard va skaut boʻlib xizmat qilgan[17]. Chekinayotgandek koʻringan moʻgʻullar toʻsatdan tepaliklar ortidan chiqib, ularni oʻrab olgan Ruten-Qipchoq qoʻshinini aldab tuzoqqa soldi[17]. Qochgan qipchoqlar yaqindan taʼqib qilinib, Rutenlar lageri qirgʻin qilindi[17].

Koʻchmanchi qipchoqlar 1236-yilda Volgadan oʻtganlarida moʻgʻullarning asosiy nishoni boʻlgan[17]. Magʻlubiyatga uchragan qipchoqlar asosan moʻgʻullar safiga kirgan, boshqalari esa gʻarbga qochib ketgan[17]. Köten 40 000 oilani Vengriyaga olib kirdi, u yerda qirol Bela IV nasroniylashganliklari evaziga ularga boshpana berdi[17]. Qochqin qipchoqlar Köten oʻldirilgandan keyin Vengriyadan qochib ketishgan[17].

Qipchoqlar va kumanlar qulagandan keyin Yevropada yollanma askarga aylanib, qul jangchi sifatida qabul qilingani maʼlum boʻlgan.

Tili[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qipchoq-Kum konfederatsiyasi turkiy tilda gaplashgan[15]. Qipchoq-kimek konfederatsiyasidagi moʻgʻul til elementlari „tasdiqlanmagan“[15] boʻlsa-da, bu konfederatsiya tarkibidagi tatar qabilasi, ehtimol, turklashgan moʻgʻul tilida soʻzlashuvchilar boʻlgan[18].

Qipchoqlar va kumanlar turkiy tilda (qipchoq tili, kuman tili) so‘zlashgan hamda saqlanib qolgan. Eng muhim yozuvi 13-asr oxirlarida qipchoq, kuman va lotin tillaridagi so‘zlar lug‘ati Codex Cumanicus hisoblanadi. Misrda turkiyzabon mamluklarning boʻlishi ham bir qancha eski turkiy tillarni oʻrganishda muhim ahamiyatga ega boʻlgan qipchoq/quman-arab lugʻatlari va grammatikalarini tuzishga turtki boʻldi.

Arman diasporasi vakillari 13-asr oxirida Qrim yarim orolidan Polsha -Ukraina chegarasiga koʻchib oʻtganlarida oʻzlari bilan turkiy til boʻlmish qipchoq tilini ham olib kelishgan[19]. Ular hozirgi Ukrainaning Lvov va Kamianets-Podilskiy hududlariga joylashtirildi.

Kuman tili 18-asrda Vengriyadagi Kumaniya mintaqasida yoʻq boʻlib ketdi.

Dini[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qipchoqlar tangrilikka amal qilganlar[17]. Musulmonlarni qabul qilish islom markazlari yaqinida sodir boʻlgan[17]. Ayrim qipchoqlar va kumanlar 11-asr atrofida gruzinlarning taklifiga koʻra xristianlikni qabul qilganliklari maʼlum boʻlib, ular musulmonlarga qarshi toʻqnashuvlarda ittifoqchi boʻlishgan. Gruziya qiroli David IVning iltimosiga koʻra koʻpchilik suvga choʻmgan, u ham Qipchoq xoni Oʻtrokning qiziga uylangan. 1120-yildan qipchoq milliy nasroniy cherkovi va muhim ruhoniylar mavjud edi[20]. Moʻgʻullar istilosidan soʻng Oltin Oʻrda qipchoqlari orasida islom dini shuhrat qozondi.

Madaniyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qoʻrgʻon stelalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Konfederatsiyalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kimek[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qipchoqlar 8-asr yoki 9-asr boshlarida ettita asl qabiladan biri sifatida kirgan konfederatsiya yoki qabila ittifoqi tarixshunoslikda kimek (yoki kimak) nomi bilan mashhur[5]. Turkiy yozuvlarda bu nomdagi davlat qayd etilmagan[21]. 10-asrga oid "Hudud ul-Olam "da oʻn bir leytenantga ega boʻlgan xoqon (podshoh) tomonidan boshqariladigan „Kimak mamlakati“ haqida soʻz boradi[22]. Qolaversa, Andar Az Xifchok qimaklar mamlakati (nahiyati) sifatida tilga olinadi, „aholi baʼzi odatlari boʻyicha gʻuzlarga oʻxshab ketadi“[22].

9-asrda Ibn Xordodbeh ular Kimek konfederatsiyasi tarkibida muxtoriyatga ega boʻlganliklarini koʻrsatdi[15]. Ular kimeklarga 8-asr yoki 9-asr boshlarida kirib kelgan va yetti asl qabiladan biri boʻlgan[5]. 10-asrda yozilgan „Hudud ul-olam“ da qipchoq podshosini kimeklar tayinlagani aytiladi[15].

Jismoniy koʻrinishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qipchoqlarning tashqi qiyofasining dastlabki tavsifi milodiy 1397-yilda yakunlangan Xitoyning Min sulolasining oliy huquqiy kodeksi boʻlgan. Buyuk Ming kodeksi xitoy, moʻgʻul va semu xalqlari oʻrtasida rozilik asosida nikoh qurishni taʼminlangan[23]. Biroq, qonunda qipchoqlar va xan xitoylari bir-birlari bilan turmush qurishlari shart emasligi haqida istisno qilingan[24].

Qipchoqlar sargʻish sochli[25]. Umumiy koʻrinishga ega boʻlib, „yomon“ deb hisoblangan va Xan xitoylarini oʻziga jalb qilish uchun juda begona deb taʼriflanadi.

Shunday qilib, qipchoqlar xitoylarga uylanishlari shart emas edi:

XVII-asrda xitoylik yozuvchi Syu Tsyanxue qipchoqlar haqida shunday yozgan edi:

Genetikasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Rus antropologi Oshanin taʼkidlaydiki, Oʻrta Osiyo va Ukraina hududidan topilgan tarixiy qipchoq va pecheneg koʻchmanchilarining bosh suyaklari orasida hozirgi qipchoqzabon qozoqlar va qirgʻizlarga xos „moʻgʻul oid“ fenotipi ustunlik qiladi; Li va Kuang (2017) Oshaninning kashfiyoti tarixiy qipchoqlarning zamonaviy avlodlari qozoqlar ekanligini taxmin qilish bilan izohlanadi, ularning erkaklari haplogruppasi subkladesining yuqori chastotasiga ega.

Li va Kuang qoraqipshaklar (qipchoqlar tarkibidagi qabila) orasida yuqori chastotasi (63,9%) qoraqipshoqlarning oʻrta asrlardagi ajdodlari genetikasi haqida xulosa chiqarish imkonini beradi va shu bilan baʼzi oʻrta asr qipchoqlari nima uchun tasvirlanganligini tushuntiradi. koʻk [yoki yashil] koʻzlari va qizil sochlari[28].

2018-yil may oyida Nature jurnalida chop etilgan genetik tadqiqot oʻrtalarida dafn etilgan ikki qipchoq erkakning qoldiqlarini oʻrganib chiqdi. Milodiy 1000 va milodiy 1200-yil[29]. Ota tomonidan[29] va ona tomondan haplogruppasining[29] tashuvchisi boʻlgan bitta erkak topildi va „Sharqiy Osiyo nasl-nasabi koʻpaygan“[29]. Boshqa erkak ona haplogruppasining[29] tashuvchisi ekanligi aniqlandi va u „evropalik ajdodlarini aniq koʻrsatdi“[29].

Meros[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qipchoq xalqlari va tillari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Turkiy tillarning hozirgi Shimoli-g‘arbiy tarmog‘i ko‘pincha qipchoq shoxchasi deb yuritiladi. Bu sohadagi tillar, asosan, qipchoq tilining avlodlari hisoblanib, ularda so‘zlashuvchi xalqlarni ham qipchoq xalqlari deb atash mumkin. Qorachaylar, Sibir tatarlari, nogaylar, boshqirdlar, qozoqlar, qirgʻizlar, Volga tatarlari va Qrim tatarlari anʼanaviy ravishda kiritilgan guruhlardir. Qrimda Qipchoq degan qishloq ham bor. Qozoq tilida „qipchoq“ soʻzining rivojlanishi boʻlgan qipshoq qozoq xalqining Oʻrta Oʻrda konfederatsiyasi tarkibiga kiruvchi qabilalardan biridir. Qipchoq nomi Qozogʻistonda familiya sifatida ham uchraydi. Qipchoqlarning bir qismi boshqird urugʻi Qipsoq[30].

Taniqli odamlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qipchoq konfederatsiyalari

  • Ayyubxon (fl. 1117), qipchoqlar sardori
  • Bačman (fl. 1229-1236), Quyi Volgadagi qipchoqlar sardori
  • Qačir-ukule (fl. 1236), Quyi Volgadagi qipchoqlar sardori.
  • Köten (fl. 1223-1239), qipchoqlar sardori

Qipchoqlar kelib chiqishi

  • Al-Mansur Qalavun, Misrning mamluk sultoni (hukmronligi 1279-1290).
  • Baybars, Misrning mamluk sultoni (1260-1277 yillar hukmronligi).
  • Mamluk amiri Foris ad-Din Aqtay
  • Nosir ad-Din Qabacha, Multanning Mamluk sultoni

Shuningdek qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Turkiy xalqlar tarixi XIV asrga qadar
History of the Turkic peoples
Turk xoqonligi 552-744
Xazar xoqonligi 618-1048
Sirtor 628-646
Kangar birlashmasi 659-750
Turk Shahi 665-850
Turkash xoqonligi 699-766
Kimaklar xoqonligi 743-1035
Uygʻur hoqonligi 744-840
Og'uz Yabg'u davlati 750-1055
Qarluk Yabg'u davlati 756-940
Qoraxoniylar davlati 840-1212
Kansa Uyg'ur davlati 848-1036
Qocho 856-1335
Bijanak xoqonligi 860-1091
Gʻaznaviylar imperiyasi 963-1186
Saljuqiylar davlati 1037-1194
Dashti qipchoq 1067-1239
Xorazmshohlar imperiyasi 1077-1231
Keraitlar 11th century-13th century
Dehli sultonligi 1206-1526
Qarluqidlar 1224-1266
Oltin Oʻrda 1240s-1502
Mamluklar davlati 1250-1517
  • Afgʻon qipchoqlari
  • Nagaybäk
  • Markaziy dasht tarixi

Eslatmalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Schuessler (2014) reconstructs 屈射's 200 BCE Old Chinese pronunciation as k(ʰ)ut-źak[14]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Clauson, Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-13th Century Turkish. Oxford University Press, 1972 — 581 bet. 
  2. ↑ Julian Baldick, Animal and Shaman: Ancient Religions of Central Asia, p.55.
  3. ↑ Golden, Peter B. (1992). An Introduction to the History of the Turkic People. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. p. 271
  4. ↑ Golden, Peter B. The Turkic world of Mahmud al-Kashgari. p. 522
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Agajanov 1992.
  6. ↑ Golden, Peter (1987). "Cumanica II: The Ölberli (Ölperli): The Fortunes and Misfortunes of an Inner Asian Nomadic Clan". Archivum Eurasiae Medii Aevi VI: 16–22. https://www.academia.edu/35378750. Qaraldi: 2 May 2022. Qipchoqlar]]
  7. ↑ Golden, Peter (2006). "Cumanica V: The Basmils and Qipchaqs". Archivum Eurasiae Medii Aevi 15: 16–17. https://www.academia.edu/4154932. 
  8. ↑ Toqtoʻa et al. Yuanshi, vol. 128 Tutuha
  9. ↑ Xu Qianxue, Zizhi Tongjian Houbian (17th century) Vol. 141-142. Zhejiang University Copy p. 42 of 124 „欽察部去中國三萬餘裏夏夜極短日蹔沒輙出土産良馬富者以萬計俗祍金革勇猛剛烈青目赤髪“ en. „The Kipchak tribe is situated at a distance of over 30,000 li from China. In summer, the evening is extremely short; the sun temporarily sets then immediately rises. Their soil produces good horses, that the rich people count by ten thousands. They customarily sleep armed and armored; they are courageous, fierce, firm, and vehement; [they are] blue/green-eyed and red-haired“. Note: the expression „祍金革“ lit. „to lie/to sleep with metal and leather > to sleep armed and armored“ is not to be taken literally; it is a Chinese literary trope about the northerners' supposedly rugged and hardy nature; e.g. Liji „Zhong Yong“ quote: „衽金革，死而不厭，北方之強也，而強者居之。“, tr.: „To sleep armed and armored, to die undismayed; those are strengths in the north, the forceful dwell there.“
  10. ↑ Waldman, Carl; Mason, Catherine, eds (2006). "Kipchaks". Encyclopedia of European Peoples. Infobase Publishing. 475–476 b. ISBN 978-1-4381-2918-1. https://books.google.com/books?id=kfv6HKXErqAC&pg=PA475. 
  11. ↑ Moyun Chur inscriptions „Note 207“ at Türik Bitig
  12. ↑ Du You, Tongdian, vol. 199 "„自厥越失、拔悉彌、駮馬、結骨、火燖、觸木昆諸國皆臣之“ tr. „Many states such as Jueyueshi, Basmyls, Boma, Kirghizes, Khwarazmians, and Chumukun, etc. all submitted themselves (to Duolu Qaghan).“
  13. ↑ Gumilev, L. N. (2006). „İklim Değişiklikleri ve Göçebe Göçleri“. (A. Batur, trans.), Avrasyadan Makaleler I, (pp. 131-151). İstanbul: Selenge Yayınları. p. 140 of pp. 131-151
  14. ↑ Schuessler, Axel (2014). "Phonological Notes on Hàn Period Transcriptions of Foreign Names and Words" (PDF). Studies in Chinese and Sino-Tibetan Linguistics: Dialect, Phonology, Transcription and Text. Language and Linguistics Monograph Series. Taipei, Taiwan: Institute of Linguistics, Academia Sinica (53). p. 273
  15. ↑ 15,00 15,01 15,02 15,03 15,04 15,05 15,06 15,07 15,08 15,09 15,10 15,11 15,12 15,13 15,14 Golden 1990.
  16. ↑ Vásáry 2005.
  17. ↑ 17,00 17,01 17,02 17,03 17,04 17,05 17,06 17,07 17,08 17,09 17,10 17,11 17,12 17,13 May 2016.
  18. ↑ Peter B. Golden (1992). An Introduction to the History of the Turkic People. O. Harrassowitz. pp. 184-185.
  19. ↑ An Armeno-Kipchak Chronicle on the Polish-Turkish Wars in 1620-1621, Robert Dankoff, p. 388
  20. ↑ Roux 1997.
  21. ↑ Central Asiatic Journal. O. Harrassowitz, 1998. 
  22. ↑ 22,0 22,1 Hudud al-'Alam, ch. 18
  23. ↑ Yonglin, Jiang. The Mandate of Heaven and The Great Ming Code (en). University of Washington Press, 1 July 2011 — 131 bet. ISBN 978-0-295-80166-7. 
  24. ↑ Swope, Kenneth M.. The Ming World (en). Routledge, 8 August 2019 — 312 bet. ISBN 978-1-000-13466-7. 
  25. ↑ Jaschok, Maria. The history of women's mosques in Chinese Islam : a mosque of their own. Taylor and Francis, 2013 — 73 bet. ISBN 1136838805.  "„….Qincha have yellow hair and blue eyes' (Ming Lu Ji Jue Fu Li, Vol. 6, 1969 copy).“
  26. ↑ Weiner, Michael. Routledge Handbook of Race and Ethnicity in Asia. Abingdon, Oxon: Routledge, 2021 — 200 bet. ISBN 978-1351246682.  "To illustrate the complexity of the Ming-Muslim relationship, consider a legal statute prohibiting Mongols and semuren from marrying endogamously, requiring them instead to intermarry with Han people. Originally designed to promote assimilation of alien peoples and expansion of the Chinese cultural sphere, the statue might be interpreted as proof of Ming harshness towards non-Han. Both the Ming code and the administrative regulations, however, specifically exempt the Huihui, presumably meaning all Muslims living under Ming rule — and Kipchaks from this onerous prohibition, on the basis of open discrimination. The statue reads, „if Chinese persons do not wish to marry Qincha [Kipchak or] Hui Muslims, the latter may marry among their own race.“ (Jiang 2011, 124-125). The sub-statute elaborates on the reason for the exemption: "„Huihui are shaggy, with big noses, and Kipchaks have light hair and blue eyes. Kipchaks have light hair and blue eyes. Their appearance is vile and peculiar, so there are those who do not wish to marry them.“ (Da Ming lü jijie fuli 6.36b)
  27. ↑ Lee 2017, s. 207
  28. ↑ Lee, Joo-Yup (2017). "A Comparative Analysis of Chinese Historical Sources and y-dna Studies with Regard to the Early and Medieval Turkic Peoples". Inner Asia 19 (2): 213. doi:10.1163/22105018-12340089. https://www.researchgate.net/publication/320552611_A_Comparative_Analysis_of_Chinese_Historical_Sources_and_Y-DNA_Studies_with_Regard_to_the_Early_and_Medieval_Turkic_Peoples. 
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 29,4 29,5 Damgaard et al. 2018.
  30. ↑ Muratov B. A., Suyunov R. R. DNK-genealogiya bashkirskix rodov iz sako-dinlinskoy podvetvi R1a+Z2123//Suyunov R. R. Geni nashix predkov (2-e izdanie). Tom 3, seriya „Etnogenomika i DNK-genealogiya“, EI Proekt „Suyun“. Vila do Conde, Lidergraf, 2014, — 250 c., ill., Portugaliya (Portugal), S.15-77 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qipchoqlar&oldid=3592049" dan olindi