Mangʻitlar sulolasi
| Mangʻitlar | |
|---|---|
oʻzbekcha: Mang'itlar | |
 |
Mangʻitlar (oʻzbekcha: Mang'itlar) — turkiy[1][2] — moʻgʻul[3][4] qabilasi, XV asrdan oʻzbek nomi bilan atalgan. 1756 — 1920-yillarda Buxoro amirligida oʻzbek mangʻitlar sulolasi hukmronlik qildi.
Mangʻitlarning kelib chiqishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Akademik V. Bartold, moʻgʻullar davridan Mangʻit nomi turkiy yoki turkiylashgan xalqlar nomi sifatida tilga olingan[5].
Grigoriy Yefimovich Grumm-Grjimayloning yozishicha, oʻzbeklar orasidagi mangʻitlar asli tojiklardir.
XIX-asr oʻzbek mangʻit tarixchilari Jafet paygʻambarning Turk ismli oʻgʻli boʻlib, u Oʻzbekxonning ajdodi, 92 oʻzbek qabilasining, jumladan, mangʻitlarning ota-bobosi boʻlganligini yozganlar[6].
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Movaraunnahr hududidagi mangʻitlar haqidagi ilk maʼlumotlar Temuriylar davriga toʻgʻri keladi, oʻshanda mangʻit ulusining boshligʻi, temuriylar manbalarida idiku-oʻzbek nomi bilan mashhur Edigey 1375-yildan buyon uning tarafida jang qilgan. Yedigey 1391-yilda Oltin O‘rdaga qarshi yurishida Tamerlanga hamroh bo‘lgan. 1395-yildan keyin Edigey Oltin Oʻrda hokimiyatini oʻz qoʻliga oldi, ammo 1398-yilda Tamerlanga yuborgan xabarida u shunday deb tan oldi: „Biz hammamiz hazratlari, baxtli suverenning inoyati bilan oziqlanamiz …“[7].
Mang‘it qabilasidan bo‘lgan o‘zbek amirlari Buxoroda (1756 — 1920) Ashtarxoniylar sulolasi o‘rnini egallagan o‘z hukmdorlari sulolasini yaratdilar[8][9].
Bu sulolaning asoschisi mangʻit qabilasining tuk urugʻidan boʻlgan oddiy oʻzbek[10] Muhammad Rahim (1747 — 1758) boʻlib, u Abulfeyzxonni oʻldirib, Buxoro xonligini otliq (soʻzma-soʻz maʼnosi) unvoni bilan boshqara boshlagan. amaki"), keyin 1756-yilda xon unvonini qabul qildi. Uning oʻlimidan soʻng, uning hokimiyati amakisi Doniyolbiyga oʻtadi va u Abulgʻoziy xonligida ataliq unvoniga ega edi.
Oʻlimidan oldin Doniyor oʻzining toʻngʻich oʻgʻli Shohmurodni oʻzining vorisi deb eʼlon qildi, u oʻzini diniy ishlarga bagʻishlagan, ilohiyot risolalari yozgan va dunyoviy hokimiyat haqida eshitishni xohlamagan. Bu orada hukumat ishlari dahshatli tartibsizlikka tushib qoldi. Shunda butun xalq boshida xon bo‘lib Shohmuroddan notinchlikdan halok bo‘layotgan xonlikni saqlab qolishni so‘ray boshladi. Shohmurod noib, yaʼni xon hokimi (1785 — 1800) unvoni bilan hokimiyatni olishga rozi boʻldi. Abul-Goziy vafotidan keyin (taxminan 1795-yilda) Shohmurod amir (xalifaning ruhiy unvoni) unvonini oldi va endi soxta xonlar oʻrnatmadi. Uning saʼy-harakatlari natijasi Buxoroning musulmon olamida islomning ustuni sifatidagi qiyofasining tiklanishi bo‘ldi. Marvga yurish chogʻida vohaning koʻplab aholisi Samarqandga koʻchirildi. Shohmuroddan Rossiyaga elchixona keldi, uni imperator Yekaterina II iliq kutib oldi, u Buxoroda madrasa qurish uchun 50 ming oltin rubl xayriya qildi.
1800- yilda Shohmuroddan keyin uning oʻgʻli Haydar seyyid (Muhammad paygʻambar avlodi) unvonini olib, hokimiyat tepasiga keldi, chunki uning onasi shu imtiyozli oiladan edi. U 1826-yilda vafot etdi va hokimiyat uning toʻngʻich oʻgʻli Mir Husaynga oʻtdi, unga qarshi keyingi ukasi Nasrullo isyon koʻtardi. Mir Husayn bor-yoʻgʻi 2,5 oy hukmronlik qildi va oʻlimidan oldin u xonlikni ukasi Mir Umarga topshirdi, u atigi 5 oy hukmdorlik qildi, chunki u 1827-yil bahorida Buxoroni egallab, oʻzini xon deb eʼlon qilgan Nasrulloga qarshilik koʻrsata olmadi. . Nasrulloh qo‘shinni qayta tuzib, unda tartib-intizom joriy qildi. Uning Rossiya bilan munosabatlari juda doʻstona edi. Xon Nasrullo 1860-yilgacha hukmronlik qildi.
Amir Muzaffar (1860 — 1885) davrida 1868-yilgi Rossiya-Buxoro shartnomasiga koʻra (1873-yil Shaar shartnomasi bilan toʻldirilgan) Buxoro amirligi Rossiya protektoratligini tan oldi. Rasmiy ravishda Mang‘itlar sulolasi 1920-yilgacha hukmronlik qildi, u inqilob natijasida ag‘darilib, Buxoro Xalq Sovet Respublikasi[11] deb eʼlon qilindi.
Buxoro mangʻitlari oʻzbek tilining qarluk va baʼzi joylarda qipchoq shevalarida soʻzlashgan. Qarluk-chigil lahjasida soʻzlashuvchi aholi bilan qoʻshilib ketishi natijasida baʼzi joylarda mangʻitlar aralash shevada soʻzlasha boshlagan, bu haqda maxsus tadqiqotlar ham tasdiqlaydi[12].
Buxoroning mangʻit hukmdorlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Muhammad Rahimbiy (12.12.1756-24.03.1758)
- Doniyolbiy Otaliq (1758-1785)
- Amir Shohmurod (1785-1800)
- Amir Haydar (1800-1826) Amir Husayn (1826-1826). Amir Umar (1826-1827).
- Amir Nasrulloh (1827-1860)
- Amir Muzaffar (1860-1885)
- Amir Abdulahad (1885-1910)
- Amir Olimxon (1910-1920).
Mang'itlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Xudoyorbiy | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Muhammad Hakimbiy | Doniyol otaliq | Abulfayzxon | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Badalbek | Muhammad Rahimxon | Barot Sulton | Amir Shohmurod | Yulduz begim | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Norbo’tabiy | qizi; ismi noma’lum | Husayn (Miriy) | Amir Haydar | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Fozilbiy | Amir Husayn | Amir Umar | Amir Nasrulla | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Amir Muzaffar | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Abdumalik | Nuriddin | Abdulmo’min | Abdulfattoh | Najmiddin | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Amir Abdulahad | Akram | Siddiq | Mansur | Nosir | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Amir Olimxon | Qosimxon | Nikolay Seretelli | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Galereya
[tahrir | manbasini tahrirlash]-
amir Nasrulla
(1827—1860) -
amir Muzaffar
(1860—1885) -
amir Abdulaxad
(1885—1910) -
amir Said Olimxon
(1910—1920)
.jpg)
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Mirza Abd-al-Azim Sami, Tarix-i salatin-i mangitiya, Moskva., 1962
- Traktat Axmada Danisha, Istoriya Mangitskoy dinastii, per. i predisl. I. A. Nadjafovoy, Dushanbe, 1967
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Bartold V. Sochineniya. T. 5. M., 1968, S. 556.
- ↑ Aristov N. A. Trudi po istorii i etnicheskomu sostavu tyurkskix plemen. — Bishkek: Ilim, 2003. — S. 203—214.
- ↑ „Мангыт • Большая российская энциклопедия — электронная версия“. bigenc.ru. 2023-yil 23-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-sentyabr.
- ↑ Грум-Гржимайло Г. Е.. Западная Монголия и Урянхайский край. Directmedia, 2013-03-13 — 531—533-bet. ISBN 9785446048205.
- ↑ Bartold V. Sochineniya. T. 5. M., 1968, S. 556.
- ↑ Aristov N. A. Trudi po istorii i etnicheskomu sostavu tyurkskix plemen. — Bishkek: Ilim, 2003. — S. 203—214.
- ↑ Trepavlov V. V. Yedigey vo glave Zolotoy Ordi: opit Chagatayskoy emigratsii // Drevnyaya Rus. Voprosi medievistiki. — № 1 (75), 2019. — S. 119—122.
- ↑ Istoriya Kazaxstana v persidskix istochnikax. — T. 2. — Almati: Dayk-press, 2005. — S. 282.
- ↑ Alexander Burnes. Travels into Bokhara being the account of a journey from India to Cabool, Tartary and Persia. — Vol. II. — New Delhi, Madras, Asian educational services, 1992. — P. 358.
- ↑ Andoza:ВТ-ЭСБЕ
- ↑ Mangiti[sayt ishlamaydi]Andoza:Недоступная ссылка
- ↑ Ishaev A. Mangitskiy dialekt uzbekskogo yazika (Wayback Machine saytida 2012-01-17 sanasida arxivlangan). — Andoza:Таш., 1962.
 | Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |
 | Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib, Vikipediyaga yordam berishingiz mumkin. Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak. |