Muhammad Hakimbiy otaliq
| Muhammad Hakimbiy | |
|---|---|
oʻzbekcha: Muhammad Hakim | |
 | |
|
Mansab davri 1721 – 1743 | |
| Monarx | Abulfayzxon |
| Oʻtmishdoshi | Farhodbiy |
| Vorisi | Muhammad Rahimxon |
| Shaxsiy maʼlumotlari | |
| Tavalludi | Buxoro xonligi |
| Vafoti | Buxoro xonligi |
| Otasi | Xudoyorbiy |
Muhammad Hakimbiy (oʻzbekcha: Muhammad Hakimbiy; 1676, Buxoro xonligi — 1743, Buxoro xonligi) — davlat va harbiy arbobi, diplomat, Mang‘itlar sulolasi asoschisi, devonbegi[1] , moliya vaziri (1712-1721), otaliq. Abulfayzxon davrida amalda hokimiyatni boshqargan. Qatagʻon va kenagas (xususan, shahrisabzlik Ibrohim kenagas) qavmlariga qarshi markaziy hokimiyatni mustahkamlash uchun kurash olib borgan. Saroyda devonbegi lavozimini egallaydi. Muhammad Hakimbiy barcha shahzodalarning otaliqlari boshligʻi deb topilgan. Qarshida xokimlik qilgan davrida Eron hukmdori Nodirshohning oʻgʻli Rizoquli boshchiligidagi qoʻshinlarni to‘xtatib qolgan. Nodirshohning Buxoroga hujumi paytida u bilan muzokaralar olib borib, aholini Eron qoʻshinlariga qarshilik koʻrsatmaslikka chaqirgan. Bu xizmatlari uchun uni Nodirshoh Buxoroning to‘la vakolatli hokimi, yaʼni Abulfayzxon saroyining qoʻshbegisi — bosh vaziri qilib tayinlagan. Muhammad Hakimbiyning ukasi Doniyolbiy (Buxoro amiri Shohmurodning otasi) Karmana hokimi, oʻgʻli Muhammad Rahimxon esa Nodirshohning yaqin kishilaridan biri boʻlib qolgan. U mangʻitlar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi uchun yetarli shart-sharoit yaratib bergan. Markaziy hokimiyatga boʻysunishni xoxlamagan amirlar va turli qavmlarning yetakchilariga qarshi murosasiz kurashgan.
Kelib chiqishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Muhammad Hakimbiy oʻzbek zodagonlaridan bo‘lgan Xudoyorbiy mangʻit oilasida tugʻilgan.
Siyosiy faoliyati[tahrir | manbasini tahrirlash]
Buxoro xonligida oʻzbek qabilalarining siyosiy taʼsiri uchun kurash[tahrir | manbasini tahrirlash]
Buxoro xonligida oʻzbek mangʻit zodagonlari vakillarining siyosiy taʼsiri kuchayishining boshlanishi XVII asr boshlariga toʻgʻri keladi. XVIII asrning 20-yillarigacha mangʻitlar oʻzbeklarning yana bir qudratli qabilasi — kenagaslar bilan hokimiyat uchun kurash olib borgan. Bu kurash mang‘itlar sulolasi taxtni egallaganidan keyin ham davom etdi. Shahrisabz vohasi XVIII asrdan boshlab kenagalarning isyon markaziga aylangan.
Mangʻitlar hokimiyatining haqiqiy oʻsishi 1712-yilda Muhammad Hakimbiyning otasi Xudoyorbiyning otaliq lavozimiga tayinlanganidan keyin sodir boʻldi. Muhammad Hakimbiy Abulfayzxon saroyida devonbegi lavozimini egalladi. 1715—16—yillarda Keneges urugʻidan Ibrohimbiy tashabbusi bilan Xudoyorbiy oʻz lavozimidan chetlashtiriladi. 1719—20-yillarda Ibrohimbiy buxorodan qochib ketganidan soʻng Balxda boʻlgan Xudoyorbiyning hokimiyat tepasiga qaytishiga ruxsat berildi va unga Qarshi bekligi topshirildi.
Abulfayzxon davrida Buxoro xonligida markaziy hokimiyati ahamiyatini yo‘qotdi. Samarqand, Farg'ona, Toshkent, Balx, Badaxshon hokimlari oʻz viloyatlarining mustaqil hukmdorlarga aylandilar. Mamlakat hukumati deyarli toʻliq otaliq Muhammad Hakimbiy qoʻliga oʻtdi. Keyinchalik zodagonlar uning qudratidan norozi boʻlganligi sababli otaliq Qarshiga koʻchirildi.
Oʻzbek zodagonlarining Buxoro xonligidagi otaliqlar hukmronligidan umumiy noroziligi[tahrir | manbasini tahrirlash]
1721—yilda Abulfayzxon tomonidan poytaxt otalig‘i darajasiga koʻtarilgan Muhammad Hakimbiy barcha otaliqlarning boshligʻiga aylandi. Abulfayzxonning oʻzi haqiqiy kuchga ega emas edi. Muhammad Hakimbiy hukmronligi oʻzbek zodagonlarining umumiy noroziligiga sabab boʻldi.
Shahrisabz hukmdori, kenagas qabilasining amiri Ibrohimbiy hokimiyatni Muhammad Hakimbiy qoʻlidan tortib olmoqchi boʻlib, 1722-yilda Samarqandda Xiva shahzodasi Rajabni xoni deb eʼlon qildi. Ibrohimbiyning oʻzi unga „amirlar ustidan amir“ (amir-ul-umara) boʻldi.
Koʻplab beklar qoʻllab quvvatlagan Rajabxon katta qoʻshin bilan Samarqanddan chiqib, Buxoroga yurish qildi. Biroq u Buxoroni egallay olmadi, bosib olingan hududlardan ko‘chmanchilarga boy o‘lja vaʼda qilib, qozoqlardan yordam so‘rab murojaat qildi. O‘sha paytda qozoqlar og‘ir kunlarni boshidan kechirayotgan edi. Jung‘or xoni kuchli qo‘shin boshchiligida 1723-yil bahorida Qozoq xonligiga bostirib kirdi. Bu ahvolda qozoqlar Movrounnahrning boy hududlariga yurish taklifiga rozi bo‘ldilar. Yetti yil davomida qozoqlar va qoraqalpoqlarning ko‘chmanchi qabilalari Zarafshon vodiysi dehqonlarining ekinlarini hech qanday qarshiliksiz yo‘q qildi. Ochlik boshlandi: odamlar oʻtlarni, mushuklarni yeb ketishdi, bolalarini sotishdi, koʻpchilik shahardan qochib ketishdi. Buxoroda faqat ikkita odam yashaydigan guzar qolgan. 1730-yilda qozoqlar hududni tark etishdi.
Abulfayzxon hokimiyatni oʻz qoʻlida toʻplashga urinib, Muhammad Hakimni Buxorodan haydab chiqardi. Biroq, u bu mustaqillikka erisha olmadi. Viloyatlar va alohida tumanlar hukmdorlari ular ustidan nazorat yoʻqligini bilib, oʻzlarini mustaqil tutdilar.
XVIII asrning ikkinchi choragida Buxoro xonligi og‘ir davrni boshidan kechirdi. Mamlakat cheksiz feodal va fuqarolar nizolari tufayli parchalanib ketdi. Xalq ommasi soliq bosimining keskin kuchayishi va hukmron tabaqalarning o‘zboshimchaligidan o‘ta noroziligini bildirib, bir necha bor qo‘zg‘olonlarni ko‘tardi.
Buxoro xonligida otaliq tomonidan hokimiyat o‘rnatilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Abulfayzxon davrida Buxorodagi ichki muammolar eng yuqori chegarasiga yetdi. Xonlik hududi sezilarli darajada qisqardi. Fargʻona vodiysi undan uzoqlashdi, bu yerda mustaqil Qoʻqon xonligi tashkil topdi. Ijtimoiy qarama-qarshiliklarning kuchayishi natijasida iqtisodiy tanazzul chuqurlashdi, xalqning ahvoli keskin yomonlashdi.
1740-yilda Nodirshoh Movraounnahrga qoʻshin boshlab keldi. U Balxga kirib, Chorjo‘yga yaqinlashdi va Amudaryoning oʻng qirgʻogʻiga oʻtdi. 1740-yilda Eron hukmdori Nodirshoh Afshorning Movraunnahrga yurishi chog‘ida Muhammad Hakimbiy u bilan tinchlik muzokaralari olib boradi va shu tariqa mamlakatni urushdan qutqaradi va o‘z hokimiyatini mustahkamlaydi.
Ichki qarama-qarshiliklar va Nodirshohning istilosi ashtarxoniylar sulolasining qulashiga olib keldi. Buxoroda haqiqiy hokimiyat mangʻit qabilasidan boʻlgan qudratli Hakimbiy otaliq qoʻliga o‘tdi.
Oila[tahrir | manbasini tahrirlash]
Muhammad Hakimbiyning besh o‘g‘li bor edi: Muhammad Badalbiy, Qurbon Miroxur (1733-yilda vafot etgan), Muhammad Rahimbiy, Yov Qochdibiy, Barotbiy. Uchinchi oʻgʻli Muhammad Rahimbiy mangʻitlar sulolasiga (1756-1920) asos solgan[2][3] .
O‘limi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Muhammad Hakimbiy 1743-yilda vafot etgan. Jasadi Buxoro shahri Mozor darvozasi tashqarisida joylashgan Imom Abubakri Tarxon qabristonidagi maxsus qabr-dahmaga dafn etilgan.
Adabiyot[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Abduraxman -i Tali, Istoriya Abulfeyz-xana, T., 1959; Oʻzbekiston tarixi: davlat va jamiyati taraqqiyoti, 1qism, T., 2000.[4]
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ „«История Абулфейз-хана». Ташкент. Изд. АН УзССР. 1959“. 2016-yil 23-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 27-aprel.
- ↑ Istoriya Kazaxstana v persidskix istochnikax. T.2. Almati: Dayk-press, 2005, s.282.
- ↑ Alexander Burnes, Travels into Bokhara being the account of a journey from India to Cabool, Tartary and Persia. Volume II. New Delhi, Madras, Asian educational services, 1992,p.358
- ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
 | Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |
 | Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak. |