Kontent qismiga oʻtish

Kaligula

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Kaligula

Kaligula hukmronligi davrida ishlangan marmar byusti. Hozirda Metropoliten sanʼat muzeyida saqlanmoqda.
Rim imperatori
Saltanat 37-yil 16-mart — 41-yil 24-yanvar
Oʻtmishdoshi Tiberiy
Davomchisi Klavdiy
Tugʻilishi Gaius Julius Caesar[1]
milodiy 12-yil 31-avgust
Antium, Rim Italiyasi
Vafoti 24-yanvar 41-yil(41-01-24)
(28 yoshda)
Palatin, Rim
Dafn etilgan joy Avgustlar mavzoleyi
Turmush oʻrtogʻi
Sulola Yuliy-Klavdiy
Otasi Germanicus
Onasi Katta Agrippina

Gay Yuliy Sezar Avgustus Germanikus (12-yil 31-avgust — 41-yil 24-yanvar) — Kaligula nomi bilan tanilgan uchinchi Rim imperatori. 37-yildan 41-yil oʻldirilishiga qadar hukmronlik qilgan. U Rim generali Germanik va Avgustning nabirasi katta Agrippinaning oʻgʻli edi. Kaligula Rim imperiyasining hukmron oilasida tugʻilgan. Mazkur oila shartli ravishda Yuliy-Klavdiy sulolasi deb ataladi.

U Gay Yuliy Sezar sharafiga nomlangan boʻlsa-da, Germaniyadagi yurish paytida otasining askarlaridan „Kaligula“ („kichik kaliga“, harbiy etikning bir turi) laqabini oldi. Germanicus 19-yilda Antioxiyada vafot etganidan soʻng Agrippina olti farzandi bilan Rimga qaytib keldi. U yerda Tiberiy bilan orasida jiddiy mojaro kelib chiqdi. Nihoyat, mojaro Agrippina oilasining yoʻq qilinishiga olib keldi. Kaligula oilaning tirik qolgan yagona erkak aʼzosi edi. 26-yilda Tiberiy jamoatchilik orasidan Kapri oroliga ketdi. Kaligula 31-yilda orolda unga qoʻshildi. 37-yilda imperator oʻlimi rasman eʼlon qilingach, Kaligula imperator boʻldi. Kaligula hukmronligi davri haqida bir nechta manbalar saqlanib qolgan. Manbalarda u hukmronligining dastlabki olti oyida olijanob va moʻtadil imperator sifatida tasvirlangan. Hukmronligining olti oyidan soʻng manbalarda uning shafqatsizligi, sadizmi, isrofgarchiligi va jinsiy buzuqligiga eʼtibor qaratilib, aqldan ozgan zolim tiran sifatida tasvirlangan.

Ushbu manbalarning ishonchliligi shubhali boʻlsa-da, Kaligula oʻzining qisqa hukmronligi davrida imperatorning cheklanmagan shaxsiy qudratini oshirishga harakat qilgan. Bu yoʻlda prinsipat ichidagi kompensatsiya kuchlari bilan ziddiyatga ham borib qolgan. U katta eʼtiborini uchun ulkan qurilish loyihalari va hashamatli turar-joylarga qaratdi. Rimda ikkita suv oʻtkazgich: Aqua Klavdiya va Anio Novus qurilishini boshladi. Uning hukmronligi davrida imperiya yarim mustamlaka Mavritaniyani viloyat sifatida qoʻshib oldi. 41-yil boshlarida Kaligula pretoriya gvardiyasi zobitlari, senatorlar va saroy ayonlarining fitnasi natijasida oʻldirildi. Biroq fitnachilarning imkoniyatdan foydalanib, Rim respublikasini tiklashga urinishi barbod boʻldi. Kaligula oʻldirilgan kuni pretorlar Kaligulaning amakisi Klavdiyni imperator deb eʼlon qilishdi. Kaligulaning oʻlimi Yuliy Sezar sulolasining erkak naslida rasmiy tugashini belgilab berdi. Ammo Yuliy-Klavdiy sulolasi uning jiyani Neron vafotigacha hukmronlik qilishda davom etdi.

Yoshligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Yuliy-Klavdiy shajarasi
Chapda: Kaligulaning onasi Agrippinaning marmar portret
Oʻngda: Kaligulaning otasi Germanicusning marmar portreti

Gay Yuliy Sezar milodiy 12-yilning 31-avgustida Antiumda tug‘ilgan[2]. U Mark Antoniyning nevarasi Germanicus va uning ikkinchi amakivachchasi, Agrippa Mark Vipsaniy va katta Julianing qizi Katta Agrippinaning uchinchi farzandi edi[2]. Shuningdek, u Germanicusning ukasi va boʻlajak imperator Klavdiyning jiyani edi[3]. Gayning ikkita akasi Neron va Drusus[2] va uchta opasi: Agrippina Kichik, Yuliya Drusilla va Yuliya Livillalar bor edi[2][4]. Ikki uch yoshlarida Gay otasi Germanicus bilan Germaniya shimolidagi yurishlarda qatnashdi[5]. U miniatyurada askar kiyimida, jumladan, harbiy etiklar (kaligae) va zirh kiygan holda tasvirlangan[5]. Askarlar unga Kaligula („kichik [askar] etik“) degan laqab qoʻyishdi[6]. Manbalarga koʻra, Gay ushbu laqabni yoqtirmagan[7].

Germanicus milodiy 19-yilda Suriya viloyatining Antioxiya shahrida 33 yoshida vafot etdi. Suetoniusning taʼkidlashicha, Germanicusni Tiberiyning agenti zaharlagan. Tiberiy Germanicusni siyosiy raqib sifatida koʻrgan[8]. Otasining oʻlimidan soʻng Kaligula Tiberiy bilan munosabatlari yomonlashishiga qadar onasi Agripinna bilan birga yashadi[9]. Tiberiy Agrippinaning boʻlajak eri oʻziga raqib boʻlishidan qoʻrqib, Agrippinaga boshqa turmush qurishga ruxsat bermadi[10]. Agrippina va Kaligulaning ukasi Neron 29-yilda vatanga xiyonatda ayblanib, surgun qilingan[11][12]. Oʻsmir Kaligula oʻzining katta buvisi (Tiberiyning onasi) Livia qaramogʻiga yuborildi[9]. Liviyaning oʻlimidan keyin u buvisi Antonia Minor qaramogʻiga yuborildi[9]. 30-yilda Kaligulaning ukasi Drusus xiyonatda ayblanib qamoqqa tashlangan, yana bir ukasi Neron esa surgunda ochlik tufayli yoki oʻz joniga qasd qilish tufayli vafot etgan[12][13]. Suetoniusning yozishicha, onasi va akalari surgun qilingandan soʻng Kaligula va uning opa-singillari harbiylarning qatʼiy nazorati ostidagi Tiberiy asirlariga aylanishgan edilar[14]. 31-yilda Kaligula Kaprida Tiberiyning shaxsiy qaramogʻiga topshirildi va u yerda olti yil yashadi[9]. Koʻpchilikni hayratda qoldirgan holda Tiberiy Kaligulani saqlab qoldi[15]. Rim tarixchilari Kaligulani xavf-xatarni yaxshi anglagan va Tiberiyga nisbatan noroziligini yashirgan ajoyib tabiiy aktyor sifatida tasvirlashgan[9][16]. Bir tarixchi Kaligula haqida shunday degan: „Hech qachon undan yaxshi xizmatkor yoki undan yomon xoʻjayin boʻlmagan!“[9][16].

Kaligula onasi va ukasi uchun qasos olish maqsadida Tiberiyni xanjar bilan oʻldirishni rejalashtirgani daʼvo qilinadi. Ammo qurolni Tiberiyning yotoqxonasiga olib kelib, u imperatorni oʻldirmagan, balki xanjarni yerga tashlagan. Taxminlarga koʻra, Tiberiy suiqasd rejalari haqida bilgan. Lekin hech qachon bunga chora koʻrishga jur’at eta olmagan[17]. Suetoniusning taʼkidlashicha, Kaligula shu vaqtlardayoq shafqatsiz va yovuz boʻlgan. Tiberiy Kaligulani Kapriga olib kelganida, uning maqsadi Kaligulaning yashashiga imkon berish edi. Biroq u oʻzi va barcha odamlarni halokatga uchratganini, Rim xalqi va dunyo uchun phaethon ilonni tarbiyalayotganini bilmas edi."[18]. 33-yilda Tiberiy Kaligulaga faxriy quaestorlik unvonini berdi. U imperator boʻlgunga qadar bu lavozimni saqlab qoldi[19]. Bu orada Kaligulaning onasi ham, ukasi Drusus ham qamoqda vafot etishdi[20][21]. Kaligula 33-yilda Junia Klaudilla bilan turmush qurgan. Ammo u keyingi yili tugʻish paytida vafot etgan[17]. Kaligula vaqtini muhim ittifoqchi boʻlgan Pretoriya prefekti Naevius Sutorius Makro bilan doʻstlashishga sarfladi[17]. Makro Tiberiyga Kaligula haqida yaxshi gapirib, imperatorning Kaligulaga nisbatan shubhalarini bostirishga harakat qildi[22]. 35-yilda Kaligula Tiberius Gemellus bilan birga Tiberiyning mulkiga qoʻsh merosxoʻr etib tayinlandi[23].

Imperatorlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ilk hukmronlik yillari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kaligula onasi va akasining xoklarini ota-bobolari qabriga qoʻymoqda. Muallif: Eustache Le Sueur, 1647

Tiberiy milodiy 37-yil 16-martda vafot etgach, uning mulki hamda prinsipat unvonlari Kaligula va Tiberiyning nabirasi Gemellusga qoldirildi. Ular birgalikda merosxoʻr boʻlishlari kerak edi. Bu vaqtda Tiberiy 77 yoshda va oʻlim toʻshagida boʻlsa ham, baʼzi qadimgi tarixchilar uni oʻldirilgan deb taxmin qilishadi[17][24]. Tatsitning yozishicha, Makro Kaligulaning hukmron boʻlishini tezlashtirish maqsadida Tiberiyni yostiq bilan oʻldirgan va bu Rim xalqini xursand qilgan[24]. Suetonius esa qotillikni Kaligula amalga oshirgan boʻlishi mumkin, deb yozadi[17]. Ushbu maʼlumotlar boshqa qadimgi tarixchilar tomonidan qayd etilmagan. Tiberiy hukmronligi davrida yashagan oqsoqol Seneka va Filon, shuningdek, Iosif Tiberiy tabiiy oʻlim natijasida oʻlganini qayd etgan[25]. Makro tomonidan qoʻllab-quvvatlangan Kaligula Tiberiyning Gemellusga nisbatan vasiyatini Gemellus aqldan ozganligi sababli bekor qildi. Ammo u Tiberiyning istaklarini amalga oshirdi[26]. 18-martda Senat Kaligulani imperator deb eʼlon qildi[27]. U prinsipat vakolatlarini qabul qildi. 28-mart kuni Rimda boshqa taxalluslar qatori uni „bizning chaqalogʻimiz“ va „yulduzimiz“ deb olqishlagan olomon qarshisiga chiqdi[27][28].

Kaligula „butun dunyoda, quyosh chiqishidan to botishigacha“ hammani hayratda qoldirgan birinchi imperator sifatida tasvirlangan[29]. Kaligula koʻpchilikka mashhur Germanikning sevimli oʻgʻli boʻlgani[28] va Tiberiy boʻlmagani uchun ham sevilgan[30]. Suetoniusning soʻzlariga koʻra, yangi hukmronlik boshlanishini nishonlash uchun uch oylik ommaviy xursandchilik vaqtida 160 000 dan ortiq hayvonlar qurbon qilingan[31][32]. Filon Kaligula hukmronligining dastlabki yetti oyini butunlay baxtli davr deb taʼriflagan[33]. Kaligulaning dastlabki harakatlarining koʻplari siyosiy xarakterga ega boʻlsa-da, ruhiy jihatdan saxiy edi[26]. Qoʻllab-quvvatlashlari uchun harbiylarga, jumladan, pretoriya gvardiyasiga, shahar qoʻshinlariga va Italiyadan tashqaridagi armiyaga bonuslar berdi[26]. Tiberiyning xiyonatlar haqidagi hujjatlarini yoʻq qildi. Vatanga xiyonat boʻyicha sud jarayonlari oʻtmishda qolganini eʼlon qildi. Surgunga yuborilganlarni oqladi[34]. Imperator soliq tizimidan zarar koʻrganlarga yordam berdi. Baʼzi jinsiy deviantlarni quvib chiqardi. Omma uchun dabdabali tomoshalar, shu jumladan gladiator oʻyinlarini joriy etdi[35][36]. Kaligula onasi va akalarining suyaklarini yigʻdirib, olib keldi va qoldiqlarni Avgustlar xilxonasiga qoʻydi[37].

37-yil oktyabrda Kaligula ogʻir kasal boʻlib qoldi yoki ehtimol zaharlandi. Tez orada kasallikdan tuzalib ketdi, lekin koʻpchilik kasallik yosh imperatorni shaytonga aylantirganiga ishonishdi. Tuzalgach oʻziga yaqin boʻlgan yoki jiddiy tahdid deb bilgan kishilarni oʻldirishni yoki surgun qilishni boshladi. Ehtimol, Kaligulaning kasalligi oʻlimini va boshqalarning oʻrniga koʻtarilish istagini namoyon qilgan boʻlishi mumkin[38]. U amakivachchasi va asrab olingan oʻgʻli Tiberiy Gemellusni qatl qildi. Bu ishi Kaligula va Gemellusning buvisi Antonia Minorni gʻazablantirdi. Suetonius maʼlumotlarida Kaligula ayolni zaharlaganiga ishora qilsa-da, Antonia oʻz joniga qasd qilgani aytiladi. Kaligula oʻz qaynotasi Mark Junius Silanus va qaynogʻasi Mark Lepidusni ham qatl qilgan. Kaligula amakisi Klavdiyni faqatgina ermak sifatida saqlashni xohlagani uchun tirik qoldirildi. Sevimli singlisi Julia Drusilla 38-yilda isitmadan vafot etdi. Qolgan ikki singlisi Livilla va Kichik Agrippina surgun qilindi. U Agrippaning nabirasi boʻlishdan nafratlangan. Onasi Avgust va qizi Katta Yuliya oʻrtasidagi ishqiy munosabatlar natijasida homilador boʻlgan degan yolgʻonni takrorlab, Avgustga tuhmat qilgan[39].

Ijtimoiy islohot va iqtisodiy inqiroz

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Milodiy 38-yilda Kaligula tomonidan soliqning bekor qilinishini nishonlash maqsadida chiqarilgan kvadrantlar.[40] Tanganing old tomonida xalqning soliq yukidan ozod boʻlishini anglatuvchi Pileusning surati bor. Sarlavha: C. CAESAR DIVI AVG. PRON[EPOS] (nabirasi) AVG. / PON. M., TR. P. III, P. P., COS. DES. RCC. (ehtimol, Res Civium Conservatae, yaʼni fuqarolarning manfaatlari saqlanib qolgan)

38-yilda Kaligula oʻz eʼtiborini siyosiy va davlat islohotlariga qaratdi. Tiberiy hukmronligi davrida ommaga eʼlon qilinmagan davlat mablagʻlari hisoblarini nashr etdi. Yongʻinlarda mol-mulkini yoʻqotganlarga yordam berdi, baʼzi soliqlarni bekor qildi va gimnastika tadbirlarida jamoatchilikka mukofotlar berdi. Otliq va senatorlik ordenlariga yangi aʼzolar uchun ruxsat berdi[41]. Kaligulaning eng muhim islohoti saylov amaliyotini tiklagani boʻldi[42]. Kassius Dioning soʻzlariga koʻra, bu xatti-harakat „olomonni quvontirsa-da, aqlli odamlarni ranjitdi. Agar idoralar yana koʻpchilik qoʻliga oʻtsa… koʻp falokatlarga olib kelishi haqida oʻylay boshlashdi“[43]. Oʻsha yili Kaligula odamlarni sudsiz qatl qilgani va Pretoriya prefekti Makroni oʻz joniga qasd qilishga majburlagani uchun tanqid qilindi. Makro katta ehtimol bilan Kaligula isitmadan oʻlishi mumkin boʻlgan holda Gemellus bilan ittifoq tuzishga urinishi tufayli imperator eʼtiboridan chetda qolgan edi[44].

Kassius Dioning soʻzlariga koʻra, 39-yilda moliyaviy inqiroz yuzaga kelgan[44]. Suetonius bu inqirozning boshlanishini 38 yil degan[45]. Kaligulaning qoʻllab-quvvatlash, saxiylik va isrofgarchilik uchun qilgan xarajatlari mamlakat xazinasini tugatdi. Qadimgi tarixchilarning taʼkidlashicha, Kaligula odamlardan mulklarini tortib olish uchun yolgʻon ayblovlar qoʻyish, jarimaga tortish va hatto oʻldirishni boshlagan[46]. Tarixchilar Kaligulaning yana bir qator umidsiz choralarini ham tasvirlashgan. Pul toʻplash uchun Kaligula xalqdan davlatga qarz berishni soʻradi[47]. Huquqiy daʼvolar, to‘ylar va fohishalikdan ham soliq undirgan[48]. Kaligula shoularda gladiatorlarning hayotini kim oshdi savdosiga qoʻyishni ham boshlagan[46][49]. Tiberiyga boyliklarni qoldirish haqidagi vasiyatnomalar Kaligulagaga qoldirish uchun qayta talqin qilindi[50]. Talonchilik yo‘li bilan mulkka ega bo‘lgan yuzboshilar o‘ljalarni davlatga topshirishga majbur bo‘ldilar[50]. Magistral yo‘llarning amaldagi va sobiq komissarlari malakasizlik va o‘zlashtirishda ayblanib, pullarni qaytarishga majburlangan[50].

Suetoniusning yozishicha, Kaligula hukmronligining birinchi yilida Tiberiy toʻplagan 2,7 milliard sestersiy mablagʻni isrof qilgan[45]. Jiyani Neron Gay Tiberiy qoldirib ketgan ulkan boylikni qisqa vaqt ichida sarflab yuborganiga ham havas qildi, ham qoyil qoldi[51]. Biroq, baʼzi tarixchilar Suetonius va Dio keltirgan sestersiylar miqdorining koʻpligiga shubha bilan qarashgan. Uilkinsonning soʻzlariga koʻra, Kaligula oʻz hukmronligi tanga zarb qilish uchun qimmatbaho metallardan foydalanganligi xazina hech qachon bankrot boʻlmaganidan dalolat beradi[52]. Biroq, u „imperatorning shaxsiy boyligi va davlat boshligʻi sifatidagi daromadi oʻrtasidagi boʻlinish“ kamayganligi sababli, „tortiq qilingan boylik“ faqat xazina hisobidan boʻlganini aniqlash qiyinligini taʼkidlagan[52]. Bundan tashqari, Alston Kaligulaning vorisi Klavdiy 41-yilda imperatorlik gvardiyasining har bir aʼzosiga 15000 sestersiy hadya qililigi haqida maʼlumot bergan[24]. Bu esa Rim xazinasi toʻlovga qodir ekanligini koʻrsatadi[53]. Juda qisqa muddatli ocharchilik yuz berdi. Ehtimol bunga moliyaviy inqiroz sabab boʻlgan, ammo Suetoniusning taʼkidlashicha, bu holat Kaligulaning jamoat mulklarini tortib olishi natijasida yuzaga kelgan[46]. Senekaning soʻzlariga koʻra, Kaligula donni qayiqda emas ponton koʻprigi orqali tashishni joriy etgani sababli don importi toʻxtatilgan[54].

Qurilish va senatorlik nizosi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Kaligulaning ulkan kemasi
Vatikan obeliski birinchi marta Misrdan Rimga Kaligula tomonidan olib kelingan. Bu Kaligula qurgan katta poyga yoʻlining markaziy qismi edi

Moliyaviy qiyinchiliklarga qaramay, Kaligula hukmronligi davrida bir qator qurilish loyihalarini boshladi. Ularning baʼzilari jamoat manfaati uchun, boshqalari esa oʻzi uchun edi. Iosif Kaligulaning Rhegium va Sitsiliya portlarini yaxshilashi, Misrdan don importini oshirishga imkon berganini eng katta hissasi sifatida tasvirlagan[55]. Bu yaxshilanishlar ocharchilikka qarshi tadbirlar boʻlishi mumkin[56]. Kaligula Avgust ibodatxonasi, Pompey teatri va Saepta yonida amfiteatr qurdi[57]. Kaligula imperator saroyini ham kengaytirdi[58]. Keyinchalik Aqua Claudia va Anio Novus suv oʻtkazgichlari qurilishini boshladi. Pliniy Elder ularni muhandislik moʻjizasi deb hisoblagan[59]. Keyin Kaligula Gay va Neron sirki deb nomlanuvchi katta avtodrom qurdi. Uning oʻrtasiga dengiz orqali olib kelingan Misr obeliski (hozirda Vatikan obeliski deb nomalanadi) joylashtirilgan edi[60].

Kaligula Sirakuzada shahar devorlari va xudolar ibodatxonalarini taʼmirladi[57]. Yangi yoʻllar qurdi va yoʻllarni yaxshi holatda ushlab turish uchun taʼmirladi[61]. Kaligula Samosdagi Polikrat saroyini qayta qurishni, Efesdagi Didimiy Apollon ibodatxonasi qurilishini tugatishni va Alp togʻlarida shahar qurishni rejalashtirgan edi[57]. Shuningdek, Yunonistondagi Korinf boʻyni orqali kanal qazishni rejalashtirgan va ish jarayonini tekshirish uchun bosh yuzboshini yuborgan[57]. 39-yilda Kaligula Baiae portidan qoʻshni Puteoli portiga qadar ikki mildan koʻproq masofaga choʻzilgan kemalardan ponton sifatida foydalangan holda vaqtincha suzuvchi koʻprik qurishni buyurib, ajoyib stunni amalga oshirdi[62][63]. Aytishlaricha, koʻprik Fors qiroli Kserksning Gellespontni kesib oʻtgan ponton koʻprigi bilan raqobatlashishi mumkin edi[63]. Suzishni bilmaydigan Kaligula[64] koʻprikdan Makedoniyalik Iskandarning koʻkrak nishonini taqqan oʻzining sevimli oti Incitatusga minib oʻtdi[63]. Tiberiyning maʼlumotiga koʻra, Kaligulaning bu harakati folbin Mendeslik Trasillning Kaligulaning „Bayae koʻrfazi boʻylab ot minib oʻtishi kabi imperator boʻlish imkoniyati yoʻq“ degan bashoratiga zid edi[63].

Kaligula oʻzi uchun ikkita katta kema yasatgan (ular 1930-yilda Nemi koʻli tubidan topilgan). Kemalar qadimgi dunyoning eng katta kemalaridan edi. Kichikroq kema maʼbuda Dianaga bagʻishlab yaratilgan. Kattaroq kema mohiyatan marmar pollar va vodoprovod tizimi bilan jihozlangan suzuvchi saroy edi[65]. Kemalar 1944-yilda Ikkinchi jahon urushi davridagi hujumdan keyin yonib ketgan. Ularning korpuslaridan deyarli hech narsa qolmagan, ammo koʻplab arxeologik xazinalar Nemi koʻlidagi muzeyda va Rimdagi Nazionale Romano muzeyida (Palazzo Massimo) saqlanib qolgan[66]. 39-yilda Kaligula va Rim Senati oʻrtasidagi munosabatlar yomonlashdi[67]. Kelishmovchilik mavzusi nomaʼlum. Biroq, bir qator omillar janjalni kuchaytirgan. Senat 26-yilda Tiberiyning Kapriga ketishi va Kaligulaning hokimiyatga kelishiga qadar davrda imperatorsiz hukmronlik qilishga odatlangan edi[68]. Bundan tashqari, Tiberiyning vatanga xiyonat boʻyicha sudlari Asinius Gallus kabi bir qator Julianparast senatorlarni yoʻq qildi[68]. Kaligula Tiberiyning vatanga xiyonat boʻyicha sud ishlari yozuvlarini koʻrib chiqib, sud jarayonlaridagi harakatlarga asoslangan holda koʻplab senatorlar ishonchli emas degan qarorga keldi[67]. Kaligula yangidan tergov va sud jarayonlari oʻtkazishni buyurdi[67]. Konsulni almashtirdi va bir nechta senatorlarni oʻlimga hukm qildi[69]. Suetoniusning xabar berishicha, boshqa senatorlar Kaligula bilan hisoblashishga majbur boʻlishgan[69]. Senatdagi mojarolardan koʻp oʻtmay, Kaligula bir qator qoʻshimcha fitnalarga duch keldi[70]. 39-yil oxirida qaynogʻasi ishtirokidagi fitna toʻxtatildi[70]. Koʻp oʻtmay, Germaniya gubernatori Gney Kornelius Lentulus Gaetulikus fitnaga aloqadorlikda ayblanib qatl etildi[70].

Gʻarbga ekspansiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Gay Kaligula hukmronligi davridagi Rim imperiyasi va qoʻshni davlatlar xaritasi (milodiy 37—41-yillar)
  Italiya va Rim viloyatlari
  Mustaqil mamlakatlar
  Qaram davlatlar (Rim qoʻgʻirchoqlari)
  Kaligula egallab olgan Mavtritaniya hududlari
  Sobiq Rim viloyatlari Frakiya va Kommagena. Kaligula davrida qoʻgʻirchoq davlatlarga aylantirilgan

40-yilda Kaligula Rim imperiyasi chegaralarini Mavritaniyalik Ptolemey tomonidan boshqariladigan Rimning qoʻgʻirchoq shohligi boʻlgan Mavritaniyaga qadar kengaytirdi[2]. Kaligula Ptolemeyni Rimga taklif qildi va toʻsatdan qatl qildi[71]. Mavritaniya Kaligula tomonidan qoʻshib olindi. Keyinchalik Malua daryosi bilan ajratilgan Mavritaniya Tingitana va Mavritaniya Caesariensis nomli ikki provinsiyaga boʻlingan[72]. Pliniyning taʼkidlashicha, boʻlinish Kaligulaning rejasi edi. Dioning taʼkidlashicha, 42-yilda boʻlgan qoʻzgʻolonni Gay Suetonius Paulinus va Gney Hosidius Geta bostirgan va boʻlinish shundan keyin sodir boʻlgan[73]. Bu chalkashlik Kaligula viloyatni boʻlishga qaror qilganligini anglatishi mumkin, ammo qoʻzgʻolon boʻlinishni bevosita amalga oshirgan omil boʻlgan[74]. Ikki viloyatning birinchi mashhur gubernatori Markus Fadius Celer Flavianus boʻlib, u 44-yilgacha ishlagan[74].

39-44-yillardagi Mavritiya voqealari tafsilotlari aniq emas. Kassius Dio Kaligulaning Mavritaniyani qoʻshib olishi toʻgʻrisida butun bob yozgan, ammo ushbu material yoʻqolib ketgan[75]. Aftidan, Kaligulaning harakati qatʼiy shaxsiy siyosiy motivga ega edi. Ushbu motiv esa amakivachchasi Ptolemeydan qoʻrquv va hasad boʻlishi mumkin. Shuning uchun ham chegaralarni kengaytirish keskin harbiy yoki iqtisodiy ehtiyojlardan kelib chiqmagan boʻlishi mumkin[76]. Biroq, Tacfarinas qoʻzgʻoloni Afrika Prokonsulariysining gʻarbiy tomoniga qanchalik taʼsir qilganligini va Mavritaniya qirollari provinsiyani himoya qila olmasligini koʻrsatdi. Shuning uchun Kaligulaning harakati kelajakdagi potentsial tahdidlarga oqilona javob boʻlishi mumkin edi[74].

Kaligula, shuningdek, chegaralarni Britaniyaga qadar kengaytirish uchun jiddiy harakat qildi[2]. Britanniyaga nisbatan shimoliy kampaniya amalga oshirilib, toʻxtatildi[75]. Ushbu yurish gʻalaba nishonasi sifatida gallar german qabilalari kabi kiyinitirilgani va „dengiz oʻljasi“ boʻlishi uchun Rim qoʻshinlariga chigʻanoqlar yigʻish buyurilganligi tufayli qadimgi tarixchilar tomonidan masxara qilinadi[77]. Bir nechta asosiy manbalar aniq nima sodir boʻlgani haqida tugal maʼlumot bermagan. Zamonaviy tarixchilar mazkur harakatlarni tushuntirishga harakat qilib, koʻplab nazariyalarni ilgari surishgan. La-Mansh boʻylab sayohat shunchaki mashgʻulot va skautlik missiyasi boʻlishi ham mumkin edi[78]. Oldilariga qoʻyilgan vazifa Britaniya rahbari Adminiusning taslim boʻlishini taʼminlash boʻlishi mumkin edi[79]. „Dengiz chigʻanoqlari“ yoki lotincha konchae, ayol jinsiy aʼzolari (ehtimol, qoʻshinlar fohishaxonalarga tashrif buyurishgan) yoki qayiqlar (ehtimol ular bir nechta kichik Britaniya qayiqlarini qoʻlga kiritgan) kabi boshqa oʻljalar haqidagi maʼlumotlar metafora boʻlishi mumkin[80]. Britaniyani zabt etishga keyinchalik Kaligulaning vorisi Klavdiy davrida erishildi.

Ilohiylik daʼvolari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kaligula va Roma Cameo Rim timsoli Kaligula va Roma sifatida tasvirlangan

Bir necha qoʻgʻirchoq qirollar Rimga Kaligulaga hurmat koʻrsatish uchun kelganlarida, ularning nasl-nasabi haqida surishtiradi va goʻyoki Gomerning quyidagi soʻzlarini aytgan[81]: „Mamlakatda bir xo‘jayin, bir podshoh bo‘lsin“[58]. 40-yilda Kaligula siyosiy roliga dinni kiritgan juda ziddiyatli siyosatni amalga oshira boshladi. Kaligula jamoatchilikka Gerkules, Merkuriy, Venera va Apollon kabi turli xudolar va yarim xudolar kabi kiyingan holda koʻrinish bera boshladi[82]. Xabar qilinishicha, siyosatchilar bilan uchrashganda oʻzini xudo deb atagan va jamoat hujjatlarida vaqti-vaqti bilan „Yupiter“ deb ham tilga olingan[83][84]. Osiyo provinsiyasidagi Miletda Kaligulaga sigʻinish uchun muqaddas joy ajratilgan, Rimda esa unga sigʻinish uchun ikkita ibodatxona qurilgan[84]. Forumdagi Kastor va Pollux ibodatxonasi toʻgʻridan-toʻgʻri Palatindagi imperator qarorgohi bilan bogʻlangan va Kaligulaga bagʻishlangan[84][85].

Kaligula vaqti-vaqti bilan jamoatchilik orasida paydo boʻlib, oʻzini xudo sifatida koʻrsatardi. Kaligula Rim boʻylab joylashgan turli xil xudolar haykallarining boshlarini oldirib tashladi va ularning oʻrniga oʻzinikini qoʻydi[86]. Aytishlaricha, oʻziga Neos Helios, yaʼni „Yangi Quyosh“ sifatida sajda qilishlarini xohlagan. Darhaqiqat, u Misr tangalarida quyosh xudosi sifatida tasvirlangan[87]. Kaligulaning diniy siyosati oʻzidan oldingi hukmdorlarnikidan uzoqlashdi. Kassius Dioning soʻzlariga koʻra, sharqda tirik imperatorlarga, Rimda esa oʻlik imperatorlarga ilohiy sifatida sigʻinish mumkin edi[88]. Vaqti-vaqti bilan Augusrtus ommani oʻz ruhiga sigʻinishga majburlagan. Biroq, Dioning taʼkidlashicha, mazkur harakat odatda imperatorlar xalq oldida chiqish qilishdan uyalganligi sababli qilingan[88]. Kaligula yanada oldinga qadam tashladi va Rimdagilarni, shu jumladan senatorlarni ham oʻziga tirik xudo sifatida sigʻinishlarini buyurdi[89].

Sharq siyosati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kaligula oʻz hukmronligi davrida sharqiy hududlarda bir nechta tartibsizliklar va fitnalarni bostirishi kerak boʻldi. 37-yilda Kaligula imperator boʻlganidan keyin Bataneyya va Traxonit hududlarining gubernatori boʻlgan yaxshi doʻsti Herod Agrippa bu ishlarda unga yordam berdi[90]. Sharqdagi keskinlikning sababi yunon madaniyati, Rim huquqi va imperiyadagi yahudiylarning huquqlari masalalarini oʻz ichiga olgan holda murakkab edi. Kaligula Misr prefekti Aulus Avilius Flakka ishonmadi. Flak Tiberiyga sodiq boʻlgan, Kaligulaning onasiga qarshi til biriktirgan va Misr separatistlari bilan aloqada boʻlgan[91]. 38-yilda Kaligula Agrippani Aleksandriyaga Flakni tekshirish uchun yubordi[92]. Filonning soʻzlariga koʻra, bu tashrif Agrippani yahudiylar hukmdori deb bilgan yunon aholisi tomonidan masxara qilingan[93]. Natijada shaharda tartibsizliklar boshlangan[94]. Kaligula bunga javoban Flakni lavozimidan olib tashladi va uni qatl qildi[95].

39-yilda Agrippa amakisi, Galileya va Pereya tetraxi Herod Antipasni Parfiya yordamida Rim hukmronligiga qarshi qoʻzgʻolon koʻtarishni rejalashtirganlikda aybladi. Hirod Antipas aybini tan oldi. Kaligula uni surgun qildi. Agrippa oʻz hududlari bilan taqdirlandi[96]. 40-yilda Iskandariyada yahudiylar va yunonlar oʻrtasida yana gʻalayonlar boshlandi[97]. Yahudiylar imperatorni hurmat qilmaslikda ayblangan[97]. Jamniya shahrida nizolar yuz berdi[98]. Yahudiylar loydan qurbongoh oʻrnatilishidan norozi boʻlib, uni vayron qilishdi[98]. Bunga javoban Kaligula Quddusdagi yahudiylar ibodatxonasida oʻz haykalini oʻrnatishni buyurdi[99]. Bu yahudiy monoteizmiga zid boʻlgan talab edi[100]. Shu nuqtai nazardan, Filo Kaligula „yahudiylarga juda shubha bilan qaragan, goʻyo ular oʻziga qarama-qarshi boʻlgan istaklarni qadrlaydigan yagona odamlardir“ deb yozgan[100].

Suriya gubernatori Publius Petronius agar berilgan buyruq bajarilsa, fuqarolar urushi boshlanib ketishidan qoʻrqib, uni amalga oshirishni deyarli bir yilga kechiktirdi[101]. Agrippa nihoyat Kaligulani buyruqni oʻzgartirishga koʻndirdi[97]. Biroq, Kaligula oʻz haykalini Quddus ibodatxonasida oʻrnatish boʻyicha ikkinchi marta buyruq berdi. Buning uchun Rimda zarhal misdan Kaligulaning ulkan oʻlchamdagi yana bir haykali yasalgan. Biroq, Iosifning soʻzlariga koʻra, haykalni olib ketayotgan kema yoʻldaligida, Petroniusga Kaligulaning oʻlimi haqidagi xabar yetib boradi. Shu bilan mazkur haykal oʻrnatilmay qolib ketdi[102].

Mojarolar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kaligula tasvirlangan Rim sestertiysi, Milodiy 38-yil. Orqa tomonda Kaligulaning uchta opasi — Agrippina, Drusilla va Julia Livilla koʻrsatilgan. Mish-mishlarga koʻra, Kaligula qarindosh-urugʻlari bilan aloqada boʻlgan. Sarlavha: C. CAESAR AVG. GERMANICUS PON. M. TR. POT / AGRIPPINA DRVSILLA IVLIA S. C.

Kaligulaning zamondoshlari Iskandariyalik Filo va Kichik Seneka Kaligulani oʻziga bino qoʻygan va jahldor, oʻta injiq, haddan tashqari koʻp pul sarflovchi va jinsiy aloqada mukkasidan ketib, aqldan ozgan imperator sifatida tasvirlashgan[103]. Kaligula boshqa erkaklarning xotinlari bilan boʻlib, maqtanganlikda[104], shunchaki o‘yin-kulgi uchun odam o‘ldirganlikda[105], qasddan pul isrof qilganlikda, ochlikni keltirib chiqarganlikda[54] va oʻziga sig‘inishlari uchun Quddus ibodatxonasida oʻz haykalini qo‘yishni istaganlikda ayblanadi[99]. Bir marta, oʻzi raislik qilayotgan oʻyinlarda, soqchilariga tanaffus vaqtida tomoshabinlarning katta qismini arenaga tashlashni buyurgan. Chunki bu vaqtda arenada mahbuslarni yirtqich hayvonlar yeb qoʻygan va Kaligula bundan zerikkan edi[106][107].

Yuqoridagi maʼlumotlarni tasdiqlagan Suetonius va Kassius Dioning asarlarida Kaligulaning jinniligi haqidagi qoʻshimcha maʼlumotlar mavjud. Ular Kaligulani opalari Agrippina Kichik, Drusilla va Livilla bilan insest munosabatlar qilganlikda ayblab, oʻzi ham boshqa erkaklar bilan jinsiy aloqa qilganini aytishgan[108]. Bundan tashqari, ular Kaligulaning turli erkaklar, shu jumladan qaynisi Markus Lepidus bilan boʻlgan munosabatlarini ham eslatib oʻtishgan[109][110]. Ularning taʼkidlashicha, Kaligula mantiqsiz harbiy mashgʻulotlar uchun qoʻshin yuborgan[75][111], saroyni fohishaxonaga aylantirgan[47] va eng mashhuri, oʻz oti, Incitatusni konsul qilishni rejalashtirgan yoki shuni vaʼda qilgan[112][113]. Otga xizmat qilish uchun ruhoniyni tayinlagan[84]. Mazkur maʼlumotlarning haqiqat ekanligi bahsli masala. Rim siyosiy madaniyatida jinnilik va jinsiy buzuqlik koʻpincha hukumat kambagʻallashishi natijasida vujudga kelgan[114].

Suiqasd va oqibatlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Lazzaro Baldining The Assassination of the Emperor Caligula (oʻzbekcha: Imperator Kaligulaning oʻldirilishi nomli asari

Kaligulaning imperator sifatidagi siyosati Senat, zodagonlar va otliqlar tartibiga nisbatan ayovsiz boʻlgan[115]. Iosifning soʻzlariga koʻra, bu harakatlar Kaligulaga qarshi bir nechta muvaffaqiyatsiz fitnalarga sabab boʻlgan[116]. Oxir-oqibat, Kassiy Chereya boshchiligidagi pretoriya gvardiyasi zobitlari imperatorni oʻldirishga muvaffaq boʻlishgan[117]. Fitna uch kishi tomonidan rejalashtirilgani haqida maʼlumot berilgan. Senat, armiya va otliq ordeni aʼzolarining koʻplari fitnadan xabardor boʻlgan hamda unda ishtirok etgani aytiladi[118]. Vaziyat 40-yilda Kaligula Senatga Rimni doimiy ravishda tark etish va Misrdagi Iskandariyaga koʻchib oʻtishni rejalashtirayotganini eʼlon qilib, u yerda tirik xudo sifatida sigʻinishlariga umid qila boshlaganda yanada keskinlashdi. Shu tariqa Rim imperatori va siyosiy qudratni yoʻqotish ehtimoli koʻpchilik uchun soʻnggi tomchi boʻldi. Bunday harakat Senatni ham, Praetoriya gvardiyasini ham Kaligulaning qatagʻon va buzuqligini toʻxtatishiga imkon qoldirmas edi. Buni hisobga olgan Cherea boshqa fitnachilarni, jumladan Mark Vinisius va Lucius Annius Vinicianuslarni fitnani tezda amalga oshirishga koʻndiradi[manba kerak].

Iosifning soʻzlariga koʻra, Chaerea suiqasd uchun siyosiy sabablarga ham ega edi[119]. Suetonius Kaligulaning Chaereani kamsituvchi ismlar bilan chaqirish holatini koʻrgan[120]. Kaligula Chaereani zaif ovozi va soliq yigʻishdagi qatʼiyatsizligi tufayli ayol deb hisoblagan[121]. Kaligula „Priapus“ va „Venera“ kabi ismlar bilan masxara qilgan[122]. 41-yil 24-yanvarda[124] Kassius Chaerea va boshqa qoʻriqchilar saroy ostida yosh yigitlardan iborat aktyorlik truppasi Ilohiy Avgust uchun bir qator oʻyinlar va dramalar namoyish etayotgan vaqtda Kaligulaga hujum qilishdi[125]. Voqealar rivoji bir manbadan boshqa manbaga bir oz farq qilsa-da, ulardan Chaerea avval Kaligulani pichoqlagan, keyin esa bir qator fitnachilar degan xulosa qilish mumkin[126]. Suetoniusning yozishicha, Kaligulaning oʻlimi Yuliy Sezarnikiga oʻxshardi. Uning taʼkidlashicha, katta Gay Yuliy Sezar (Yuliy Tsezar) ham, kichik Gay Yuliy Sezar (Kaligula) ham Kassiy ismli shaxs (Kassius Longinus va Kassius Chaerea) boshchiligidagi fitnachilar tomonidan 30 marta pichoqlangan[127]. Kaligulaga sodiq german gvardiyasi yetib kelganida, imperator allaqachon oʻlgan edi. German gvardiyasi bir nechta qotil va fitnachilarni, shuningdek, baʼzi begunoh senatorlar va tomoshabinlarni ham oʻldirdi[128]. Yarador boʻlgan fitnachilarni shifokor Arcyon davolagan.

Ushbu voqea sodir boʻlgan Palatin tepaligidagi imperator saroylari ostidagi kriptoportikus (yer osti yoʻlagi) 2008-yilda arxeologlar tomonidan topilgan[129]. Senat Kaligulaning oʻlimidan respublikani tiklash imkoniyati sifatida foydalanishga harakat qildi[130]. Chaerea harbiylarni Senatni qo‘llab-quvvatlashga ko‘ndirishga urindi[131]. Harbiylar esa imperator monarxiyasi gʻoyasiga sodiq qolishdi[131]. Imperatorning doimiy qoʻllab-quvvatlanishidan noqulay holatda qolgan qotillar Kaligulaning rafiqasi Kesoniyani qidirib topib, oʻldirdilar. Ularning kichkina qizi Yuliya Drusillani boshini devorga urib oʻldirdilar[132]. Ular Kaligulaning amakisi Klavdiyga yaqinlasha olmadilar. Askar Gratus Klavdiyni saroy pardasi orqasida yashiringan holda topgach, uni imperatorlik gvardiyasining xayrixoh guruhi[133] shahardan yaqin atrofdagi lagerga olib ketishdi[134]. Klavdiy imperator boʻlgach, imperatorlik gvardiyasining yordamiga tayandi. Klavdiy fitnada ishtirok etgan bir nechta kichik ofitserlarni, shu jumladan Chaereani qatl qilgach, umumiy amnistiya eʼlon qildi[135]. Suetoniusning soʻzlariga koʻra, Kaligulaning jasadi singillari yoqib yuborgunga qadar maysazor ostida qoldirilgan. Kaligula Avgust xilxonasida dafn etilgan. 410-yilda Rimning talon-toroj qilinishi paytida qabrdagi kullar sochilib ketgan.

Merosi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tarixshunoslik

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kaligulaning Uygʻonish davrida yaratilgan taxminiy tasviri

Kaligula hukmronligi haqida faktlar va tarixiy maʼlumotlarning koʻpchiligi yoʻqolib ketgan. Kaligula bilan zamondosh boʻlgan faqat ikki shaxs — Filo va Senekaning asarlarigina saqlanib qolgan. Filoning On the Embassy to Gaius and Flaccus (oʻzbekcha: Gay va Flakka elchiligida asarida Kaligula hukmronligining dastlabki yillari haqida baʼzi tafsilotlar berilgan. Mazkur asar asosan muallif hamdard boʻlgan Yahudiya va Misrdagi yahudiy aholisi bilan bogʻliq voqealarga bagʻishlangan. Senekaning turli asarlarida Kaligulaning shaxsiyati haqida tarqoq maʼlumotlar keltirilgan. Seneka, ehtimol fitnachilar bilan aloqasi tufayli 39-yilda Kaligula tomonidan oʻldirilgan[136]. Oʻz vaqtida Kaligula haqida tarixiy asarlar yaratilgan, biroq ular hozirda yoʻqolgan. Bundan tashqari tarixiy asarlarni yozgan tarixchilar haddan ortiq tanqid qilgani yoki maqtab yuborgani tufayli ular noxolis deb hisoblanadi[137]. Shunga qaramay, bu yoʻqolgan birlamchi manbalar, Seneka va Filoning asarlari bilan bir qatorda, keyingi davr tarixchilari yozgan va hozirga qadar saqlanib qolgan Kaligula haqidagi ikkinchi va uchinchi darajali tarixiy asarlarning asosi edi. Mazkur asarlarda bir nechta zamondosh tarixchilar nomlari ham saqlanib qolgan. Fabius Rusticus va Kluvius Rufuslar ikkalasi ham Kaligula davrini qoralab yozgan, ammo ularning asarlari saqlanmagan. Fabius Rusticus tarixni notoʻgʻri talqin qilishi bilan mashhur boʻlgan Senekaning doʻsti edi[138]. Kluviy Rufus Kaligulaga suiqasdda ishtirok etgan senator edi[139].

Kaligulaning singlisi, Kichik Agrippina, Kaligula hukmronligi haqida batafsil maʼlumotlarni oʻz ichiga olgan avtobiografiya yozgan, ammo u ham saqlanib qolmagan. Agrippina Kaligulaga qarshi fitna uyushtirgan Markus Lepidus bilan aloqasi uchun haydalgan[70]. Kaligula Agrippinaning oʻgʻli va boʻlajak imperator Neronning merosini tortib oldi. Shoir Gaetulikus Kaligula haqida bir qancha xushomadgoʻy asarlar yaratgan, ammo ular ham saqlanmagan. Kaligula haqida maʼlum boʻlgan maʼlumotlarning asosiy qismi Suetonius va Kassius Dioga tegishli. Suetonius oʻz asarini Kaligula oʻlimidan 80 yil oʻtgach yozgan boʻlsa, Kassius Dio Kaligula oʻlimidan 180 yil oʻtib yozgan. Kassius Dioning ishi bebahodir, chunki u Kaligula hukmronligining xronologiyasini ham yozgan. Bir nechta boshqa manbalar Kaligula haqida cheklangan nuqtai nazardan maʼlumotlar beradi. Iosif Kaligulaning oʻldirilishi haqida batafsil maʼlumot bergan. Tatsit Kaligulaning Tiberiy hukmronligi davridagi hayoti haqida baʼzi maʼlumotlarni bergan. Annallarning yoʻqolgan qismida Tatsit Kaligula haqida batafsil maʼlumot bergan. Pliniy Elderning Tabiiy tarixida Kaligula haqida bir nechta qisqacha maʼlumotlar mavjud. Kaligula haqida maʼlumot beruvchi saqlanib qolgan manbalar kam va ularning hech biri Kaligula davrini ijobiy tasvirlamagan. Manbalarning kamligi Kaligula hukmronligi haqidagi zamonaviy bilimlarda sezilarli boʻshliqlarni vujudga keltirmoqda. Kaligula hukmronligining dastlabki ikki yili haqida juda kam narsa yozilgan. Bundan tashqari, Mavretaniyaning anneksiya qilinishi, Kaligulaning Britaniyadagi harbiy harakatlari va Rim Senati bilan adovati kabi muhim voqealar haqida ham juda qisqa tafsilotlar mavjud. Afsonaga koʻra, Britaniyadagi harbiy harakatlar davomida Kaligula Yevropa dengiz baliqlarini doimiy ovqatlantirishga odatlanib qolgan va bu ish baliqlarning lotincha nomi Coluber caligulensis boʻlishiga olib kelgan[140].

Salomatlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qadimgi haykaltaroshlikning polixrom anʼanalarini tiklashga urinib yaratilgan gips nusxasi yonida Kaligulaning asl marmar byusti

Pliniy Elderdan tashqari saqlanib qolgan barcha manbalarda Kaligula aqldan ozgan deb tavsiflangan. Biroq, ulardagi maʼlumotlar majoziy yoki haqiqat ekanligi maʼlum emas. Bundan tashqari, Kaligulaning shaxsi saqlanib qolgan manbalar orasida mashhur emasligini hisobga olsak, haqiqatni yolgʻondan ajratib olish qiyinlashadi. Soʻnggi manbalar Kaligula xatti-harakatlarining tibbiy sababini ensefalit, epilepsiya yoki meningit ehtimolidan keltirib chiqarishga urinish sababli ikkiga boʻlingan[141]. Kaligula aqldan ozganmi (ayniqsa, hukmronligining boshida kasal boʻlganidan keyin), degan savol javobsiz qolmoqda[141]. Iskandariyalik Filo, Iosif va Seneka Kaligula aqldan ozganligini taʼkidlab, tajribadan kelib chiqqan holda aqldan ozishni shaxsiy xususiyat sifatida tasvirlashgan[96][142][143]. Senekaning taʼkidlashicha, Kaligula imperator boʻlgandan keyin takabbur, gʻazabnok va haqoratlaydigan boʻlib qolgan hamda oʻz shaxsiy kamchiliklarini oʻquvchilar oʻrganishi mumkin boʻlgan misol sifatida keltirgan[144]. Iosifning soʻzlariga koʻra, hokimiyat Kaligulani aql bovar qilmas darajada magʻrur qilib yuborib, oʻzini xudo deb oʻylashga undagan[96]. Iskandariyalik Filoning xabar berishicha, Kaligula 37-yilda hukmronligining sakkizinchi oyida kasallikdan vafot etishiga bir bahya qolganidan keyin shafqatsiz boʻlib qolgan[145]. Juvenalning xabar berishicha, Kaligulaga sehrli eliksir berilgan va bu uni aqldan ozdirgan.

Suetoniusning yozishicha, Kaligula yoshligida „tutqanoq kasalligi“ yoki epilepsiya bilan kasallangan[146][147]. Zamonaviy tarixchilar Kaligula har kuni tutqanoq qoʻrquvi bilan yashagan deb taxmin qilishadi[148]. Suzish imperatorlik taʼlimining ajralmas qismi boʻlishiga qaramay, Kaligula suzishni bilmas edi[149]. Epileptiklarga oʻz vaqtida qutqarilmasa kutilmagan holatlar oʻlimga olib kelishi xavfi tufayli suv havzalarida suzish tavsiya etilmaydi[150]. Manbalarga koʻra, Kaligula toʻlin oy bilan gaplashgan[69]. Oy bilan gaplashish ham epilepsiya kasalligi bilan bogʻliq holat hisoblanadi[151].

Suetonius Kaligulani kasal, ozgʻin va rangpar deb taʼriflagan: „…u baland boʻyli, juda oqarib ketgan, shakli yomon, boʻyni va oyoqlari juda nozik, koʻzlari va chakkalari boʻsh, qoshlari keng va qalin, sochlari ingichka, tojli boshi taqir edi. Tanasining boshqa qismlari ham tuklar bilan qoplangan edi … U jismonan ham, aqlan ham aqldan ozgan, bolaligida tutqanoq kasalligidan aziyat chekkan. Balogʻat yoshida charchoqqa bardoshli edi. Vaqti-vaqti bilan hushidan ketishga moyil boʻlib, bu vaqtda hech qanday harakat qila olmas edi“[152][153]. Rasmiy tiklangan byustlarning ilmiy rekonstruktsiyalariga asoslanib, Kaligula jigarrang sochli, jigarrang koʻzli va ochiq rangli teriga ega deyishimiz mumkin[154]. Baʼzi zamonaviy tarixchilar Kaligula gipertireoz bilan kasallangan deb hisoblashadi[155]. Bu tashxis, asosan, Kaligulaning asabiyligi va Pliniy Elder taʼriflaganidek, „qarashi“ bilan bogʻliq.

Dafn qilingan joyi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2011-yil 17-yanvarda Italiyaning Nemi shahri politsiyasi imperatorga tegishli deb hisoblangan haykalni kontrabanda yo‘li bilan olib ketayotgan o‘g‘rini qo‘lga olgach, Kaligula dafn etilgan joyni aniqlaganliklarini eʼlon qilishdi[156]. Bu daʼvoni Kembrij tarixchisi Meri Beard shubha bilan qarshi oldi[157].

Madaniyatda tasvirlanishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Film va seriallarda

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Adabiyot va teatrda

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Fransuz yozuvchisi Alber Kamyuning „Kaligula“ pyesasi mavjud boʻlib, asarda Kaligula oʻzining suyukli singlisi Drusilla vafotidan soʻng uch kecha, uch kunduz saroyni tark etib, qaytib keladi. Shundan soʻng yosh imperator cheksiz kuchidan „imkonsizlikni mumkin boʻlganlar orasiga olib kirish“ uchun foydalanadi[166].
  • Ingliz yozuvchisi Robert Gravesning „I, Claudius“ romanida Kaligula bolaligidanoq klinik jihatdan aqldan ozgan qotil sosyopat sifatida tasvirlangan. Romanda Kaligula oʻn yoshida otasi Germanikni tushkunlikka tushirib, yashirincha qoʻrqitish orqali oxir oqibat oʻlimga olib keladi. Gravesning Kaligulasi uchta singlisi bilan insest aloqa qiladi va Drusillani oʻldirgan deb taxmin qilinadi[167]. Roman 1976-yilda BBCning xuddi shu nomdagi mini-seriali uchun asos boʻlgan.

Operada

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 Cooley, Alison E.. [[[:Andoza:Googlebooks]] The Cambridge Manual of Latin Epigraphy]. Cambridge University Press, 2012 — 489-bet. ISBN 978-0-521-84026-2. 
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Suetonius „Life of Caligula“, . The Lives of Twelve Caesars. 
  3. ↑ Cassius Dio, Roman History LIX.6.
  4. ↑ Wood, Susan (1995). „Diva Drusilla Panthea and the Sisters of Caligula“. American Journal of Archaeology. 99-jild, № 3. 457–482-bet. doi:10.2307/506945. ISSN 0002-9114. JSTOR 506945. S2CID 191386576.
  5. ↑ 5,0 5,1 Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 9.
  6. ↑ "Caligula" is formed from the Latin word caliga, meaning soldier’s boot, and the diminutive infix -ul.
  7. ↑ Seneca the Younger, On the Firmness of a Wise Person XVIII 2-5. See Malloch, 'Gaius and the nobiles', Athenaeum (2009).
  8. ↑ Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 2.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 10.
  10. ↑ Tacitus, Annals IV.52.
  11. ↑ Tacitus, Annals V.3.
  12. ↑ 12,0 12,1 Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Tiberius 54.
  13. ↑ Tacitus, Annals V.10.
  14. ↑ Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Tiberius 64.
  15. ↑ Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Tiberius 62.
  16. ↑ 16,0 16,1 Tacitus, Annals VI.20.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 12.
  18. ↑ The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 11
  19. ↑ Cassius Dio, Roman History LVII.23.
  20. ↑ Tacitus, Annals VI.25.
  21. ↑ Tacitus, Annals VI.23.
  22. ↑ Philo of Alexandria, On the Embassy to Gaius VI.35.
  23. ↑ Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Tiberius 76.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 Tacitus, Annals XII.53.
  25. ↑ Philo of Alexandria, On the Embassy to Gaius IV.25; Josephus, Antiquities of the Jews XIII.6.9.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 Cassius Dio, Roman History LIX.1.
  27. ↑ 27,0 27,1 Acta Fratrum Arvalium, 1874 — 63-bet. 
  28. ↑ 28,0 28,1 Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 13.
  29. ↑ Philo of Alexandria, On the Embassy to Gaius II.10.
  30. ↑ Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Tiberius 75.
  31. ↑ Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 14.
  32. ↑ Philo mentions widespread sacrifice, but no estimation on the degree, Philo of Alexandria, On the Embassy to Gaius II.12.
  33. ↑ Philo of Alexandria, On the Embassy to Gaius II.13.
  34. ↑ Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 15.
  35. ↑ Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 16.
  36. ↑ Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 18.
  37. ↑ Cassius Dio, Roman History LIX.3.
  38. ↑ Dunstan, William E., Ancient Rome, Rowman & Littlefield Publishers, 2010, ISBN 0-7425-6834-2, p. 285.
  39. ↑ The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 23
  40. ↑ Woods, David (2010). „Caligula's Quadrans“. The Numismatic Chronicle. 170-jild. 99–103-bet. ISSN 0078-2696. JSTOR 42678887.
  41. ↑ Cassius Dio, Roman History LIX.9-10.
  42. ↑ Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 16.2.
  43. ↑ Cassius Dio, Roman History LIX.9.7.
  44. ↑ 44,0 44,1 Cassius Dio, Roman History LIX.10.
  45. ↑ 45,0 45,1 Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 37.
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 38.
  47. ↑ 47,0 47,1 Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 41.
  48. ↑ Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 40.
  49. ↑ Cassius Dio, Roman History LIX.14.
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 Cassius Dio, Roman History LIX.15.
  51. ↑ The Lives of Twelve Caesars, Life of Nero 30
  52. ↑ 52,0 52,1 Wilkinson, Sam. Caligula. London: Routledge, 2003 — 10-bet. ISBN 978-0203003725. OCLC 57298122. 
  53. ↑ Alston, Richard. Aspects of Roman history, AD 14–117. London: Routledge, 2002 — 82-bet. ISBN 978-0203011874. OCLC 648154931. 
  54. ↑ 54,0 54,1 Seneca the Younger, On the Shortness of Life XVIII.5.
  55. ↑ Josephus, Antiquities of the Jews XIX.2.5.
  56. ↑ „7.4: The Julio-Claudian Emperors“ (inglizcha). Chemistry LibreTexts (8-avgust 2020-yil). Qaraldi: 9-iyun 2022-yil.
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 57,3 Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 21.
  58. ↑ 58,0 58,1 Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 22.
  59. ↑ Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 21, Life of Claudius 20; Pliny the Elder, Natural History XXXVI.122.
  60. ↑ Pliny the Elder, Natural History XVI.76.
  61. ↑ Cassius Dio, Roman History LIX.15; Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 37.
  62. ↑ Wardle, David (2007). „Caligula's Bridge of Boats – AD 39 or 40?“. Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. 56-jild, № 1. 118–120-bet. doi:10.25162/historia-2007-0009. ISSN 0018-2311. JSTOR 25598379. S2CID 164017284.
  63. ↑ 63,0 63,1 63,2 63,3 Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 19.
  64. ↑ Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 54.
  65. ↑ Kroos, Kenneth A. (1-iyul 2011-yil). „Central Heating for Caligula's Pleasure Ship“. The International Journal for the History of Engineering & Technology. 81-jild, № 2. 291–299-bet. doi:10.1179/175812111X13033852943471. ISSN 1758-1206. S2CID 110624972.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  66. ↑ Carlson, Deborah N. (2002-yil may). „Caligula's Floating Palaces“. Archaeology. 55-jild, № 3. 26–31-bet. JSTOR 41779576. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  67. ↑ 67,0 67,1 67,2 Cassius Dio, Roman History LIX.16; Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 30.
  68. ↑ 68,0 68,1 Tacitus, Annals IV.41.
  69. ↑ 69,0 69,1 69,2 Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 26.
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 70,3 Cassius Dio, Roman History LIX.22.
  71. ↑ Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 35.
  72. ↑ Pliny the Elder, Natural History V.2.
  73. ↑ Cassius Dio, Roman History LX.8
  74. ↑ 74,0 74,1 74,2 Barrett 2002, p. 118
  75. ↑ 75,0 75,1 75,2 Cassius Dio, Roman History LIX.25.
  76. ↑ Sigman, Marlene C. (1977). „The Romans and the Indigenous Tribes of Mauritania Tingitana“. Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. 26-jild, № 4. 415–439-bet. JSTOR 4435574.
  77. ↑ Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 45-47.
  78. ↑ P. Bicknell, „The Emperor Gaius' Military Activities in AD 40“, Historia 17 (1968), 496-505.
  79. ↑ R. W. Davies, „The Abortive Invasion of Britain by Gaius“, Historia 15 (1966), 124-128; S. J. V. Malloch, 'Gaius on the Channel Coastʼ, Classical Quarterly 51 (2001) 551-556; See Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 44.
  80. ↑ D. Wardle, Suetonius' Life of Caligula: a Commentary (Brussels, 1994), 313; David Woods „Caligulaʼs Seashells“, Greece and Rome (2000), 80-87.
  81. ↑ Iliad, Book 2, line 204.
  82. ↑ Philo of Alexandria, On the Embassy to Gaius XI-XV.
  83. ↑ Cassius Dio, Roman History LIX.26.
  84. ↑ 84,0 84,1 84,2 84,3 Cassius Dio, Roman History LIX.28.
  85. ↑ Sanford, J.: "„Did Caligula have a God complex?“, Stanford Report, 10 September 2003.
  86. ↑ Farquhar, Michael (2001). A Treasure of Royal Scandals, p. 209. Penguin Books, New York. ISBN 0-7394-2025-9.
  87. ↑ Allen Ward, Cedric Yeo, and Fritz Heichelheim, A History of the Roman People: Third Edition, 1999, Prentice-Hall, Inc.
  88. ↑ 88,0 88,1 Cassius Dio, Roman History LI.20.
  89. ↑ Cassius Dio, Roman History LIX.26-28.
  90. ↑ Josephus, Antiquities of the Jews XVIII.6.10; Philo of Alexandria, Flaccus V.25.
  91. ↑ Philo of Alexandria, Flaccus III.8, IV.21.
  92. ↑ Philo of Alexandria, Flaccus V.26-28.
  93. ↑ Philo of Alexandria, Flaccus VVI.43
  94. ↑ Philo of Alexandria, Flaccus VII.45.
  95. ↑ Philo of Alexandria, Flaccus XXI.185.
  96. ↑ 96,0 96,1 96,2 Josephus, Antiquities of the Jews XVIII.7.2.
  97. ↑ 97,0 97,1 97,2 Josephus, Antiquities of the Jews XVIII.8.1.
  98. ↑ 98,0 98,1 Philo of Alexandria, On the Embassy to Gaius XXX.201.
  99. ↑ 99,0 99,1 Philo of Alexandria, On the Embassy to Gaius XXX.203.
  100. ↑ 100,0 100,1 Philo of Alexandria, On the Embassy to Gaius XVI.115.
  101. ↑ Philo of Alexandria, On the Embassy to Gaius XXXI.213.
  102. ↑ Josephus, Antiquities of the Jews XVIII.8.
  103. ↑ Seneca the Younger, On Anger xviii.1, On Anger III.xviii.1; On the Shortness of Life xviii.5; Philo of Alexandria, On the Embassy to Gaius XXIX.
  104. ↑ Seneca the Younger, On Firmness xviii.1.
  105. ↑ Seneca the Younger, On Anger III.xviii.1.
  106. ↑ "Daily life in the Roman City". Aldrete, Gregory.
  107. ↑ Cassius Dio, Roman History LIX.10
  108. ↑ Cassius Dio, Roman History LIX.11, LIX.22; Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 24.
  109. ↑ „Suetonius • Life of Caligula“. penelope.uchicago.edu. Qaraldi: 2021-yil 15-sentyabr.
  110. ↑ „Cassius Dio – Book 59“. penelope.uchicago.edu. Qaraldi: 2021-yil 15-sentyabr.
  111. ↑ Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 46-47.
  112. ↑ Woods, David (2014). „Caligula, Incitatus, and the Consulship“. The Classical Quarterly. 64-jild, № 2. 772–777-bet. doi:10.1017/S0009838814000470. ISSN 0009-8388. S2CID 170216093.
  113. ↑ Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 55; Cassius Dio, Roman History LIX.14.
  114. ↑ Younger, John G.. Sex in the Ancient World from A to Z. Routledge, 2005 — xvi-bet. ISBN 978-0-415-24252-3. 
  115. ↑ Josephus, Antiquities of the Jews XIX.1.1.
  116. ↑ Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 56; Tacitus, Annals 16.17; Josephus, Antiquities of Jews XIX.1.2.
  117. ↑ Josephus, Antiquities of the Jews XIX.1.3.
  118. ↑ Josephus, Antiquities of the Jews XIX.1.10, XIX.1.14.
  119. ↑ Josephus, Antiquities of the Jews XIX.1.6.
  120. ↑ Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 56.
  121. ↑ Seneca the Younger, On Firmness xviii.2; Josephus, Antiquities of the Jews XIX.1.5.
  122. ↑ Seneca the Younger, On Firmness xviii.2; Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 56.
  123. ↑ Wardle, David (1991). "When did Gaius Caligula die?" Acta Classica 34 (1991): 158–165.
  124. ↑ Suetonius 58: "On the ninth day before the Kalends of February... Ruled three years, ten months and eight days"; Cassius Dio LIX.30.: "Thus Gaius, after doing in three years, nine months, and twenty-eight days all that has been related, learned by actual experience that he was not a god." (this seems to give 23 January, but Dio is probably using exclusive reckoning, which does give 24).[123]
  125. ↑ Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 58.
  126. ↑ Seneca the Younger, On Firmness xviii.2; Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 58; Josephus, Antiquities of the Jews XIX.1.14.
  127. ↑ Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 57, 58.
  128. ↑ Josephus, Antiquities of the Jews XIX.1.15; Suetonius, Life of Caligula 58.
  129. ↑ Owen, Richard. „Archaeologists unearth place where Emperor Caligula met his end“. The Times, London (17-oktabr 2008-yil). Qaraldi: 31-avgust 2018-yil.
  130. ↑ Josephus, Antiquities of the Jews XIX.2.
  131. ↑ 131,0 131,1 Josephus, Antiquities of the Jews XIX.4.4.
  132. ↑ Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 59.
  133. ↑ Suetonius. The Lives. 
  134. ↑ Josephus, Antiquities of the Jews XIX.2.1.
  135. ↑ Suetonius The Lives of Twelve Caesars, Life of Claudius 11; Josephus Antiquities of the Jews XIX 268-269; Cassius Dio, Roman History LX 3, 4.
  136. ↑ Cassius Dio, Roman History LIX.19.
  137. ↑ Tacitus, Annals I.1.
  138. ↑ Tacitus, Life of Gnaeus Julius Agricola X, Annals XIII.20.
  139. ↑ Josephus, Antiquities of the Jews XIX.1.13.
  140. ↑ Aemilius Macer, Theriaca 1.29.
  141. ↑ 141,0 141,1 Sidwell, Barbara (18-mart 2010-yil). „Gaius Caligula's Mental Illness“. Classical World. 103-jild, № 2. 183–206-bet. doi:10.1353/clw.0.0165. ISSN 1558-9234. PMID 20213971.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  142. ↑ Philo of Alexandria, On the Embassy to Gaius XIII.
  143. ↑ Seneca the Younger, On the Firmness of the Wise Person XVIII.1; Seneca the Younger, On Anger I.xx.8.
  144. ↑ Seneca the Younger, On the Firmness of the Wise Person XVII-XVIII; Seneca the Younger, On Anger I.xx.8.
  145. ↑ Philo of Alexandria, On the Embassy to Gaius II-IV.
  146. ↑ Benediktson, D. Thomas (1989). „Caligula's Madness: Madness or Interictal Temporal Lobe Epilepsy?“. The Classical World. 82-jild, № 5. 370–375-bet. doi:10.2307/4350416. ISSN 0009-8418. JSTOR 4350416.
  147. ↑ Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Caligula 50.
  148. ↑ Benediktson, D. Thomas (1991). „Caligula's Phobias and Philias: Fear of Seizure?“. The Classical Journal. 87-jild, № 2. 159–163-bet. ISSN 0009-8353. JSTOR 3297970.
  149. ↑ Suetonius, The Lives of Twelve Caesars, Life of Augustus 64, Life of Caligula 54.
  150. ↑ J. H. Pearn, "Epilepsy and Drowning in Childhood, " British Medical Journal (1977) pp. 1510-1511.
  151. ↑ O. Temkin, The Falling Sickness (2nd ed., Baltimore 1971) 3-4, 7, 13, 16, 26, 86, 92-96, 179.
  152. ↑ Suetonius: The Lives of the Twelve Caesars; An English Translation, Augmented with the Biographies of Contemporary Statesmen, Orators, Poets, and Other Associates. Suetonius. Publishing Editor. J. Eugene Reed. Alexander Thomson. Philadelphia. Gebbie & Co. 1889.
  153. ↑ Tibballs, Geoff. Royalty's Strangest Tales. Pavilion Books, 2017. ISBN 9781911042945. [sayt ishlamaydi]
  154. ↑ „The True Colours Of Greek and Roman Statues By Archaeologist Vinzenz Brinkmann“ (24-yanvar 2015-yil). Qaraldi: 2-avgust 2020-yil.
  155. ↑ R. S. Katz, „The Illness of Caligula“ CW 65 (1972), 223-225; refuted by M. G. Morgan, „Caligulaʼs Illness Again“, CW 66 (1973), 327-329.
  156. ↑ Kington, Tom. „Caligula's tomb found after police arrest man trying to smuggle statue“. The Guardian (17-yanvar 2011-yil).
  157. ↑ Beard, Mary „This isn't Caligula's tomb“. A don's life (18-yanvar 2011-yil). 11-avgust 2011-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30-iyun 2011-yil.
  158. ↑ Yablonsky, Linda. „'Caligula' Gives a Toga Party (but No One's Really Invited)“ (26-fevral 2006-yil). Qaraldi: 30-iyun 2011-yil.
  159. ↑ The Caesars IMDbda
  160. ↑ Robinson, Jay. The Comeback. Word Books, 1979. ISBN 978-0-912376-45-5
  161. ↑ I, Claudius IMDbda
  162. ↑ „Caligula (1978)“. All-Movie. Qaraldi: 14-mart 2021-yil.
  163. ↑ Palmerini, Luca M.; Mistretta, Gaetano (1996). „Spaghetti Nightmares“. Fantasma Books. p. 111.ISBN 0963498274.
  164. ↑ Watch A.D. The Bible Continues Episodes at NBC.com (ingliz (Amerika)), qaraldi: 9 May 2020
  165. ↑ Nolan, Emma „Roman Empire Caligula The Mad Emperor Netflix release date, cast, trailer, plot“. Express.co.uk (26-mart 2019-yil). Qaraldi: 2-avgust 2020-yil.
  166. ↑ Sheaffer-Jones, Caroline (1-yanvar 2012-yil). „A Deconstructive Reading of Albert Camus' Caligula: Justice and the Game of Calculations“. Australian Journal of French Studies. 49-jild, № 1. 31–42-bet. doi:10.3828/AJFS.2012.3. ISSN 0004-9468.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  167. ↑ Graves, Robert I, Claudius (1934)

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Asosiy adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qoʻshimcha adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Balsdon, V. D.. The Emperor Gaius. Oxford: Clarendon Press, 1934. 
  • Barrett, Anthony A.. Caligula: the corruption of power. London: Batsford, 1989. ISBN 978-0-7134-5487-1. 
  • Grant, Michael. The Twelve Caesars. New York: Penguin Books, 1979. ISBN 978-0-14-044072-0. 
  • Hurley, Donna W.. An Historical and Historiographical Commentary on Suetonius' Life of C. Caligula. Atlanta: Scholars Press, 1993. 
  • Sandison, A. T. (1958). „The Madness of the Emperor Caligula“. Medical History. 2-jild, № 3. 202–209-bet. doi:10.1017/s0025727300023759. PMC 1034394. PMID 13577116.
  • Wilcox, Amanda „Nature's Monster: Caligula as exemplum in Seneca's Dialogues“, . Kakos: Badness and Anti-value in Classical Antiquity, Mnemosyne: Supplements. History and Archaeology of Classical Antiquity. Leiden: Brill, 2008. 

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
 Vikiomborda Kaligula
haqida turkum mavjud
Vikiiqtibosda Caligulaga tegishli iqtiboslar mavjud.
Kaligula
Tavalludi: 31-avgust mil. 12 Vafoti: 24-yanvar mil. 41
Rim imperatorlari
Oldingisi Rim imperatori
37–41 		Keyingisi
Siyosiy idoralar
Oldingisi Rim konsuli
37-yil iyul-avgust
Sherik: Klavdiy 		Keyingisi
Oldingisi Rim konsuli
39-yil yanvar
Sherik: L. Apronius Caesianus 		Keyingisi
Oldingisi Rim konsuli
40-yil yanvar
hamkasblari 		Keyingisi
Oldingisi Rim konsuli
41-yil yanvar
Sherik: Gn. Sentius Saturninus 		Keyingisi 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Kaligula&oldid=5231518" dan olindi