Futbol tarixi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Futbolga oʻxshash oʻyinlarning kelib chiqishi tarixi miloddan avvalgi davrlarga borib taqaladi. Bugungi zamonaviy futbol 1863-yilda Angliyada tashkil etilgan Futbol Uyushmasi tomonidan tayyorlangan qoidalar asosida yaratilgan.

Kelib chiqish tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

FIFAga koʻra futbolga oʻxshash va ilmiy dalillarga ega boʻlgan dastlabki oʻyin miloddan avvalgi 300-200 yillarda Xitoyda harbiy mashgʻulotlar uchun oʻtkazilgan cuju sport turi hisoblanadi[1][2]. Ikkita bambuk qamish bilan mahkamlangan, yung bilan toʻldirilgan charmdan yasalgan shar, 30-40 sm balandlikdagi qal’aga oʻtkazishni maqsad qilgan ushbu oʻyin; toʻpga qoʻl va qoʻllardan boshqa har qanday tana aʼzosiga tegish mumkin edi[1]. Bir necha asr oʻtgach, kemari deb nomlangan oʻyin Yaponiyada paydo boʻldi, unda ham cuju izlari boʻlib, milodiy 644 yilda paydo boʻlgan[3]. Cujudan farqli oʻlaroq, raqobatsiz oʻynaladigan kemarining maqsadi dumaloq maydonda oʻyinchilarning toʻpni oyoqlari bilan urib yurishlari va toʻpni yerga tushirmasdan bir-biriga oshirishlariga asoslangan edi[1]. Yevropada futbolga oʻxshash dastlabki oʻyin Qadimgi Yunonistonda oʻynagan episkiros deb nomlangan oʻyindir[1][4]. Tananing har bir aʼzosi bilan aloqa erkin boʻlgan oʻyinda oʻyinchilar ikki jamoaga boʻlingan va har bir jamoa toʻpni uzatish yoki otish yoʻli bilan raqib jamoa maydonining oxiridagi chiziqdan oʻtkazishga harakat qilgan. Shunga oʻxshash oʻyin keyinchalik Rim imperiyasida harpastum nomi bilan oʻynalgan[1][5].

Oʻrta yosh[tahrir | manbasini tahrirlash]

Londonda oʻynalgan olomon futbolining tasviri. 1721-yil

Oʻrta asrlarda Yevropada toʻp oʻyini haqida birinchi maʼlumot IX asrga tegishli Nenniusning Brittonum tarixi asarida uchraydi. Uelsning shimoliy qismlarida yozilgan asarda toʻp oʻynayotgan bir guruh bolalar haqida soʻz boradi[6]. Angliyaning qoʻshni shaharlari yoki qishloqlari oʻrtasida oʻynaladigan olomon futboli deb nomlangan oʻyinda maqsad toʻpni raqib jamoaning shahar yoki qishlogʻidagi belgilangan hududga yuborish edi. Deyarli hech qanday qoidalar mavjud boʻlmagan bu oʻyinda oʻyinchilar chegarasi boʻlmagan va yuzlab odamlar ishtirok etishlari mumkin edi[7]. Ushbu voqealar paytida sodir boʻlgan chalkashlik va voqealarni sabab qilib, Qirol Edward II Futbol oʻyinini 1314-yil 13-aprelda taqiqlangan. Bu taʼqiq keyinchalik hukmdorlar tomonidan davom ettirilgan va mamlakatda futbol oʻynash 300 yil davomida taʼqiqlangan[8][9]. Angliyadagi futbol guruhiga oʻxshash oʻyinning mavjudligi Fransiyada ham uchraydi. Soule, cholle yoki choule deb nomlangan ushbu oʻyin haqidagi dastlabki maʼlumotlar 1147-yilga tegishli[10]. 1319-yilda Filipp V va 1369-yilda Karl V tomonidan Fransiyada bunday oʻyinlarni oʻynash taʼqiqlangan[11]. Italiyada paydo boʻlgan va XVI asrda yaratilgan Calcio fiorentino deb nomlangan sport turida maqsad toʻpni raqib jamoa darvozasiga yoʻllash edi. Toʻpni nazorat qilish, uni jamoadoshiga uzatish va darvozaga yoʻllash uchun qoʻl va oyoqdan foydalanish erkin edi[12]. FIFAn, ing taʼkidlashicha, bu futbolga oʻxshash barcha sport turlari bugungi futbol bilan bevosita bogʻliq emas[7].

Zamonaviy futbolning paydo boʻlishi va tarqalishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1872-yil 30-noyabrda Angliya va Shotlandiya oʻrtasidagi birinchi xalqaro futbol oʻyinining tasviri.

Zamonaviy futbol qoidalari XIX asr oʻrtalarida Angliyadagi xususiy maktablarda turli qoidalar bilan oʻynalb kelingan futbol shakllariga asoslanadi[7]. 1848-yilda Kembrij universitetida Eton, Harrow, Regby, Winchester va Shrewsbury nomli taʼlim muassasalarining vakillari ishtirokida yaratilgan Kembrij qoidalari futbol va shunga oʻxshash sport turlarini rivojlantirishda ancha samarali rol oʻynaydi. Garchi baʼzi oʻyinlar ushbu qoidalardan foydalangan holda oʻtkazilgan boʻlsa-da, ular katta jamoa tomonidan qabul qilinmagan[13][14]. 1850-yillarda ingliz tilida soʻzlashuvchi mamlakatlardagi turli klublar oʻz maktablari yoki universitetlaridan ajralib chiqib, mustaqil tashkilotlar sifatida faoliyat yurita boshladilar. Ulardan baʼzilari oʻz qoidalarini yaratib, shu qoidalarga koʻra futbol oʻynashni boshladilar. 1857-yilda sobiq talabalar tomonidan asos solingan Sheffild futbol klubi 1867-yilda Sheffild futbol assotsiatsiyasini tashkil etish tashabbusi bilan chiqdi. Uppingham maktabi talabasi Jon Charlz Thring ham 1862-yilda baʼzi qoidalarni ishlab chiqdi[15][16].

Futbol boʻyicha birinchi keng qamrovli qoidalar oʻsha yilning oktabr-noyabr oylari orasida, oktyabr oyida boʻlib oʻtgan yigʻilishdan soʻng tashkil etilgan futbol assotsiatsiyasi (inglizcha „The Football Association“, qisqacha „FA“) tomonidan oʻtkazilgan beshta yigʻilish natijasida tayyorlab chiqilgan[17].

1872 yilda Angliya kubogining birinchi finalida oʻynagan " Qirollik muhandislari " jamoasi.

Buyuk Britaniya klublari ishtirok etgan birinchi futbol musobaqasi boʻlib oʻtgan Angliya kubogi 1872-yilda C.W. Alcock tomonidan tashkil etilgan. Birinchi rasmiy xalqaro futbol oʻyini 1872-yil 30-noyabrda Angliya va Shotlandiya oʻrtasida Glazgo shahrida oʻtkazilgan va 0:0 hisobida yakunlangan. 1884-yilda birinchi xalqaro futbol turniri, Buyuk Britaniya mezbonlik qilgan chempionat boʻlib oʻtdi[18]. Aston Villa menejeri Uilyam MakGregor 1888-yilda Birmingemda asos solgan Angliya Futbol Ligasi bilan birinchi futbol ligasini tashkil qilgan kishi sifatida tarixda qoldi[19]. Ushbu ligada 12 ta jamoa kurash olib borgan edi. Futbolda professionallashuv asoslarining tamal toshi 1870-yillarda qoʻyilgan boʻlsa, bugungi professional futbol qoidalari 1885-yil 20-iyulda futbol assotsiatsiyasi tomonidan tan olingan[20].

Futbol assotsiatsiyasi tashkil etilgach, futbol inglizlar tomonidan butun dunyoga tarqala boshladi. Janubiy Amerikadagi birinchi futbol oʻyini 1867-yilda Argentinada ingliz ishchilari tomonidan oʻynalgan[21]. Oʻsha yili Buenos-Ayresda Janubiy Amerikadagi birinchi futbol klubi boʻlgan Buenos-Ayres futbol klubi tashkil topdi[21][22]. 1891-yilda Argentinada tashkil etilgan milliy liga bilan birgalikda qitʼada birinchi futbol turniri tashkil etilgan[23]. Janubiy Afrikada yashovchi inglizlar mamlakatda birinchi futbol harakatini 1869-yilda boshlagan boʻlsa, mamlakatda birinchi futbol turniri 1884-yilda oʻtkazilgan[24]. 1884-yilda Amerika Futbol Assotsiatsiyasi tomonidan tashkil etilgan birinchi futbol musobaqasi boʻlib oʻtadi. Yaponiyada futbol oʻynash haqidagi dastlabki maʼlum maʼlumotlar 1870-yillarga tegishli boʻlib, ingliz dengizchilari Yokogamada futbol oʻynashgan[25]. Futbol keng tarqalgach, futbol qoidalarini belgilovchi tashkilot hisoblangan Xalqaro futbol assotsiatsiyasi kengashi (qisqacha IFAB) 1886-yilda Manchester shahrida Shotlandiya futbol assotsiatsiyasi, Uels futbol assotsiatsiyasi va Irlandiya futbol assotsiatsiyasining yigʻilishidan soʻng tuzilgan[26]. Xalqaro futbol federatsiyalari ittifoqi (qisqasi FIFA) xalqaro maydonda futbolning eng yuqori boshqaruv tashkiloti boʻlib, 1904-yilda Parijda tashkil etilgan va futbol assotsiatsiyasi tomonidan belgilangan qoidalarga amal qilishini eʼlon qilgan[27]. 1913-yilda FIFA vakillari ham IFABga oʻz vakillarini yubora boshladilar[28]. Futbolda professionallashuv jarayoni 1920—1930-yillarda dunyoning turli burchaklarida jadal rivojlanib borgan[29].

XX asrda 200 dan ortiq mamlakatlarda 250 milliondan ortiq oʻyinchi tomonidan oʻynalgan futbol dunyodagi eng mashhur sport turiga aylanadi[30][31][32][33]. FIFA tomonidan 2007-yilning may oyida eʼlon qilingan hisobotga koʻra, dunyo boʻylab 270 milliondan ortiq odam futbol oʻynaydi. Ushbu hisobotga koʻra, dunyoda 301 mingdan ortiq futbol klublari, 1752 milliondan ortiq futbol jamoasi, 840 mingdan ortiq futbol hakamlari va 113 mingdan ortiq professional futbolchi faoliyat olib boradi[34].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 „History of Football“. FIFA. 6 ekim 2014da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29 nisan 2013.
  2. ↑ An Analysis of Zhan Guo Ce (İngilizce). Pekin: Peking University Press, 2001 — 59-82 bet. ISBN 7-301-05101-8. 
  3. ↑ Japanese sports: a history (İngilizce). University of Hawaii Press, 2001 — 26-27 bet. ISBN 9780824824648. 22 ağustos 2015da qaraldi. 
  4. ↑ Thibert, Jacques ve Réthacker, Jean-Philippe; ss. 13
  5. ↑ Thibert, Jacques ve Réthacker, Jean-Philippe; ss. 14
  6. ↑ Historia Brittonum, 41. bölüm
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 „istory of Football – Britain, the home of Football“ (İngilizce). FIFA. 1 temmuz 2007da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 kasım 2014.
  8. ↑ Football/Soccer: History and Tactics. McFarland, 2011 — 18 bet. ISBN 978-0-7864-4784-8. 
  9. ↑ Women, Football and Europe: Histories, Equity and Experience (İngilizce). Meyer & Meyer Sport, 2007 — 6 bet. ISBN 9781841262253. 
  10. ↑ Le sport et les jeux d'exercice dans l'ancienne France (Fransızca), 1901 — 266 bet. 
  11. ↑ Le sport et les jeux d'exercice dans l'ancienne France (Fransızca), 1901 — 272 bet. 
  12. ↑ Discorso sopra il giuoco del calcio fiorentino del Puro Accademico Alterato (İtalyanca), Floransa, 1580. 
  13. ↑ „Cambridge... the birthplace of football?!“ (İngilizce). BBC (22 eylül 2009). 31 ağustos 2013da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 kasım 2014.
  14. ↑ A History of the University of Cambridge: 1750-1870 (İngilizce). Cambridge University Press, 1997 — 669 bet. ISBN 0521350603. 
  15. ↑ Harvey, Adrian; ss. 126
  16. ↑ „The hands-off approach to a man's game“ (İngilizce). The Times (29-mart). 28 mayıs 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 7 ekim 2007.
  17. ↑ „History of the FA“. Football Association (FA). 22 aralık 2008da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22 ağustos 2015.
  18. ↑ The History of the English Football League: Part One-1888-1930 (İngilizce). Strategic Book Publishing, 2013 — 88 bet. ISBN 1625161832. 
  19. ↑ „The History Of The Football League“. Football League (22 eylül 2010). 1 mayıs 2011da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-mart.
  20. ↑ Teachers and Football: Schoolboy Association Football in England, 1885-1915 (İngilizce). Psychology Press, 2005 — 35 bet. ISBN 0713002433. 
  21. ↑ 21,0 21,1 Sports: The First Five Millennia (İngilizce). University of Massachusetts Press, 2007 — 169 bet. ISBN 1558496106. 
  22. ↑ Historia del Fútbol Amateur en la Argentina (İspanyolca). Autores Editores, 1992. ISBN 9504343848. 
  23. ↑ „Salvation army“ (İngilizce). The Guardian (4 haziran 2006). 25 ekim 2014da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22 ağustos 2015.
  24. ↑ The Rainbow Game: A Random History of South African Soccer (İngilizce). Lanseria: JRA Bailey, 1998 — 14 bet. ISBN 978-0-620-22479-6. 
  25. ↑ Harvey, Adrian; ss. 237
  26. ↑ „The International FA Board“ (İngilizce). FIFA. 22 nisan 2007da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 27 kasım 2014.
  27. ↑ „Olympic Football Tournament (Men)“ (İngilizce) (PDF). FIFA. 16 haziran 2015da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30 kasım 2014.
  28. ↑ „The IFAB: How it works“. FIFA. 20-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-mart.
  29. ↑ La balle au pied: Histoire du football (Fransızca). Paris: Éditions Gallimard, 1990. ISBN 978-2-07-053105-9. 
  30. ↑ „Overview of Soccer“. Encyclopædia Britannica. 12 haziran 2008da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 6 nisan 2013.
  31. ↑ The Sports Process: A Comparative and Developmental Approach. Champaign: Human Kinetics, 1993 — 129 bet. ISBN 0-88011-624-2. 
  32. ↑ Sport Matters: Sociological Studies of Sport, Violence and Civilisation. Londra: Routledge, 1999 — 103 bet. ISBN 0-415-06413-9. 
  33. ↑ Catastrophic Injuries in High School and College Sports (İngilizce). Champaign: Human Kinetics, 1996 — 57 bet. ISBN 0-87322-674-7. 
  34. ↑ „Big Count“ (İngilizce) (PDF). FIFA (mayıs 2007). 30 haziran 2015da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30 kasım 2014.

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Futbol_tarixi&oldid=4178570" dan olindi