Samara (daryo)

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Samara
Samara shahridagi daryo ustiga o'rnatilgan Janubiy ko'prik
Samara shahridagi daryo ustiga o'rnatilgan Janubiy ko'prik
Tavsif
Uzunligi 594
Havzasi Saratov suv ombori/Volga/
Kaspiy dengizi
Suv sarfi 47,2 m³/s (Quyilish joyidan
236 km uzoqlikda)
Suv oqimi
Boshlanishi
 · Boshlanish joyi Yalpi sirt
Quyilishi Saratov suv ombori
 · Quyilish joyi Samara shahri
Joylashuvi
Davlat Rossiya
Mintaqa Orenburg viloyati
Samara viloyati
Samara (daryo)

Samara (ruscha: Самара) – Rossiyaning Orenburg va Samara viloyatlaridagi daryo, Volganing chap irmogʻi Saratov suv omboriga quyiladi.

Uzunligi – 594 km, havzasining maydoni – 46,5 ming km²[1]. Oʻrtacha koʻp yillik suv sarfi 47,2 m³/s[2]. Daryoning quyilish joyida Samara shahri joylashgan.

Umumiy tavsifi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Samara shahri. Samara daryosi ogʻzida.

Samara vodiysi assimetrik, kengligi 10-16 km gacha. Chap tomonda vodiyning butun uzunligi boʻylab yumshoq qiyaliklar, oʻng tomonda vodiy tepaliklar bilan chegaralangan.

Samaradagi suv minerallik darajasi 503,7 dan 839,0 mg / l gacha. Suv gidrokarbonat sinfiga, kaltsiy guruhiga tegishli, ammo sulfat ionlari miqdori yuqori, pH = 7,6.

Ekologlar daryo suvlarini „oʻrtacha ifloslangan“ deb tasniflashadi; turli tadqiqotlarga koʻra, asosiy ifloslantiruvchi moddalar nitritlar, fenollar, neft mahsulotlari va pestitsidlardir. Buzuluk shahri hududidagi suv namunalarida ifloslantiruvchi moddalarning maksimal konsentratsiyasi: umumiy miqdori – 588 mkg/l, neft mahsulotlari – 0,12 mg/l, fenollar – 0,003 mg/l, mis – 8,2 mkg/l. Biroq, hozirgi vaqtda daryo boʻyida joylashgan koʻplab zavodlarning yopilishi tufayli suv sifati yaxshilanmoqda. Shu tufayli Samarada baliq populyatsiyasi koʻpaydi. Daryoda oq qayroq, zogʻora, rutilus, shchuka, okun, sudak, laqqa, golavl, yorsh, ukleyka, karas, chexon kabi baliq turlari mavjud. Artropodlardan kerevitka tarqalgan. Daryo qirgʻoqlari boʻylab koʻplab oʻsimliklar mavjud boʻlib, bu mahalliy va koʻchmanchi baliqlar uchun yaxshi urugʻlanish joyi hisoblanadi.

Irmoqlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Quyilish joyidan manbaga qarab tartiblangan:

  • 25 km: Chyornaya (chap irmoq)
  • 44 km: Bolshoy Kinel (oʻng irmoq)
  • 111 km: Rostoshi (chap)
  • 178 km: Bezimyanka (chap)
  • 197 km: Koltubanka (oʻng)
  • 222 km: Moyka (chap)
  • 233 km: Borovka (oʻng)
  • 239 km: Rezerv (oʻng)
  • 269 km: Buzuluk (chap)
  • 276 km: Tok (oʻng)
  • 327 km: nomsiz, Pervomayskiy qishlogʻi yaqinida (chap)
  • 344 km: Yelshanka (oʻng)
  • 348 km: Soroka (chap)
  • 359 km: Maxovka (oʻng)
  • 362 km: Sorochka (chap)
  • 373 km: Maliy Uran (oʻng)
  • 376 km: Yelshanka (chap)
  • 390 km: Glinniy (chap)
  • 394 km: Manyajka (chap)
  • 405 km: Bolshoy Uran (oʻng)
  • 429 km: Krasnaya (oʻng)
  • 444 km: Krestovka (oʻng)
  • 448 km: Vetlyanka (chap)
  • 457 km: Soldatka (oʻng)
  • 478 km: Lebyajka (chap)
  • 505 km: Platavka (oʻng)
  • 535 km: Kapitonovka (oʻng)
  • 555 km: Kazachka (oʻng)
  • 577 km: Gryaznushka (oʻng)

Nomining etimologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Daryo nomi birinchi marta arab elchixonasi kotibi va sayyoh Ahmad ibn Fazlonning (921-yil) eslatmalarida „Samur“ sifatida tilga olingan[3].

Samara nomining kelib chiqishi haqida koʻplab versiyalar mavjud. Ulardan biriga koʻra, qadimgi Samara gidronimi yozgi daryo/suv maʼnosi bilan ilk chorvadorlarning hind-eron yoki hind-oriya shevalarida paydo boʻlgan[3].

Darhaqiqat, Samar/a/ gidronimining birinchi qismi hind-eron (oriy) asos ‘yarim yil, yil; yil fasli' maʼnolarini bildiruvchi *sama-ga borib taqaladi. Qadimgi hindcha sámā- „mavsum“ maʼnosini, qadimgi eroniycha *ham-, *hama- ‘yoz (va kuz?)’, avesto tilida ham ‘yoz’ maʼnosini bildirgan[4][5]. Boshqa hind-yevropa tillaridagi oʻxshash soʻzlar – armancha am ‘yil, yosh’ i amaṙn ‘yoz’, qadimgi irlancha sam, inglizcha summer (eski inglizchada sumor), nemischa Sommer (qadimgi shakli sumar) soʻzlarining barcha ‘yoz’ maʼnosini bildirgan – *s(e)ṃ(H)eh2, yoki *semā- (kengaytiruvchi *-ā bilan), yoki *semer- (kengaytiruvchi *-r bilan) shaklida qayta qurishga olib kelgan. Agar ikkinchisi toʻgʻri boʻlsa, Samar nomi „yoz, yoz (yaylov)“ maʼnosida toponim boʻlib, soʻngra hududning bosh daryosi gidronimiga aylangan boʻlishi mumkin[3].

Boshqa tomondan, Samar gidronimining ikkinchi qismining maʼnosi aniqlanmagan -a/-r qoʻshimchasi(lar)i sifatida emas, balki hind-yevropa oʻzagi *u̯er- / *u̯ēr- 'oqmoq (feʼl); suv, daryoʻ tarzida talqin qilish mumkin[6][7]. Bu „suv“ maʼnosi qadimgi hind (sanskritcha vār-), toharcha (A wär, B war), luviycha (u̯a-a-ar), qadimgi islandcha (vari) soʻzlarida saqlanib qolgan. Agar ilk hind-yevropaliklar Samar gidronimining ikkinchi qismiga haqiqatan ham „suv, daryo“ maʼnosini qoʻshgan boʻlsa, u ikkinchi darajali etimologiyani anglatishi mumkin[3].

Maks Vasmer bu nomning turkiydan kelib chiqishi haqida yozgan – tatarcha, chuvashcha va chigʻatoycha samar, qalmoqcha samr – sumka, kosa maʼnosini bildiradi.

Boshqa versiyalar ham mavjud[3]:

  • Samurcha (Eron) „qunduz, otter“. Samara havzasidagi bu hayvondan keyin daryolarning nomlari alohida emas (Qunduzli, Bobrovka). Gipotezada geografik va zoologik mulohazalar bilan bir qatorda gidronimning asl shakli Samur emas, balki Samar ekanligi hisobga olinmaydi;
  • Moʻgʻulcha „samar“ – „yongʻoq“. Ahmad ibn Fazlon 10-asrda bu joylarda yongʻoq chakalakzorlari borligi haqida yozgan[8][manba kerak].

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Samara (daryo) — maʼlumot Словарь современных географических названий. — Екатеринбург: У-Фактория. Под общей редакцией акад. В. М. Котлякова. 2006. kitobidan.
  • Голубая книга Самарской области: Редкие и охраняемые гидробиоценозы. Самара: СамНЦ РАН, 2007 — 25, 29—30 bet. ISBN 5-93424-189-3. 
  • Simon Richmond „Ulyanovsk and Samara“,. Russia, Ebook, Lonely Planet, 2009 — 447 bet. 
  • Samára, Samarka // Geograficheskiy ensiklopedicheskiy slovar: Geograficheskie nazvaniya / Gl. red. A. F. Tryoshnikov; Red. kol.: E. B. Alaev, P. M. Alampiev (zam. gl. red.) i dr. – 2-e izd., ispravl. i dopoln. – M.: Sovetskaya ensiklopediya, 1989. – S. 409. – 592 s. – 210 000 ekz. – ISBN 5-85270-057-6.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Andoza:ГВР
  2. ↑ Andoza:БСЭ3
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 „Топография крепости Самара 1586-1706 гг., этимология и предшествующие упоминания топонима в письменных источниках (Topography of the Samara fortress, ethymology and preceeding mentioning of the toponim in the written sources)“. www.academia.edu. Qaraldi: 2015-yil 11-dekabr.
  4. ↑ Rastorgueva B. S., Edelman D. I. Etimologicheskiy slovar iranskix yazikov. T. 3: f-h. M., 2000. S. 355
  5. ↑ Pokorny J. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern, 1959, p. 905
  6. ↑ Pokorny J. „Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern, 1959, p. 78-81“ (de). www.koeblergerhard.de. 2019-yil 15-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 23-noyabr.
  7. ↑ Köbler, Gerhard, Indogermanisches Wörterbuch, (3. Auflage) 2000
  8. ↑ Стрельников С. М.. Географические названия Оренбургской области. Топонимический словарь. Кувандык: Издательство С. М. Стрельникова, 2002.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Samara_(daryo)&oldid=3982132" dan olindi